issn december 2013 nieuwsbrief EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden

Transcriptie

1 issn december nieuwsbrief EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden

2 2 Nieuwsbrief EIS 58 (2013) NIEUWSBRIEF van EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden Nummer 58 - december 2013 Contactorgaan voor de medewerkers van de EIS-werkgroepen Informatie: Bureau EIS Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel / fax eis@naturalis.nl Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: Roy Kleukers copyright 2013 Stichting EIS, Leiden. Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: Bureau EIS, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, eis@naturalis.nl. DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden INHOUD Van de redactie Na een lange discussie is de knoop doorgehakt over het nieuwe logo. Door het gebruik van het vliegend hert en aanpassing van de naam tot EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden is meteen duidelijk waar EIS voor staat. Ik ben erg blij dat er dit jaar weer een Entomologische Tabel kan verschijnen. Het betreft een uitgave over de goudhaantjes, van de hand van Jaap Winkelman. Er zijn de komende tijd diverse manuscripten in behandeling, dus de productie kan weer worden opgevoerd. Het was toch al een opvallend productief jaar op het gebied van publicaties. Naast de reguliere nummers van Nederlandse Faunistische Mededelingen en enkele wetenschappelijke artike len, was EIS betrokken bij themanummers van De Levende Natuur en het Natuurhistorisch Maandblad. Daarnaast schreef Jinze Noordijk samen met Jap Smits van Staatsbosbeheer een boek over heidebeheer. In 2013 kwam EIS weer veel in het nieuws, over een grote diversiteit aan onderwerpen: 1000-soortendag Roerdal, mieren, rivierkreeften, heidebeheer, nominatie Jan Wolkers Prijs voor bijenboek, leuke vliegen, nieuwe soorten in NFM en wilde bestuivers was kortom weer een boeiend jaar. Wie op de hoogte wil blijven van alle nieuwtjes over EIS kan zich via eis@naturalis. nl opgeven voor de digitale nieuwsbrief Tentakel of de Facebook-pagina van EIS liken. Roy Kleukers Werkgroepen...3 EIS-nieuws....5 Publicaties...12 Bureau EIS...19 Overzicht EIS-werkgroepen...20 Een overzicht van te bestellen EIS-publicaties is te vinden op Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 59: 30 maart 2014

3 Werkgroepen 3 EIS-dag 25 januari 2014 Heidefauna Ook dit jaar trekt Stichting EIS weer een winterse zaterdag in januari uit voor het consumeren en uitwisselen van kennis over ongewervelden. Betrokkenen bij EIS en andere geïnteresseerden zijn van harte welkom om op zaterdag 25 januari 2014 vanaf (koffie vanaf uur) deel te nemen aan de EIS-dag. Dit jaar is het thema Heidefauna. Programma Ontvangst met thee en koffie Opening Bart van Tooren voorzitter EIS Heidefauna Jap Smits, Staatsbosbeheer Lentevuurspin in België Kevin Lambeets, Natuurpunt België Mysterie Insecten Competitie Lunch (zelf meebrengen of in het museumrestaurant) Coördinatorenoverleg Mieren en heiden Remco Versluijs, Stichting Bargerveen Kleine wrattenbijter onder vuur Niels Gilissen & Arno Braam, Defensie De rol van fosfaat in het heidesysteem Joost Vogels, Stichting Bargerveen Onderzoek aan fauna op de heide Michiel Wallis de Vries, De Vlinderstichting Thee- en koffiepauze Ongewervelden en EIS Roy Kleukers, EIS Insectenreserevaat Strabrecht met preview film Eric Bergmeester, Nature Moments Productions Uitslag Mysterie Insecten Competitie Sluiting Bart van Tooren en borrel De EIS-dag zal gehouden worden in het auditorium van museum Naturalis te Leiden. Museum Naturalis ligt achter het centraal station van Leiden, vlak bij het Leids Universitair Medisch Centrum. Een routebeschrijving vindt u op: bezoek/adres. Werkgroepen Wantsen (Heteroptera) Het opnemen van collectiegegevens van Miridae door Berend Aukema en Dik Hermes is afgerond en deel III van de Verspreidingsatlas van de Nederlandse wantsen is dan ook vrijwel drukklaar. In totaal zijn in het bestand van de 242 Nederlandse soorten Miridae records ( exemplaren) vastgelegd. Ter illustratie een kaartje van de uurhokken (5x5 km) waarin miriden zijn waargenomen. Begin 2014 wordt een begin gemaakt met het opnemen van gegevens van de 117 soorten die in deel IV aan bod komen: Aradidae (7 soorten), Lygaeidae (96 soorten), Piesmatidae (3 soorten), Berytidae (9 soorten) en Pyrrhocoridae (1 soort). Graag komend seizoen dus extra aandacht voor deze groepen. Materiaal en gegevens zijn welkom bij de coördinator. De afgelopen periode ( ) hebben Ping-ping Chen, Theodoor Heijerman, Nico Nieser en ondergetekende wantsen verzameld ten behoeve van het DNA-barcoderingsproject van Naturalis. In totaal werd materiaal van 421 van de 636 Nederlandse soorten aangeleverd (66,2%). De doelstelling van 60% werd daarmee gerealiseerd. Op basis van het bestand en aanvullende inventarisaties werd een overzicht gepubliceerd van de wantsenfauna van Nationaal Park De Meinweg in een themanummer van het Natuurhistorisch Maandblad (Aukema 2013).

4 4 Nieuwsbrief EIS 58 (2013) Dit jaar verscheen het derde van vier delen over Pentatomoidea in de serie Faune de France, waarin het tweede deel van de subfamilie Pentatominae wordt behandeld (Ribes & Pagola- Carte 2013, zie onder Publicaties elders in deze nieuwsbrief). Door de gemoderniseerde lay-out met onder andere veel foto s van belangrijke kenmerken een belangrijke aanwinst. Evenals de vorige delen zijn de tabellen ook in het Engels! In België verscheen een rijkelijk geïllustreerd overzicht van de Belgische water- en opervlakte wantsen met determinatietabellen en verspreidings kaarten (Stoffelen et al. 2013). Ook hier zijn het vooral de vele foto s van onder andere determinatiekenmerken, die het boek zeer de moeite waard maken! Berend Aukema Stofluizen (Psocoptera) Begin dit jaar is de stofluizenwerkgroep heropgericht. Hiermee krijgt het faunistisch werk aan deze groep weer een impuls. De fauna zal geïnventariseerd worden, er wordt gewerkt aan een soortenlijst en wellicht dat er ooit eens een Nederlands determinatiewerk wordt gepubliceerd. Dat is allemaal wel nodig ook; er zijn slechts zo n zestig soorten uit ons land bekend, terwijl er mogelijk nog enkele tientallen wachten op ontdekking. Leden van de Stofluizenwerkgroep onderzoeken een baal tuinafval tijdens de 1000-soortendag in het Roerdal (foto Jinze Noordijk). De werkgroep is gegroeid van één naar maar liefst acht man: Dick Belgers, Cees Gielis, Roy Morssinkhof, Jinze Noordijk, Bruce Schoelitsz, Jack Windig, Bert van Zanen en Jan Willem van Zuijlen. Dit jaar zijn er twee gezamenlijke excursies ondernomen. Op de 1000-soortendag (8 juni 2013) is het Roerdal bezocht en op 8 december 2012 zijn de Noardlike Fryske Wâlden aangedaan. Bert van Zanen Vlinderfaunistiek De beste dag voor de WVF in 2013 was wel de presentatie van het boek Nachtvlinders Belicht, een gezamenlijke publicatie van de werkgroep en De Vlinderstichting over de toestand van de Nederlandse (macro-)nachtvlinders. Samengevat: die is niet florissant. In het boek is ook een voorstudie opgenomen voor een Rode Lijst van de Nederlandse macro s. De lijst is een voorstudie omdat hij niet is opgesteld in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, maar op eigen initiatief. De berekeningen zijn wel gedaan volgens de daartoe geldende voorschriften, op één uitzondering na: als referentiedatum is niet het jaar 1950 genomen, maar het jaar Theoretisch is 1950 een beter ijkpunt, maar het aantal beschikbare waarnemingen uit die periode, waar het gaat om 841 soorten, is niet toereikend. Het is de bedoeling om, als de digitalisering van de Nederlandse macro s door Naturalis eenmaal is voltooid, en het aantal oudere waarnemingen daarmee is gemaximaliseerd, met een definitieve Rode Lijst te komen. Alle berekeningen zijn uitgevoerd op basis van Noctua, de gemeenschappelijke database van de Nederlandse vlinders die door de WVF wordt onderhouden. Juist op het moment dat dit verslagje wordt geschreven is het aantal waarnemingen in Noctua de vier miljoen gepasseerd. De gegevens in Noctua komen uit informatie die rechtstreeks aan de WVF wordt aangeleverd, uit het digitaliseren van oude publicaties, rapporten en aantekenboekjes, uit Telmee.nl en uit de grootste data-leverancier: Waarneming.nl. De kwaliteit van de waarnemingen in die laatste twee bronnen wordt mede gehandhaafd door het werk van een aantal validatoren, admins, en het belang van de werkzaamheden van die vrijwilligers mag best wel eens worden onderstreept. De kaartjes, fenogrammen en overige grafieken in de websites Microlepidoptera.nl en Vlindernet.nl zijn gebaseerd op Noctua, en zijn ook dit jaar een paar maal ververst. In 2013 is op 6 september de negende Nacht van de Nachtvlinders gehouden. De organisatie daarvan doet De Vlinderstichting, de WVF verwerkt de resultaten. De weers omstandigheden waren matig, juist na een periode met uitstekend weer, maar desondanks zijn er 3730 waarnemingen binnengekomen. Het eigenlijke doel van de NNN is natuurlijk het aantrekken van veel belangstellenden, en dat lukt uitstekend, doordat veel getrainde waarnemers zich een avond als docent of excursieleider opstellen. De jaarlijkse gemeenschappelijke excursie van de NEV-secties Snellen en ter Haar is feitelijk geen zaak van de WVF, maar omdat vrijwel alle deelnemers hun waarnemingen deponeren in Noctua, en de verslaglegging meestal ook via Noctua verloopt, heeft het zeker wel gevolgen voor de WVF. Ditmaal was de excursie in de Kennemerduinen, op 12 juli. Mede dankzij schitterend weer leverde de excursie een kleine 3000 waarnemingen op. Kortom, Noctua groeit als kool. Het aantal unieke waarnemingen uit 2013 bedroeg midden november ruim Willem Ellis Sprinkhanen (Orthoptera) In 2013 werd het veldwerk voor de nieuwe sprinkhanenatlas afgerond. Binnen drie seizoenen kon het hele land vrijwel dekkend geïnventariseerd worden op 5x5-kmhokschaal. De samenwerking met Waarneming.nl was daarbij erg vruchtbaar. Het project heeft veel nieuwe informatie opgeleverd. Hieronder staan enkele hoogtepunten: = Ontdekking van populatie van het verdwenen gewaande bosdoorntje in NP de Hoge Veluwe. = Een grote populatie van de steppesprinkhaan in Noord- Limburg.

5 Werkgroepen 5 = Een tweede vindplaats van de kleine groene sabelsprinkhaan (bij Brummen). = Verdere uitbreiding van onder meer de gouden sprinkhaan, zuidelijk spitskopje, greppelsprinkhaan en boomkrekel. = Van de lichtgroene sabelsprinkhaan waren al enkele zwervende mannetjes gemeld, maar nu zijn er ook populaties gevonden in Zuid- en Midden-Limburg. Er was niet alleen vooruitgang te melden. De wrattenbijter is ondanks gericht zoeken al een jaar niet meer op de Hoge Veluwe gezien en ook de zadelsprinkhaan heeft het moeilijk. De kiezelsprinkhaan, die in 2009 op diverse spoorweg emplacementen werd gevonden, lijkt alweer op zijn retour. De resultaten zullen in 2014 gepubliceerd worden, als Entomologische Tabel of special van Nederlandse Faunistische Mededelingen. Roy Kleukers & Ed Colijn EIS-nieuws Nieuw logo EIS Tijdens de besprekingen voor het meerjarenplan kwam naar voren dat EIS slecht zichtbaar is bij niet-ingewijden. Met name het logo werd als onduidelijk bestempeld. Ook de naam EIS zegt buitenstaanders niet zo veel. Na interne discussie met bureau, bestuur en werkgroepcoördinatoren is besloten voor het hier getoonde nieuwe logo en een aanpassing van de naam. We verwachten dat deze aanpassingen bij zullen dragen aan de herkenbaarheid van onze organisatie. De komende tijd zal het logo worden ingevoegd in de diverse uitingen van EIS, zoals de website, briefpapier, nieuwsbrieven en de Facebookpagina. Nieuw boek Heidebeheer Op 17 september werd het boek Heidebeheer gepresenteerd, tijdens een zeer druk bezocht symposium in Radio Kootwijk. Het boek is samengesteld door boswachter Jap Smits van Staatsbosbeheer en Jin ze Noordijk van EIS. Het boek markeert een om slag in het denken over heidebeheer. Lange tijd werd gestreefd naar uitgestrekte paarse heide, vooral interessant voor de recreant. In het boek staan tips om het heidelandschap gevarieer der te maken en de rijk dom aan specifieke hei de fauna sterk te verhogen. Roy Kleukers Roy Kleukers

6 6 Nieuwsbrief EIS 58 (2013) Themanummers de Levende Natuur en Natuurhistorisch Maandblad Afgelopen najaar kwam bij twee tijdschriften een themanummer uit over ongewervelden en EIS was bij beide betrokken. Het septembernummer van De Levende Natuur heette Ongewervelden en natuurbeheer en Jin ze Noordijk nam voor Nederlandse Faunistische Mededelingen In december worden twee nummers van NFM aan de donateurs van EIS verstuurd. Nummer 40 is een dun regulier nummer, met zes artikelen. Een opvallend verhaal is de toevallige ontdekking van een nieu we spring staart voor Nederland op een foto van een sprink haan. Nummer 41 betreft een special over de fauna van harde sub stra ten in de Noord zee. Vroe ger waren harde substraten aanwezig in de vorm van organische lagen (moor log) en oesterbanken, maar deze zijn grotendeels verdwenen. Tegenwoordig zijn veel soor ten beperkt tot kunst matige harde sub straten, zoals scheeps wrakken en windparken. de gelegenheid plaats in de redactie. Vijf artike len werden door bureau mede werkers geschre ven. Het gaat om bijdra gen over de resultaten van de 1000-soorten dagen, de vermiljoen kever, de fauna die van aas afhankelijk is, de effecten van begrazing op heide-insecten en de zweefvliegen van oude bossen. Het themanum mer bevat in totaal 15 artikelen en is te verkrij gen door 15 euro over te maken op rekening 81935, ten name van Abonnementenadministratie De Levende Natuur, Wageningen, onder vermelding van DLN-Ongewervelden, september 2013 en uw adresgegevens. Het oktobernummer van het Natuurhistorisch Maand blad kreeg de titel Entomologisch on der zoek in Nationaal Park De Meinweg mee en veel van de artikelen waren gerelateerd aan het onderzoek dat in dit gebied heeft plaats ge von den in het kader van de 1000-soortendag van In dit gebied werden bijna 3000 soorten gevonden en het was daarmee de meest succesvolle 1000-soortendag tot nu toe. Met artikelen over de voorkomende hooiwagens, mieren, want sen, schiet motten en kevers hebben de bureaumedewerkers en coördina toren van EIS een deel van de soor ten rijkdom gedetailleerd beschreven. Het themanummer behelst twaalf artikelen en is te bestellen via het publicatiebureau van het Natuurhistorisch Genootschap door 7 euro over te maken op rekening onder vermelding van Entomo fauna Meinweg en uw adres gegevens. Nummer 40 1 M.P. Berg & A. den Ouden De springstaart Fasciosminthurus quinquefasciatus nieuw voor de Nederlandse fauna (Collembola: Bourletiellidae) 9 Th. Heijerman, J. Noordijk & E.O. Colijn Komt de vermiljoenkever Cucujus cinnaberinus in azijnzuurvallen (Coleoptera: Cucujidae)? 15 E. de Bree, S. Bot & J.T. Smit De rode snuitvlieg Rhingia rostrata terug in Nederland (Diptera: Syrphidae) 23 J.T. Smit De hottentottenvilla Villa hottentotta toch op de Nederlandse lijst (Diptera: Bombyliidae) 35 R. van der Weele Tephrochlaena oraria, een nieuwe afval vlieg voor de Nederlandse fauna (Diptera: Heleomyzidae) 39 J. Smit De gouden kegelbij Coelioxys aurolimbata teruggevonden in het rivierengebied (Hymenoptera: Apoidea: Megachilidae) Nummer 41 Special: Oases of marine biodiversity in the Dutch North Sea 1 M.A. Faasse, G.W.N.M. van Moorsel & D. Tempelman Moss animals of the Dutch part of the North Sea and coastal waters of the Netherlands (Bryozoa) Roy Kleukers

7 EIS-nieuws 7 15 D. Tempelman, G.W.N.M. van Moorsel & M.A. Faasse De molkreeften Upogebia deltaura en U. stellata en geassocieerde soorten in de Noordzee (Decapoda: Upo gebiidae) 31 W. Lewis & A. Gittenberger First record of a settled stomatopod Platysquilla eusebia in the North Sea (Malacostraca: Stomatopoda) 35 A. Gittenberger, N. Schrieken, J.W.P. Coolen & W. Vlierhuis The juwel anemone Corynactis viridis, a new order for the Netherlands (Cnidaria: Corallimorpharia) 43 M.A. Faasse & A.H.M. Ligthart De zeepissebed Uromunna spec., de eerste waarneming van de familie Munnidae in Nederland (Isopoda) 49 W. Lengkeek, J.W.P. Coolen, A. Gittenberger & N. Schrieken Ecological relevance of shipwrecks in the North Sea 59 S. Bouma & W. Lengkeek Benthic communities on hard substrates within the first Dutch offshore wind farm (OWEZ) 69 N. Schrieken, A. Gittenberger, J.W.P. Coolen & W. Lengkeek Marine fauna of hard substrata of the Cleaver bank and Dogger bank 79 A. Gittenberger & W.M.G.M. van Loon Sensitivities of marine macrozoobenthos to environmental pressures in the Netherlands Roy Kleukers Entomologische Tabellen Het is een tijdje stil geweest maar er is weer een nieuwe Entomologische tabel op komst: nummer 7 over de goudhaantjes (Chrysomelinae). De uitgave is verzorgd door bladkeverspecialist Jaap Winkelman. Het boekje is vrijwel drukklaar en zal waarschijnlijk begin januari verstuurd worden. Roy Kleukers, Oscar Vorst en Jinze Noordijk Leuke vliegen Het eerste jaar van het atlasproject Leuke Vliegen zit er op en heeft flink wat opgeleverd. De projectpagina nl/vliegen_start.php is aangevuld en bevat nu van alle soorten van de betreffende families een soorttekst over de herkenning en het voorkomen. Dit maakt het erg gemakkelijk om snel even op te zoeken wat het verschil ook al weer was tussen soorten, of hoe de soorten van een bepaald genus van elkaar te onderscheiden zijn. Daarnaast hebben Reinoud van den Broek en André Schulten een bijzonder fraaie veldgids gemaakt voor de roofvliegen van Noordwest-Europa. In navolging daarvan zijn ook veldtabellen gemaakt voor de blaaskopvliegen en wolzwevers van Nederland en is er een voor de wapenvliegen in voorbereiding. Deze tabellen maken zoveel mogelijk gebruik van makkelijk zichtbare kenmerken zodat ook dieren vanaf een foto makkelijker te determineren zijn. De tabellen en veldgidsen zijn allemaal gratis te downloaden van waarneming.nl, onder het pulldown-menu soorten, of via de volgende links: Blaaskopvliegen: Roofvliegen: Wolzwevers: Via Waarneming.nl zijn er dit jaar al bijna 5000 waarnemingen ingevoerd, toch een zeer respectabel aantal gezien de beperkte hoeveelheid soorten (185). Daarnaast zijn er verschillende mensen die een dataset van hun eigen waarnemingen en collectie hebben opgestuurd naar EIS. Al deze gegevens zullen samen gevoegd worden in één databestand zodat we aan het eind van het project een goed overzicht hebben van de verspreiding van de verschillende soorten. Naast de privéwaarnemingen wordt er ook gewerkt aan het digitaliseren van de collectie van Naturalis. Zowel de wapenvliegen als de wolzwevers zijn nu helemaal ingevoerd, met respectievelijk en 2279 exemplaren. Momenteel worden de blaas kop vliegen opge nomen, en die zullen bij het verschijnen van de nieuwsbrief ook geheel gedaan zijn. Verschillende waarnemers zijn ook begon nen met het invoeren van hun oude veld waarnemingen en zijn dus hun oude notitieboekjes aan het doorspitten. We hopen natuurlijk dat meer mensen deze winterperiode aangrijpen om die oude waarnemingen in te voeren. John Smit & Menno Reemer Bijenboek bijna in de prijzen Op initiatief van het Wereld Natuur Fonds, De Volkskrant en Vara s Vroege Vogels is dit jaar de Jan Wolkers Prijs in het leven geroepen. Op 27 oktober werd deze prijs uitgereikt aan het beste natuurboek dat tussen januari 2012 en juni 2013 is verschenen. We waren aangenaam verrast dat het door EIS en Naturalis uitgegeven boek De Nederlandse bijen door de jury op de shortlist van de vijf beste boeken werd geplaatst. Andere genomineerde boeken waren Mijn roofvogels (Rob Bijlsma), Spinder (Simon van der Geest), Wanhoop nooit aan vooruitgang (Marga Coesèl) en Het verlangen naar hazelworm (Koos van Zomeren). De prijsuitreiking vond plaats in Ecomare op Texel. Namens de auteurs van het bijenboek waren Theo Peeters en Hans Nieuwen huijsen afgereisd naar het eiland. Hier beleefden zij een spannende live-uitzending van radioprogramma Vroege Vogels, waarin langzaam maar zeker werd toegewerkt naar het bekendmaken van de winnaar. De prijs ging uiteindelijk naar het kinderboek Spinder van Simon van der Geest. De overige boeken eindigden ex aequo op de tweede plaats. Het bijenboek won dus nét niet. Toch is er geen reden tot klagen, want de nominatie heeft veel publiciteit opgeleverd, onder andere in het radioprogramma Vroege Vogels, het televisie programma van Eva Jinek en in diverse kranten. De Nederlandse bijenfauna kreeg hiermee weer volop de wel verdiende aandacht. Bovendien is het bijenboek bijna uitverkocht! Menno Reemer Wilde bestuivers In 2012, het jaar van de bij, stonden bijen volop in de belangstelling. De honingbij had over aandacht al weinig te klagen, maar gelukkig neemt ook de interesse voor wilde bijen toe. We merken dit bij EIS aan de toename in vragen die we krijgen van beheer- en beleidsmakers. We proberen ook andere bestuivende insecten van deze groeiende belangstelling te laten meeprofiteren. Vooral zweefvliegen zijn belangrijke bestuivers en over deze insecten is bij het EIS-bureau veel kennis

8 8 Nieuwsbrief EIS 58 (2013) aanwezig. Inmiddels lopen de volgende projecten waarin naast bijen in veel gevallen ook zweefvliegen aandacht krijgen. = Monitoring van bijen en zweefvliegen in ecologische beheerde bermen en parken in Hellevoetsluis (in opdracht van de gemeente Hellevoetsluis). = Herhaalde inventarisatie van bijen in het centrale stuif zandgedeelte van de Loonse en Drunense Duinen (in opdracht van Natuurmonumenten; rapportage reeds afgerond). = Ontwerp van een BIJzonder kleurrijk landschap in het land van Wijk en Wouden in Zuid-Holland (i.s.m. Alterra en Naturalis, in opdracht van de Provincie Zuid-Holland). = Onderzoek naar het kwantitatieve belang van wilde bestuivers voor de bestuiving in appel-, peren- en blauwebessenboomgaarden (i.s.m. Alterra en Naturalis, in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken). = Ontwikkeling app Tuinbijen. Samen met Naturalis wordt een smartphone-app ontwikkeld waarmee bijen in tuinen op naam te brengen zijn. Als basis hiervoor worden de door Jeroen de Rond gemaakte tekeningen gebruikt van de bijenzoekkaart, die in het kader van het Jaar van de Bij is uitgegeven. De set soorten wordt nog uitgebreid, zodat met de app een totaal van 40 algemeen in tuinen voorkomende bijen op naam kan worden gebracht. = EIS is betrokken bij het project Idylle van De Vlinderstichting. Binnen dit project worden allerlei terreintjes geschikt gemaakt voor vlinders en bijen. Menno Reemer DNA-barcoding Het seizoen 2013 is gebruikt om her en der nog wat aanvullende soorten te verzamelen voor het DNA-barcodingproject. Maar aan alles komt een eind, zo ook aan dit project. Het beoogde aantal van 7000 samples en 2000 soorten is gehaald. In totaal zijn er 7144 exemplaren verzameld van minimaal 1956 soorten. Dat is nog geen 2000, maar dat komt omdat er nog 430 exemplaren wachten op een uiteindelijke determinatie. Dit betreft veelal materiaal dat niet is verzameld door de specialist zelf. Hieronder de top 10 van ordes en families qua hoeveelheid verzameld materiaal. De groepen aangeduid met een asterisk (*) bevatten naast Nederlands materiaal ook aanvullend materiaal uit het buitenland. Orde n samples Familie n samples n soorten Diptera* 3116 Syrphidae* Hymenoptera 1449 Apidae Trombidiformes 895 Formicidae Orthoptera* 650 Acrididae* Odonata* 154 Muscidae Isopoda 149 Arrenuridae Opiliones 133 Tachinidae Diplopoda 128 Pionidae Strepsiptera 92 Tettigoniidae* Lepidoptera 91 Crabronidae Van slechts een deel van dit materiaal is de DNA-barcode reeds bepaald, het DNA-lab heeft met ruim samples die verwerkt moeten worden een flinke berg werk te verzetten. Er is dus nog niet veel te zeggen over de resultaten. Wel is er een manuscript afgerond over de boorvliegen (Smit et al. 2013), maar dat betreft materiaal dat al grotendeels in 2009 was verzameld. Verder zijn er al wel een paar leuke dingen tevoorschijn gekomen die in een publicatie verwerkt zullen worden. Zo is er een larve van een blaaskopvlieg gevonden in het achterlijf van een zandbij waardoor deze gastheerrelatie nu met behulp van DNA-barcoding vastgesteld kan worden. Ook is er duidelijk geworden dat het toch al intrigerende zandbijwaaiertje Stylops melittae uit een soortcomplex bestaat met een sterker gastheerspecialisme dan aanvankelijk gedacht. We hopen natuurlijk dat er nog veel meer van dit soort dingen naar boven komen en dat de betreffende specialisten hier een artikeltje aan willen wijden. John Smit Nederlands Soortenregister In 2013 is het voor de buitenwacht relatief rustig geweest rondom het Nederlands Soortenregister ( Toch is er heel wat gebeurd, met name achter de schermen. Hieronder enkele belangrijke zaken: = Momenteel worden de naamlijsten bijgewerkt, grotendeels op basis van de enquêtes die voor het boek De Nederlandse biodiversiteit door talloze specialisten werden ingevuld. = Het aantal foto s neemt gestaag toe. In september werd de mijlpaal van 7500 soorten met foto bereikt. Begin december staat de teller alweer op Dit is in eerste instantie natuurlijk te danken aan de talloze fotografen die hun fotomateriaal ter beschikking stellen. Maar ook de specia listen die de foto s op naam brengen zijn hierin essentieel. = Naturalis en EIS werken aan digitale sleutels voor diver se groepen. Zie boktorren voor een eerste voorbeeld. In 2014 zullen diverse groepen op deze wijze beschikbaar komen. = Begin 2014 zal ETI (inmiddels onderdeel van Naturalis) het technisch beheer van het soortenregister op zich nemen. Roy Kleukers Integratie en digitalisering vlinders Naturalis Als onderdeel van de oprichting van het Naturalis Biodiversity Center zijn in 2011 de collecties van het Zoölogisch Museum Amsterdam (ZMA) en de Landbouwuniversiteit Wageningen (WAU) naar Leiden verhuisd om samengevoegd te worden met de collectie van het oude Naturalis, het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie (RMNH). Het spreekt vanzelf dat deze grote collecties niet allemaal op korte termijn in een keer samengevoegd kunnen worden. Desalniettemin wordt er wel naar gestreefd om dit zo snel mogelijk in gang te zetten met als uiteindelijke doel één grote geïntegreerde collectie. De insecten, met verreweg de grootste aantallen exemplaren, vormen hierbij de grootste uitdaging. Onderdeel van het collectiebeleid van Naturalis is om de Nederlandse collecties apart te zetten. De reden hiervoor is dat de Nederlandse collecties het meest geraadpleegd worden, en het fysiek apart zetten de overzichtelijkheid en terugvindbaarheid van deze deelcollectie bevordert en de veiligheid van de overige collectiedelen beter gewaarborgd zijn. Zoals bekend bezat het ZMA een omvangrijke en schitterende collectie Nederlandse dag- en nachtvlinders in bijna 5500 laden. Op dit moment

9 EIS-nieuws 9 Nationale huis- en tuinspinnentelling Vroege Vogels organiseerde voor het eerst de Nationale huis- en tuinspinnentelling, in samenwerking met EIS-Nederland, Natura lis en Natuurmuseum Fryslân. Een week lang mocht iedereen op zoek naar deze achtpotigen in de directe omgeving. Zondag 13 oktober werd tijdens de uitzending op Radio 1 het startsein gegeven onder begeleiding van Peter Koomen en Jinze Noordijk. Op zondag 20 oktober werden in de uitzending de resultaten bekend gemaakt met Peter van Helsdingen. De kruisspin werd het meest geteld. Voor deze gelegenheid is een zoekkaart ontworpen met tien spinnensoorten die je tegen kunt komen in huis en tuin. De tekeningen op deze kaart zijn afkomstig uit de Dierenzoeker ( Deze zoekkaart is tijdens de telweek ruim keer gedownload. In totaal zijn 2200 spinnen worden uit de RMNH-wereldcollectie de Nederlandse nachtvlinders door Jaël Visser, Maja de Keijzer, Merel van Haren en ondergetekende geselecteerd en als Nederlandse collectie apart opgesteld. Dit zijn naar schatting nog eens lades. Tegelijkertijd worden ook de aan Naturalis geschonken particuliere collecties hierbij gevoegd. Als dit karwei is afgerond kan een begin worden gemaakt met de integratie van de RMNH-, ZMA- en WAU-collecties. Een ander project dat op dit moment plaatsvindt in Naturalis is de digitalisering van de Nederlandse nachtvlinders. Deze enorme klus wordt uitgevoerd door Hans Martijn Groeneveld- Nijsen en Els Baalbergen in de digistraat entomologie. De gegevens zullen uiteindelijk aan die van de vlinderdatabank Noctua van de Werkgroep Vlinderfaunistiek (WVF) en De Vlinderstichting worden toegevoegd en gebruikt voor de samenstelling van een atlas in de serie Natuur van Nederland. Ook zullen de gegevens gebruikt worden in de online vlinderatlas Vlindernet.nl. De meest ingrijpende gebeurtenis in wordt de vervanging van het meubilair waarin de insectenladen zich bevinden. De vertrouwde houten loketjes (RMNH) en regalen (ZMA) worden vervangen door stalen rolkasten. Dit zal ruimte winnen, maar draagt ook bij aan de uniformiteit en biedt een unieke mogelijkheid om een belangrijke stap te zet ten in de integratie van de ZMA-RMNH-WAU-collecties. De laden systemen, van RMNH, ZMA en WAU, zullen in deze nieuwe kasten passen en worden bij overplaatsen in de nieuwe kasten op ladeniveau zoveel mogelijk reeds in systematische volgorde samengevoegd. Voor de vele nog in te voegen incourante laden en dozen (geen standaardmaten) uit particuliere collecties is dan geen plaats meer bij de collectie en er moet dus haast worden gemaakt om deze in standaardladen over te prikken. Helaas zijn het personeel en de vrijwilligers die thans in de collectie werken niet toereikend om dit in redelijk korte termijn te klaren. Graag roep ik daarom vrijwilligers op die op doordeweekse dagen enkele uurtjes tot hele dagen in de collectie willen helpen met het overzetten van vlinders in standaardladen. U kunt zich aanmelden bij ondergetekende. Rob de Vos (collectiebeheerder vlinders, Naturalis Biodiversity Center), rob.devos@naturalis.nl De spinnenzoekkaart voor de Nationale huis- en tuinspinnentelling. gemeld, waarbij de kruisspin het meest is gezien. Dit succes smaakt naar meer; waarschijnlijk wordt de telling dan ook een jaarlijks terugkomend fenomeen en wordt de zoekkaart uitgebreid met nog eens tien soorten. Roy Kleukers Risicobeoordeling zwarte weduwen Voor het Team Invasieve Exoten heeft EIS in samenwerking met het Kenniscentrum Dierplagen (KAD) een risicobeoordeling voor Latrodectus-soorten in Nederland gemaakt. Deze spinnen, waaronder zwarte weduwen L. mactans en L. hesperus en de roodrugspin L. hasselti, worden soms versleept vanuit hun natuurlijke areaal naar nieuwe gebieden. Het zijn spinnen met een krachtig gif die een gezondheidsrisico meebrengen voor de mens. In het rapport wordt beschreven in hoeverre deze spinnen ook in Nederland (kunnen) voorkomen. Er konden tien gedocumenteerde importen worden gevonden (uit de periode ), waarbij het tweemaal ging om L. hesperus, eenmaal om L. hasselti (een soort uit Australië) en zeven maal om L. hesperus óf L. mactans (soorten uit het zuiden van de VS), die echter niet van een foto uit elkaar te halen zijn. Zeven van tien importen konden gerelateerd worden aan handel in oldtimervoertuigen. Daarnaast bestaan er veel anekdotische meldingen die suggereren dat Latrodectus vrij vaak wordt ingevoerd. Hoe omvangrijk het introductierisico dus in werkelijkheid is kon binnen dit project niet vastgesteld

10 10 Nieuwsbrief EIS 58 (2013) worden: Latrodectus zal vaak simpelweg verwijderd worden, zonder gemeld te worden. Ook als geïmporteerde of meegelifte spinnen wel gemeld worden, worden deze individuen niet of onvolledig geregistreerd en ook niet in collecties ondergebracht, waardoor er geen bevestiging mogelijk is. De spinnen kunnen in ons land in verwarmde gebouwen waarschijnlijk nakomelingen krijgen, maar een vestiging in de natuur lijkt (nog) niet aan de orde, omdat onze zomers niet warm en droog genoeg zijn. Detectie en registratie van exotische spinnen kan in de toekomst meer zicht geven op de omvang van introducties. Hierdoor gestimuleerd is er een projectteam spinnenimporten opgestart door EIS, Naturalis en het KAD. We hopen dat grenscontrolerende en plaagdierbestrijdende organisaties de door hun gevonden spinnen opsturen, zodat wij een database kunnen gaan opzetten van de spinnen die worden ingevoerd in ons land. Jinze Noordijk Groen en Doen Groen en Doen is een programma van het Ministerie van EZ en stimuleert en ontwikkelt vrijwilligerswerk op het gebied van natuur- en landschapsbeheer en groen in de stad. De VOFF, en dus EIS, kon hieruit verschillende projecten uitvoeren die gericht waren op vrijwilligers, educatie en begeleiding. Ten eerste werd in samen werking met de provin ciale afdelingen van Landschapsbeheer Nederland enkele activiteiten onder nomen. In de Noardlike Fryske Wâlden is veel aandacht geweest voor het betrekken van vrij willigers voor de inven tarisatie van insec ten in de in dit gebied voor komende hout wal len. Deze kennis is nut tig voor het moni toren en beheer van deze waardevolle landschaps elemen ten. In Flevoland is een educatie project voor vrijwillige sprink hanen inventariseerders gehouden en in Zuid-Limburg is een presentatie verzorgd over de bijzondere fauna langs het miljoenenlijntje ter voorbereiding van een natuurwerkdag. Vrijwilligers van de landelijke mierenwerkgroep in het veld met medewerkers van Landschapsbeheer Friesland en Staatsbosbeheer (foto Jakob Hanenburg). Ten tweede heeft de VOFF het project Groen tellen & groen doen in dorp en stad uitgevoerd waarbij aan de hand van Vroege Vogels-uitzendingen, Natuurberichten en een nog te verschijnen zoekkaart en artikel veel aandacht gevraagd is voor insectenvriendelijk tuinbeheer. Ook een deel van het werk aan een website voor permanente tuintellingen ( kon hiermee gefinancierd worden. De andere PGO s hebben ook andere activiteiten ontplooit die op hun internetpagina s zijn op te zoeken. Het programma Groen en Doen wordt in 2014 voortgezet. Jinze Noordijk, Ed Colijn & Roy Kleukers Natuurbericht De website Natuurbericht.nl is een prima platform om nieuws uit de natuur te presenteren aan een breed publiek. Ook dit jaar heeft EIS als partner van Natuurbericht weer de nodige teksten gepubliceerd. Het ging om berichten over de spin van het jaar (de gewone mijnspin Atypus affinis), de levenscyclus van de late eikenmineermot Ectoedemia quinquella, doodhoutkevers in bossen, de nationale huis- en tuinspinnentelling, de biologie en herkenning van blaaskopvliegen, de resultaten van de 1000-soortendag, zwarte weduwen in Nederland, nieuwe insecten soorten voor Nederland die in NFM zijn gepubliceerd, sluipwespen op strekspinnen, de muurrouwzwever Anthrax anthrax als parasiet in bijenhotels, de plaagmier Lasius neglectus, een oproep voor waarnemingen van het vliegend hert Lucanus cervus bij Nijmegen, de libellenbijtmug Forcipomyia paludis, mieren in de tuin, voorjaarszweefvliegen in hellingbossen, exotische kreeften die overwinteren in zelfgegraven gangen, het voorkomen van de sneeuwmug Chionea belgica en de nieuwe rode lijst voor sprinkhanen. Jinze Noordijk Erik of het klein insectenboek Deze klassieker van Bomans is het boek van de campagne Nederland leest. De stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) heeft samen met Naturalis de fees telijke opening en sluiting van de campagnemaand november in het museum gevierd. Naturalis heeft de Schatkamer ingericht met een aantal belangrijke insecten uit de wollewei en ook de natuur widget stond in het kader van Erik. De Neder landse biblio the ken hebben het boek de hele maand gratis uitgedeeld aan hun leden. In deze nieuwe editie zitten codes verstopt die met de mee geleverde loep te vinden zijn en op wollewei toe gang geven tot de wollewei zelf met allerlei extra s, als filmp jes. Hieronder bevin den zich, naast een filmp je van Midas Dek kers die een lofrede brengt aan het boek, en Jacques Vriens die een hom mage brengt aan Godfried Bo mans, ook een drietal inhou de lijke filmpjes over ongewer velden. Zo vertelt Erik van Nieu kerken (en ja, hij is ver noemd

11 EIS-nieuws 11 naar Erik Pink ster blom) over com mu nicatie bij insecten. Wijnand Heijtmans ver telt over de onder gewaardeerde kakker lakken en Karen van Dorp vertelt over het bijzondere van spinrag. Het laatste filmpje is met onder getekende, waarin een introductie wordt gegeven van de dieren zoeker, als een moderne opvolger van Erik Pinksterbloms SOLMS Beknopte Natuurlijke Historie. John Smit Cursus Natuurbeheer voor Levens gemeenschappen Binnen een samenwerkingsverband van RAVON, Sovon, De Vlinderstichting, Zoogdiervereniging, FLORON, EIS, Stichting Bargerveen, Wildernistrek en de afdeling Milieukunde van de Radboud Universiteit Nijmegen is een reeks praktische workshops op MBO-/HBO-niveau opgezet over het beheer van acht levensgemeenschappen (die van kustduinen, beekdalen, heide en hoogveen, laagveenmoerassen, rivierenlandschap, heuvelland, agrarisch cultuurlandschap, stedelijk gebied). Per levensgemeenschap was er een op zichzelf staande workshop, bestaan de uit twee cursusdagen. Op beide dagen was er s ochtends een theoriedeel en s middags een veldexcursie. De cursusdagen hadden een interactief karakter en werden telkens begeleid door drie docenten vanuit de organiserende partijen. Het veldgedeelte werd in de meeste gevallen bovendien begeleid door een lokale beheerder of deskundige. Daarmee waren er dus volop kansen om van gedachte te wisselen en zaken vanuit diverse soortgroepen en gezichtspunten te belichten. Op 31 oktober 2013 vond een afsluitend symposium plaats in Nijmegen: Systeembeheer, soortenbeheer en biodiversiteit; lessen uit de praktijk. Deze dag bestond uit een reeks lezingen door bekende sprekers uit de praktijk van het beheer en het toegepaste onderzoek met als rode draad een soortgroepoverstijgende blik op natuurbeheer. De presentaties zijn op de website van RAVON geplaatst. De workshops van 2013 en het symposium zijn mogelijk gemaakt door financiële steun vanuit de Regeling Draagvlak Natuur (RDN) van het Ministerie van Economische Zaken. De cursus werd zeer goed beoordeeld door de deelnemers en volgend jaar wordt de reeks weer gegeven. Jinze Noordijk, Roy Kleukers, John Smit Het symposium Systeembeheer, soortenbeheer en biodiversiteit; lessen uit de praktijk werd druk bezocht (foto Jelger Herder). In de pers EIS haalde in 2013 weer op diverse momenten de pers. Met name de Natuurberichten (zie elders in de nieuwsbrief) vormden vaak een reden voor journalisten om ons te benaderen. In januari maakte Peter van Helsdingen in Vroege Vogels bekend dat de gewone mijnspin (Atypus affinis) is uitverkoren als spin van het jaar In hetzelfde programma een week later kwamen Baudewijn Odé en Roy Kleukers aan het woord over het opnemen van sprinkhanen- en krekelgeluiden. Dit naar aanleiding van het verschijnen van het sprinkhanendeel in de serie Fauna d Italia. In maart verscheen een bijdrage in het NRC over de onderschatte rol van wilde bestuivers bij de bestuiving van allerlei landbouwgewassen. Het onderzoek aan bestuivers van appel- en perenbomen dat EIS uitvoert in samenwerking met Alterra wordt in het artikel als voorbeeld opgevoerd. Uiteraard haalde ook de 1000-soortendag in 2013 weer de pers. Op de dag zelf werden het project en het Roerdal uitgebreid belicht in een uitzending van de lokale Limburgse omroep L1; in augustus volgde Vroege Vogels met een item over de diverse tijdens de dag verzamelde bijzondere soorten. Op 30 juni werkte EIS mee aan diverse onderwerpen tijdens een uitzending gewijd aan het 35-jarig jubileum van Vroege Vogels Radio. Het verschijnen van de Nederlandse Faunistische Mededelingen in juli leidde tot een stormvloed aan persaandacht. Onder andere Vroege Vogels en Omroep Max besteedden aandacht aan de diverse nieuwe soorten voor de Nederlandse fauna die in het tijdschrift worden beschreven. Omroep Gelderland verzorgde in augustus een item over het heidesymposium in Radio Kootwijk. Tijdens dit symposium werd onder andere het heideboek van Jap Smits en Jinze Noordijk gepresenteerd. In oktober werd, in samenwerking met Vroege Vogels, het Natuurmuseum Fryslân en Naturalis, de Nationale huis- en tuin spinnentelling gehouden. Op 24 oktober maakte Peter van Helsdingen in het radioprogramma de uitslag bekend. Een paar dagen eerder leidde Bram Koese voor Vroege Vogels een excursie naar de zogenaamde rivierkreeftschoorstenen van de rode Amerikaanse rivierkreeft Procambarus clarkii. Eind november belichtte John Smit het leukevliegenproject in een uitgebreid artikel in het dagblad Trouw. In 2013 verschenen verschillende EIS-medewerkers ook op de tv. In het programma Melk en Honing van 21 oktober kwam André van Loon aan het woord over de kracht van mieren en Peter van Helsdingen vertelde eind november over het geheim van de spin en zijn web. Oscar Vorst belichtte in de Vroege Vogels-aflevering van 5 november het opkweken (en weer uitzetten) van de miniscule kiwikever Prionocyphon serricornis. Bovenstaande artikelen en uitzendingen zijn allemaal te lezen, te beluisteren en te bekijken via Ed Colijn

12 12 Nieuwsbrief EIS 58 (2013) 1000-soortendag 2013 In samenwerking met het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, Staatsbosbeheer, het Limburgs Landschap en waarneming.nl werd op 8 juni de jaarlijkse 1000-soortendag gehouden. Tijdens een zonovergoten dag namen ruim 100 mensen deel aan een twintigtal excursies in diverse gebieden in het prachtige Roerdal. Het recordaantal van bijna 3000 soorten in 2012 in Nationaal Park De Meinweg gaat waarschijnlijk deze keer niet gehaald worden. De teller staat op dit moment op de helft maar er ontbreken nog gegevens van de flora, de paddenstoelen en diverse keverspecialisten. De verwachting is dat uiteindelijk de 2000 soorten gehaald zullen worden. Het project leverde opnieuw diverse bijzondere soorten voor de Nederlandse fauna op. Op 8 juni werd een nieuwe spin voor de Nederlandse fauna verzameld. Het dubbelknotsje Theonina cornix was wel al bekend uit de ons omringende landen maar nog niet eerder in Nederland gevonden. Het Nationaal Park De Meinweg en het Roerdal blijken verder een bolwerk te vormen voor de zeer zeldzame juweelzweefvlieg Caliprobola speciosa. In Nederland is deze soort verder alleen bekend uit Zuid- Limburg en de omgeving van Groesbeek. Zowel in 2012 als 2013 werd de juweelzweefvlieg op diverse locaties in de gebieden waargenomen. De vorig jaar voor het eerst sinds 68 jaar in de omgeving van Roermond in de Meinweg aangetroffen boomslankmier (Temno thorax affinis) werd in 2013 ook gevonden in de Turfkoelen, De Muitert én de Linnerheide. In Nederland werd deze soort in januari 1994 voor het eerst ontdekt in Zuid-Limburg. Bij de kevers werd een loopkeversoort gevonden die al sinds het begin van de vorige eeuw niet meer werd aangetroffen in Nederland. Diachromus germanus werd tot nu toe überhaupt pas vijf maal gevangen in ons land. Komend jaar zullen diverse artikelen over bovengenoemde bevindingen worden gepubliceerd. In 2014 zal de 1000-soortendag plaatsvinden op 21 juni in Nationaal Park Lauwersmeer. Ed Colijn Publicaties Door Ed Colijn [EC] en Jinze Noordijk [JN]. Publicaties EIS-Nederland Colijn, E.O. & J. Noordijk De vermiljoenkever in Nederland. Een oriënterende studie. EIS , EIS-Nederland, Leiden. Ellis, W., D. Groenendijk, M. Groenendijk, T. Huigens, M. Jansen, J. van der Meulen, E. van Nieukerken & R. de Vos Nachtvlinders belicht. Dynamisch, belangrijk, be dreigd. De Vlinderstichting en EIS-Werkgroep Vlinder faunistiek. Heijerman, Th., J. Noordijk & J.T. Smit Vierde onderzoek naar het voorkomen van Monochamus galloprovincialis in Nederland. EIS , EIS-Nederland, Leiden. www. eis-nederland.nl/pdfs/heijerman_etal_2013.pdf. Koese, B. & J. Vos Graafactiviteiten van de de rode Ameri kaanse rivierkreeft (Procambarus clarkii). Overzicht van de omvang in het beheergebied van het Hoogheemraadschap van Delfland en het Hoogheemraadschap van Rijnland. EIS , EIS-Nederland, Leiden. www. eis-nederland.nl/pdfs/koese&vos_2013.pdf. Lange, H.J. de, G.J. Maas, B. Makaske, M. Nijssen, J. Noordijk, S. van Rooij & C.C. Vos Fauna in het rivierengebied - Knelpunten en mogelijkheden voor herstel van terrestrische en amfibische fauna. Rapportnummer 2013/ OBN175-RI. Directie Agrokennis, Ministerie van Economische Zaken. Noordijk, J., J. Vos & B. Schoelitsz Risicobeoordeling van zwarte weduwen en verwante spinnensoorten. EIS , EIS-Nederland, Leiden & KAD Wageningen. Reemer, M Basisrapport Rode Lijst Sprinkhanen en krekels. EIS , EIS-Nederland. nl/pdfs/reemer_2012.pdf. Reemer, M. & T.M.J. Peeters Bijen in het centrale stuifzandgedeelte van de Loonse en Drunense Duinen. EIS-Nederland, Leiden. Reemer, M. & A. Vliegenthart SNL-monitoring in Nationaal Park Veluwezoom: dagvlinders, libellen en sprinkhanen. EIS-Nederland, Leiden & De Vlinder stich ting, Wageningen. Smit, J.T Veldtabel blaaskopvliegen van Nederland (Diptera: Conopidae). EIS-Nederland, 33 pp. www. repository.naturalis.nl/document/ Smit, J.T Veldtabel wolzwevers van Nederland (Diptera: Bombyliidae & Mythicomyiidae). EIS-Nederland, 15 pp. Smits, J. & J. Noordijk Heidebeheer, moderne methoden in een eeuwenoud landschap. KNNV Uitgeverij, Zeist. Zie onder EIS-nieuws. Wallis de Vries, M.F., J. Noordijk, H. Sierdsema, R. Zollinger, J.T. Smit & M. Nijssen Begrazing in Brabantse heidegebieden - Effecten op de fauna. De Vlinderstichting, Wage ningen / EIS-Nederland, Leiden / SOVON Vogel onderzoek, Stichting RAVON en Stichting Bargerveen, Nijme gen.

13 Publicaties 13 Overige publicaties Nederland Aguirre-Gutiérrez, J., L.G. Carvalheiro, C. Polce, E.E. van Loon, N. Raes, M. Reemer, J.C. Biesmeijer Fit-forpurpose: Species distribution model performance depends on evaluation criteria Dutch hoverflies as a case study. PLoS ONE 8 (5): e DOI: /journal.pone Alders, C.J.M., Th. Heijerman, J. Noordijk & H. Turin Ophonus ardosiacus (Coleoptera: Carabidae): terug of nooit weggeweest? Entomologische Berichten 73: Anonymous Leuke waarnemingen HymenoVaria 6: As, B. van & J. Scheffers Over de opmars van de late eikenmineermot Ectoedemia quinquella (Lepidoptera: Nepti culidae) in Zuidwest Nederland. Entomologische Berichten 73: Aukema, B De wantsen van Nationaal Park De Meinweg (Hemiptera: Heteroptera). Natuurhistorisch Maandblad 102: Barendregt, A Het genus Sciomyza (Sciomyzidae) in Nederland. Vliegenmepper 22 (1): 7-9. Beenen, R Na bijna honderd jaar weer een vondst van de zwarte gaffelaardvlo in Nederland. Natuurhistorisch Maandblad 102: Berendse, F. & F. Geiger Pesticiden en biodiversiteit in het Europese landbouwgebied. In: J. de Boer, R. de Jong & J. Noordijk (eds.), Proceedings van het Symposium Silent Spring, 50 jaar later 17 november Entomologische Berichten 73: Beuk, P.L.Th De slakkendodende vlieg Pherbellia annulipes (Diptera: Sciomyzidae), nieuw voor Nederland. Natuurhistorisch Maandblad 101: 265. Bijkerk, R., W. Patberg, J.H. Wanink, E. Wallaart & J. Warmink De toepassing van edna in de monitoring van waterorganismen: hoe ver zijn we en wat moeten we nog weten? Stowa rapport : publicaties/stowa%202013%2024.pdf. Bink, F.A De bescherming van insecten vraagt om een landschapsbenadering. Entomologische Berichten 73: Blommers, L Dr. Robert Terko Simon Thomas. Een persoonlijke noot ter nagedachtenis. HymenoVaria 7: 4. Bonte, D., K. Lambeets & M. Vandegehuchte Spinnen in een ruimtelijke en evolutionaire context van natuurbeheer. De Levende Natuur 114: Boonstra, H Leuke vondsten uit Friesland, waaronder Notonecta reuteri. Macrofaunanieuwsmail 108: 4-6. Boonstra, H., R. Wiggers, O. Duijts & G. Wolters Een nieuwe dansmug, lastige kokerjuffers en bijzondere en nieuwe macrofaunasoorten, aangetroffen in 2012 binnen het meetnet van Waterschap Regge en Dinkel. Macro faunanieuwsmail 111: 3-9. Bosch, J.G. van t Zeldzame libellen in Nederland in : CWNO mededeling 5. Brachytron 15: Bree, E. de Een onverwachte bezoeker in de Zeeuwse polder, Sphiximorpha subsessilis. Vliegenmepper 21 (2): Brinkman, E.P. & W.H. van der Putten De invloed van het bodemleven op plantengroei en natuurherstel. De Levende Natuur 114: Broek, R. van den Roofvliegen op kalkgraslanden. Vliegen mepper 21 (2): 6-9. Bruyne, R. de, S. van Leeuwen, A. Gmelig Meyling & R. Daan (eds.) Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied. Ecologische atlas van de mariene weekdieren (Mollusca). Tirion Natuur / Stichting ANEMOON. Buggenum, H.J.M. van & R.P.G. Geraeds De libellen van de Putbeek en de Pepinusbeek. Een onderzoek naar de effecten van beekherstel en poelenaanleg. Natuurhistorisch Maandblad 102: Buggenum, H.J.M. van, R.P.G. Geraeds & W. Jansen Het Roerdal als leefgebied voor sprinkhanen. Een actueel overzicht van soortenrijkdom, status, verspreiding en habitats. Natuurhistorisch Maandblad 102: Carvalheiro, L.G., W.E. Kunin, P. Keil. J. Aguirre-Guttierrez, W.N. Ellis. R. Fox, Q. Groom, S. Hennekens, W. Van Landuyt, D. Maes, F. Van de Meutter, D. Michez, P. Rasmont, B. Odé, S.G. Potts, M. Reemer, S.P.M. Roberts, J. Schaminée, M.F. Wallis de Vries & J.C. Biesmeijer Species richness declines and biotic homogenisation have slowed down for NW-European pollinators and plants. Ecology Letters 16: Colijn, E.O soortendagen markeren belang van ongewervelden. De Levende Natuur 114: Colijn, E.O Het 1000-soortenproject in Nationaal Park De Meinweg. Natuurhistorisch Maandblad 102: Colijn, E.O. & B. Beekers Zonder dood, minder leven. Ruimte voor aas(fauna) in het natuurbeheer. De Levende Natuur 114: Colijn, E.O., Th. Heijerman, O. Vorst, J.G.M. Cuppen, B. van Maanen, F. van Nunen & C. van de Sande Kevers van de Meinweg (Coleoptera). Natuurhistorisch Maandblad 102: Colijn, E.O., J. Huijbregts & O. Vorst Bibliografie van de Nederlandse kevers. Sektie Everts, Nederlandse Entomologische Vereniging.