Tussenrapportage onderzoeksprogramma Rampenbeheersingsstrategie overstromingen Rijn en Maas

Transcriptie

1 Tussenrapportage onderzoeksprogramma Rampenbeheersingsstrategie overstromingen Rijn en Maas maart 2005

2

3 Verantwoording De Tussenrapportage Onderzoeksprogramma Rampenbeheersingsstrategie overstromingen Rijn en Maas (RBSO) is de rapportage van het deel van het onderzoeksprogramma dat uitgevoerd is tussen 1 oktober 2004 en 15 maart De resultaten zijn nog niet volledig: nog niet alle opties zijn even goed uitgewerkt en niet op alle thema s even goed onderzocht. De eindconclusies kunnen pas bij de afronding van het onderzoeksprogramma worden getrokken. Conceptversies van de Tussenrapportage zijn besproken met de Task Force RBSO (28 januari 2005) en de TAW (15 maart 2005). In bijlage B vindt u het oordeel over de Tussenrapportage van de TAW. De conclusies uit de bespreking worden meegenomen in de eventuele aanscherping van het onderzoeksprogramma en de Eindrapportage. De Tussenrapportage is opgesteld door het onderzoeksteam RBSO. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 1

4

5 Inhoud Introductie op het project 1.1 Aanleiding 1.2 Doelstelling 1.3 Besluitvorming en fasen van het proces 2. Het onderzoeksprogramma 2.1 De opdracht en het eindresultaat 2.2 Randvoorwaarde 2.3 Uitgangspunten 2.4 De vijf opties uit het kabinetsstandpunt 2.5 De samenhang tussen de opties 2.6 De aanpak van het onderzoek 2.7 Gebruik van informatie 2.8 Kwaliteitsborging 3. Het toetskader Doel van het toetskader 3.2 Toelichting op het toetskader 3.3 Beoordeling van de opties op de criteria Het plangebied in de huidige situatie en de situatie in Het stroomgebied onder (boven)maatgevende omstandigheden Ruimtelijke karakteristieken Kans op overstromen Schade door overstromen Beleving van veiligheidsrisicoís door de burger Optie Internationale afstemming 5.1 Huidige situatie en autonome ontwikkeling 5.2 Uitwerking van de optie 5.3 Beoordeling van de optie Veiligheid Effecten overig beleid Draagvlak Uitvoerbaarheid Kosten en baten 6. Optie organisatorische maatregelen 6.1 Huidige situatie 6.2 Autonome ontwikkeling 6.3 Uitwerking van de optie 6.4 Beoordeling van de optie Veiligheid Effecten overig beleid Draagvlak Uitvoerbaarheid Kosten en baten Tussenrapportage onderzoeksprogramma 3

6 Inhoud Optie noodoverloopgebieden 7.1 Uitwerking van de optie 7.2 Beoordeling van de optie Veiligheid Effecten overig beleid Draagvlak Uitvoerbaarheid Kosten en baten 8. Optie compartimenteren 8.1 Uitwerking van de optie 8.2 Beoordeling van de optie Veiligheid Effecten overig beleid Draagvlak Uitvoerbaarheid Kosten en baten 9. Optie normen verhogen 9.1 Uitwerking van de optie 9.2 Beoordeling van de optie Veiligheid Effecten overig beleid Draagvlak Uitvoerbaarheid Kosten en baten 10. Conclusies 10.1 Conclusies over de optie noodoverloopgebieden Conclusies aan de hand van het toetskader Conclusies over de optie 10.2 Conclusies over de andere opties 10.3 Overzicht kosten en baten andere opties 10.4 Het vervolg van het onderzoeksprogramma 11. De kwaliteit van het onderzoek en informatie Bijlage A Overzicht van de subcriteria van het toetskader Bijlage B Oordeel van de TAW Bijlage C Gebruikte en beschikbare bronnen Factsheets Optie Compartimenteren Factsheets Optie Noodoverloopgebieden Factsheets Optie Verhogen normen Tussenrapportage onderzoeksprogramma 4

7 1. Introductie op het project Aanleiding In 1993, maar vooral in 1995 steeg het water in de rivieren tot grote hoogten. Het was niet zeker dat de dijken het zouden houden. Uit voorzorg moesten in 1995 veel mensen en dieren have en goed verlaten, omdat hun veiligheid niet gegarandeerd kon worden. Naar aanleiding van de hoge waterstanden in 1993 en 1995 is vastgesteld dat er rekening moet worden gehouden met hogere rivierafvoeren. Er is wettelijk vastgelegd dat een Rijnafvoer van m 3 /s bij Lobith veilig moet kunnen worden afgevoerd. Voor de Maas geldt, dat een afvoer van m 3 /s bij Borgharen veilig afgevoerd moet kunnen worden. Er is door het kabinet besloten dat uiterlijk in het jaar 2015 aan deze wettelijke norm voldaan moet zijn. Hiervoor is voor de Rijn en een stukje van de bedijkte Maas de planstudie PKB Ruimte voor de Rivier uitgevoerd. Voor de rest van de Maas wordt op dit moment het project de Maaswerken uitgevoerd en wordt gewerkt aan een verkenning voor de mogelijke maatregelen op de lange termijn (IVM). Hoewel er dus de komende jaren gewerkt wordt aan de verbetering van de veiligheid van het stroomgebied van de Rijn en de Maas en maatregelen getroffen worden om weer aan de veiligheidsnorm te voldoen, blijft de kans op een extreem hoge waterafvoer bestaan. Ondanks alle maatregelen kan een overstromingsramp niet met absolute zekerheid worden voorkomen. Het kabinet heeft daarom aangegeven dat Nederland beter moet worden voorbereid op een situatie waarin een acute overstroming dreigt vanuit de rivieren. De Commissie Noodoverloopgebieden (Luteijn) heeft in 2003 op verzoek van het kabinet een advies uitgebracht over de inzet van noodoverloopgebieden als onderdeel van een rampenbeheersingsstrategie bij een overstromingsdreiging. De Commissie kwam tot de conclusie dat de inzet van noodoverloopgebieden verantwoord is. Tevens heeft de Commissie aangegeven welke gebieden daartoe het meest voor in aanmerking komen. In het kabinetsstandpunt Rampenbeheersingsstrategie overstromingen Rijn en Maas (RBSO) heeft het kabinet de belangrijkste conclusies uit het advies overgenomen. Het kabinet heeft er echter ook voor gekozen om eerst verder onderzoek te doen naar de inzet van andere maatregelen als onderdeel van een rampenbeheersingsstrategie. 1.2 Doelstelling De doelstelling van het project is als volgt geformuleerd: Vind de maatschappelijk meest gewenste en noodzakelijke strategie voor het indammen van de risico s van grootschalige rivieroverstromingen. Het gaat hierbij om situaties die kunnen optreden door een maatgevende afvoer hoger dan waarop het riviersysteem veilig is ingericht na uitvoering van Ruimte voor de rivier en de uitvoering van de Maaswerken. Dit betekent voor de Rijn een afvoer die hoger is dan m 3 /s en voor de Maas een afvoer die hoger is dan 3800 m 3 /s. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 5

8 1.3 Besluitvorming en fasen van het proces Het kabinet streeft naar een integrale aanpak van de hoogwaterproblematiek, waarbij voor het hele rivierengebied een samenhangende koers wordt uitgezet en waarbij rekening gehouden wordt met de functies en belangen die in dit gebied aan de orde zijn. Dit vereist een besluitvorming op nationaal niveau en een besluit dat wordt genomen in samenhang met de PKB Ruimte voor de Rivier, de Maaswerken en het project Integrale Verkenningen Maas. Het kabinet streeft niet alleen naar een integrale aanpak op nationaal niveau, maar ook op Europees niveau. Daarom heeft Nederland zich hard gemaakt voor het EU-hoogwaterinitiatief dat onlangs tot stand is gekomen. In dit project zal aandacht zijn voor het EU-hoogwaterinitiatief zou kunnen betekenen voor de gewenste rampenbeheersingsstrategie. Ter voorbereiding van het besluit over de meest gewenste rampenbeheersingsstrategie bij rivieroverstromingen is dit project opgestart in opdracht van de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat en de Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties. Het project bestaat uit drie fasen: 1) uitvoeren van onderzoek en verzamelen van informatie, 2) bestuurlijk overleg over mogelijke strategieën en 3) opstellen van het concept kabinetsstandpunt. Het kabinet wil in 2006 een definitief besluit nemen, maar neemt al voor 1 mei 2005 een besluit over de noodoverloopgebieden als onderdeel van een rampenbeheersingsstrategie. De eerste fase in dit project, uitvoeren van onderzoek en verzamelen van informatie, is in juni 2004 gestart met het opstellen van een plan van aanpak en een toetskader. Op 1 oktober is het onderzoeksprogramma daadwerkelijk van start gegaan met op 15 maart j.l. een tussenstand van de resultaten. In het najaar van 2005 zal het onderzoek worden afgerond met een Eindrapportage. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 6

9 2. Het onderzoeksprogramma De opdracht en het eindresultaat De opdracht De opdracht voor het onderzoeksprogramma is om voldoende ingrediënten aan te leveren voor een goede bestuurlijke discussie ten behoeve van een besluit over de rampenbeheersingsstrategie overstromingen Rijn en Maas. Het eindresultaat Het eindresultaat van het onderzoeksprogramma is een Eindrapportage met: De uitwerking van de vijf opties, Een beschrijving van de huidige situatie en de referentiesituatie van het plangebied; Een beoordeling van de opties aan de hand van het toetskader; Aanbevelingen voor slimme combinaties van de opties, de strategieën. 2.2 Randvoorwaarde De randvoorwaarde voor de opdracht is dat het gaat om rivieroverstromingen bij een afvoer hoger dan m 3 /s bij Lobith en hoger dan m 3 /s bij Borgharen. 2.3 Uitgangspunten Voor het onderzoeksprogramma gelden naast de hiervoor genoemde randvoorwaarde, uitgangspunten die grotendeels ook al in het plan van aanpak zijn genoemd. Type besluit is richtinggevend voor detailniveau van het onderzoek Het project is gericht op een strategische afweging, dit betekent dat er geen detailontwerpen worden gemaakt van de opties en strategieën. Ook betekent dit dat het onderzoek voor de beoordeling van de opties past bij de aard van het besluit en er wordt zoveel mogelijk gewerkt met kentallen. Referentiesituatie 2015 Voor dit project is de referentiesituatie de situatie in het jaar Voor de veiligheid en het riviersysteem betekent dit dat ervan uitgegaan wordt dat de PKB Ruimte voor de Rivier en Maaswerken zijn uitgevoerd en de veiligheid van het rivierengebied (inclusief kunstwerken) op orde is. Ook zijn de structurele maatregelen in de rest van het stroomgebied van de Rijn en de Maas volgens planning uitgevoerd. Afbakening plangebied Het studiegebied is afgebakend tot het bovenrivierengebied waar de veiligheidsnorm van 1/1250 per jaar geldt (figuur 1). De effecten voor de overgangsgebieden, dat zijn de gebieden met een norm van 1/2000 per jaar, worden waar mogelijk wel in beeld gebracht bij de beoordeling van de opties. In deze Tussenrapportage zijn de effecten voor de overgangsgebieden nog niet beschikbaar. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 7

10 Vooralsnog wordt de onbedijkte Maas niet meegenomen in het plangebied. Als de onbedijkte Maas wel onderdeel zou zijn van het plangebied, betekent dit extra onderzoek naar een aantal aspecten en uitloop van de onderzoeksplanning. In Hoofdstuk 10 is een aanzet gegeven van de extra activiteiten die dan nodig zouden zijn. Relatie met bovenstrooms gelegen gebieden Omdat een hoogwatersituatie op de Rijn of de Maas zich niet beperkt tot de nationale territoria is afstemming met de bovenstrooms gelegen gebieden van belang. Voor dit project zijn dit voornamelijk Duitsland voor de Rijn en voor de Maas het onbedijkte deel van de Maas in Nederland en België. Organisatorische maatregelen genomen in het gebied bovenstrooms gelegen van het plangebied hebben effect op de mate waarin activiteiten in het plangebied moeten worden genomen. Goede afstemming is daarvoor noodzakelijk. Tijdens de presentatie van de resultaten van het Duits-Nederlands onderzoek eind 2004 heeft de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat aan minister Höhn toegezegd dat Duitsland geen negatieve gevolgen zal hebben van Nederlandse maatregelen (niet afwentelen). Bovenmaatgevende afvoer Het project gaat uit van de benadering die aansluit op de huidige praktijk en de Wet op de waterkering: de overschrijdingskans. De overschrijdingskans geeft de waarschijnlijkheid aan waarmee een waterstand hoger dan maatgevend zou kunnen optreden. In de huidige veiligheidsbenadering wordt een dijk zo ontworpen dat deze een bepaalde maatgevende waterstand veilig kan keren. Deze maatgevende waterstand wordt met modellen berekend op basis van statistiek en heeft een overschrijdingskans die in de Wet op de waterkering voor de dijkringen is vastgelegd. In het bovenrivierengebied hebben alle dijkringen langs de Rijn en de Maas theoretisch dezelfde overschrijdingskans van 1/1250 (of 0,08%) per jaar bij een afvoer van respectievelijk m 3 /s en 3800 m 3 /s. Mocht een dergelijke situatie zich voordoen, dan zou dat in principe kunnen leiden tot het bezwijken van de dijk dus tot een overstroming. Bij de bepaling van de overschrijdingskans wordt de afvoer bij Lobith en Borgharen/Lith in beschouwing genomen. Verondersteld wordt dat overstroming plaatsvindt zodra de waterstand hoger komt te liggen dan de maatgevende waterstand waarop het riviersysteem is ingericht. Alleen de opties noodoverloopgebieden en normen verhogen hebben invloed op de maatgevende afvoer en bijbehorende waterstanden en dus effect op de overschrijdingskans. Om de effecten van de andere opties ook in beeld te brengen en om een toets te doen op de robuustheid van de opties voor andere faalmechanismen, wordt ook gekeken naar de overstromingskans. Faalmechanismen De belangrijkste faalmechanismen - overloop, overslag en afschuiven - worden met de overstromingskansbenadering in beschouwing genomen. Voor de overige faalmechanismen zoals piping en het falen van kunstwerken worden aannames gedaan. In hoofdstuk 3 wordt nader toegelicht wat de aannames zijn die in dit project worden gehanteerd en waar die afwijken van de werkwijze bij het project Veiligheid Nederland in Kaart (VNK). Tussenrapportage onderzoeksprogramma 8

11 De overige bedreigingen zoals ijsdammen, scheepvaart en terrorisme komen in dit project niet aan de orde. Hoewel veel overstromingen in het verleden zijn ontstaan door ijsdammen in de rivier, is de kans op ijsdammen door normalisatiewerken en lozingen van koel- en afvalwater sterk gedaald. Uiteraard moeten ijsbestrijdingsmiddelen wel paraat worden houden. De scheepvaart wordt bij extreem hoogwater stilgelegd om golfoploop tegen de dijken te voorkomen. Beschadiging van de dijk is bij lagere waterstanden wel mogelijk als een schip uit het roer is gelopen. Het is niet uitgesloten dat zich zogenaamde combinatie-rampen kunnen voordoen. Het uitgangspunt is dat een voorbereiding op de ramptypen zoals beschreven in de Handleiding Voorbereiding Rampen van het ministerie van BZK (juni 2003) een voldoende basis biedt voor de bestrijding van een combinatie van ramptypen. Werken met afvoerplafonds Het is lastig in te schatten hoe hoog bovenmaatgevende afvoeren bij Lobith en Borgharen precies zullen zijn en waar rekening mee gehouden moet worden. Recent Duits-Nederlands onderzoek maakt duidelijk dat de huidige maatgevende afvoer van m 3 /s ons land daadwerkelijk kan bereiken. Er zijn echter veel onzekerheden: de hoeveelheid neerslag en het neerslagpatroon dat bepalend is voor het al of niet samenvallen van afvoerpieken. Maar ook onzekerheden over hoeveel neerslag uiteindelijk in de rivier terechtkomt en waar, en in hoeverre al overstromingen plaatsvinden voordat het water de landsgrens bereikt. Daarnaast zijn er ook onzekerheden in de afvoerverdeling en de afwijking daarvan, in de waterstand en in de ontwerpen van dijken. De onzekerheden in de afvoerverdeling is verdisconteerd in de onzekerheid in de waterstand (1%). Gezien deze onzekerheden wordt in dit project gewerkt met een aantal scenario s voor de bovenmaatgevende afvoer waarop de opties vervolgens worden beoordeeld: Lobith: , , en m 3 /s Borgharen: 3800, 4000, 4200 en 4600 m 3 /s. Het tijdstip waarop organisatorische maatregelen worden genomen binnen het kader van de rampenbestrijding is vaak gerelateerd aan de te verwachten afvoerplafonds. Daarbij geldt dat alarmering en opschaling van de rampenbestrijding reeds ver voordat bijvoorbeeld de m 3 /s bij Lobith wordt bereikt, plaatsvinden. Voor de beoordeling van de mate waarin organisatorische maatregelen moeten worden genomen zijn ook de tijd/ruimte factoren en de inschatting van de te verwachten negatieve gevolgen van groot belang. Hoogwatervoorspellingen spelen hierbij een belangrijke rol. Verschillen tussen Rijn en Maas Bij het vinden van de beste strategie wordt rekening gehouden met de verschillen die er zijn tussen het (gedrag van het) stroomgebied van de Maas en die van de Rijn. Per optie worden de Rijn en Maas apart beschouwd, waar mogelijk worden de opties voor beide rivieren gezamenlijk geanalyseerd en beoordeeld. Relatie met PKB Ruimte voor de Rivier, Maaswerken en Integrale Verkenning Maas De Rampenbeheersingsstrategie overstromingen Rijn en Maas (RBSO), de PKB/MER Ruimte voor de Rivier (PKB RvdR), de Projectnota MER Maaswerken en de Integrale Verkenning Maas (IVM) hebben een inhoudelijke en procedurele relatie met elkaar. RBSO gaat uit van de Tussenrapportage onderzoeksprogramma 9

12 situatie dat de PKB RvdR en de Maaswerken zijn uitgevoerd. Voor RBSO wordt uitgegaan van het PKB RvdR voorkeursalternatief van september In het kader van de PKB RvdR en IVM(2) zijn en worden langetermijnstrategieën voor hoogwaterbescherming ontwikkeld voor de verdere toekomst (> 2050). De ontwikkeling en besluitvorming daarover lopen voor een deel parallel aan de uitvoering van dit project. Daarnaast is de besluitvorming van RBSO procedureel gekoppeld aan de besluitvorming van de PKB RvdR. Een goede afstemming en waar mogelijk aftappen en uitwisselen van relevante informatie is daarom onderdeel van dit project. Geen onderzoek naar inlaatwerken Op basis van de nu beschikbare informatie is het type regelbare inlaat niet onderscheidend voor de keuze op strategisch niveau, het is uiteraard wel belangrijk voor de volgende fase. Er wordt voorlopig uitgegaan van een eenvoudig regelbaar inlaatwerk. Geen onderzoek naar bijsturen van de afvoerverdeling bij de splitsingspunten als oplossing voor de Rijn De bijsturing van de afvoerverdeling bij de splitsingspunten als maatregel bij een dreigende overstromingsramp heeft op basis van de huidige inzichten meer nadelen dan voordelen. De afvoerverdeling bij hoogwater op de splitsingspunten wordt afgeleid uit modelberekeningen. Het is de vraag of deze berekende afvoerverdeling in werkelijkheid ook zo zal optreden. Om tijdens het passeren van een hoogwatergolf in te kunnen spelen op een mogelijke andere afvoerverdeling dan waar vanuit wordt gegaan kan deze met regelwerken in de uiterwaarden worden bijgesteld. Dit heeft de volgende nadelen. Het bijsturen van de afvoerverdeling op één van de Rijntakken kan leiden tot ongewenste waterstanden op één van de andere takken. De verwachting is dat het in de praktijk moeilijk zal zijn om de juiste beslissing te nemen over bijsturing met het risico van contraproductieve beslissingen. Ook zijn er voor het bijsturen meerdere regelwerken rond de splitsingspunten nodig die allemaal een risico van mechanisch en menselijk falen hebben. En tenslotte gaat door de inzet van een regelwerk de waterstand bovenstrooms omhoog waardoor daar extra maatregelen genomen moeten worden (rivierverruiming of dijkverhoging). De afgesproken afvoerverdeling van 2001 wordt in 2015 hersteld met de uitvoering van de PKB Ruimte voor de Rivier. Gezien de nadelen blijft de bijsturing van de afvoerverdeling in deze studie buiten beschouwing. 2.4 De vijf opties uit het kabinetsstandpunt Optie internationale afstemming De vragen die bij deze optie zijn uitgewerkt zijn: Welke fysieke maatregelen in het stroomgebied zijn er mogelijk, ook in de grensoverschrijdende dijkringen (en welke effecten hebben zij) die een bijdrage kunnen leveren aan het verminderen van de kansen en gevolgen van een grootschalige overstroming in Nederland; Welke organisatorische maatregelen (zie voor het begrip de uitwerking in de volgende optie) zijn enerzijds mogelijk in de grensoverschrijdende dijkringen met Duitsland en het grensgebied van Nederland met België en anderzijds wat is het effect van bovenstrooms genomen maatregelen. Optie organisatorische maatregelen Organisatorische maatregelen hebben betrekking op die maatregelen die bij een (dreigende) overstroming kunnen worden genomen om de kansen van overstroming te reduceren (bijvoorbeeld door het plaatsen van Tussenrapportage onderzoeksprogramma 10

13 zandzakken op de kruin van de dijk) en om de gevolgen te verminderen als er een daadwerkelijke overstroming heeft plaatsgevonden (bijvoorbeeld evacuatie van mensen, dieren en goederen). De uitwerking van deze maatregelen bestaat uit een beschrijving in crisis -termen en uit een concrete beschrijving er van. De crisis -termen waarin de optie wordt beschreven bestaat uit de elementen: (1) dreiging/risico en de daaruit voortvloeiende urgentie (waarom nemen we de maatregelen die we nemen); (2) kritische tijd/ruimtefactoren (met welke factoren moet rekening worden gehouden); (3) tolerantiegrenzen (wanneer is er reden om maatregelen te nemen). Voor de beschrijving van de organisatorische maatregelen wordt uitgegaan van vier gebieden waarop deze maatregelen genomen kunnen worden. Dit zijn: (1) fysieke noodmaatregelen, (2) overige organisatorische maatregelen, (3) bestuurlijke coördinatie en besluitvorming en (4) informatievoorziening en communicatie. Als gekeken wordt naar wie verantwoordelijk is voor welke maatregelen dan kan er grofweg onderscheid gemaakt worden in de zogenaamde algemeen-bestuurlijke kolom van rampenbeheersing en de zogenaamde functionele kolom. De algemeen bestuurlijke kolom zijn de verschillende bestuursniveaus (internationaal, nationaal, provinciaal, regionaal en gemeentelijk) en de hulpverleningsdiensten (brandweer, politie, GHOR en Gemeentelijke Diensten). De functionele kolom bestaat uit waterbeheerders op rijks-, provincie en waterschapsniveau (Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Diensten Water en Milieu bij de provincies en waterschappen). Voor deze twee categorieën worden de volgende vragen uitgewerkt: In hoeverre zijn de organisaties binnen de onderscheiden categorieën die belast zijn met het voorkomen, beperken en bestrijden van overstromingen, momenteel voorbereid op overstromingsrampen vanuit Rijn en Maas en welke verbeteringen zijn mogelijk zijn die tot een effectievere bestrijding leiden; Welke innovatieve maatregelen kunnen er zijn en/of zijn er ervaringen uit het buitenland die vertaald kunnen worden naar de situatie in Nederland. Optie noodoverloopgebieden Noodoverloopgebieden zijn grote gebieden die meestal door sterke dijken omsloten worden en groot genoeg zijn om de piek van een zeer extreme hoogwatergolf op te vangen. Bij deze optie worden de gebieden uitgewerkt zoals die in het kabinetsstandpunt RBSO zijn opgenomen. Deze gebieden worden uitgewerkt met of zonder omdijken van woonkernen. De drie gebieden uit het kabinetsstandpunt zijn: 1. Rijnstrangen 2. Ooijpolder 3. Beersche overlaat oost Ter vergelijking worden in het onderzoek ook een aantal andere varianten bekeken: Dijkring Rijn en IJssel helemaal Rijnstrangen grensoverschrijdend Ooijpolder grensoverschrijdend Beersche overlaat helemaal Van de grensoverschrijdende noodoverloopgebieden worden de effecten in Tussenrapportage onderzoeksprogramma 11

14 beeld gebracht om een vergelijking te kunnen maken met de varianten die alleen op Nederlands grondgebied liggen. Zo kunnen de effecten van het wel of niet aanleggen van een dijk op de grens beter zichtbaar gemaakt worden. Dit geldt ook voor de variant dijkring Rijn en IJssel helemaal. En tenslotte is de Beersche overlaat helemaal meegenomen om een vergelijking te kunnen maken tussen de effecten van een klein en een groot noodoverloopgebied langs de Maas en te onderzoeken of optimalisatie mogelijk is. Optie compartimenteren Compartimenteren houdt in dat grote dijkringgebieden worden opgedeeld door binnendijken of dat poldereenheden worden verkleind door lagere kaden die water tegen kunnen houden of sturen. Zo wordt voorkomen dat hele dijkringgebieden onder water komen te staan of wordt het onderlopen van een dijkring vertraagd. Bij deze optie zijn beide principes verder uitgewerkt: Stoppen van water: van één dijkring worden een of meerdere nieuwe dijkringen gemaakt met behulp van een nieuwe dijken; Vertragen en sturen van water: door de poldereenheden te verkleinen met lage kaden vindt vertraging en/of sturing van het water plaats. Optie normen verhogen Deze optie betekent dat de huidige norm voor het rivierengebied wordt verhoogd met bijpassende ingrepen in het hele rivierengebied. De optie is op twee manieren uitgewerkt: Meer ruimte voor de rivier; hiervoor is aangesloten bij de Langetermijnvisie van PKB Ruimte voor de Rivier en bij de Integrale Verkenning Maas; Meer dijkversterking; hiervoor is aangesloten bij de studie voor het Referentiealternatief Dijkversterking van de PKB Ruimte voor de Rivier. De mogelijkheid om alleen de normen te verhogen van de dijkringen Gelderse Vallei en Kromme Rijn is niet apart uitgewerkt. Uit de resultaten van de optie normen verhogen met meer dijkversterking kunnen hierover conclusies worden afgeleid. 2.5 De samenhang tussen de opties De vijf opties zijn nogal verschillend van aard, zowel in het type maatregel en de plek in de veiligheidsketen als in de wijze waarop ze effect hebben op de kansen voor overstromen. Het type maatregel varieert van fysiek iets aanleggen in (een deel van het of in het hele) rivierengebied tot verbeteren van bestuurlijke afspraken en afstemming met internationale partners. Daarnaast verschillen de opties in het effect: de opties normen verhogen, noodoverloopgebieden en noodmaatregelen zoals zandzakken e.d. hebben als effect dat de kans op overstromen afneemt. Maar de gevolgen kunnen groter zijn als er een daadwerkelijke doorbraak plaatsvindt (veiligheidsparadox). Daarentegen hebben de opties organisatorische maatregelen in de vorm van afspraken, evacuatieplannen, e.d. en compartimenteren van dijkringen juist effect op het verminderen van de gevolgen als er sprake is van een overstromingsramp. Bij de optie internationale afstemming is het afhankelijk van de uiteindelijke invulling van de optie. Naast deze verschillen tussen de opties is er nog een ander verschil: de opties internationale afstemming en organisatorische maatregelen zouden kunnen worden gezien als opties die altijd lonen en die altijd onderdeel zouden moeten zijn van een rampenbeheersingsstrategie. De fysieke opties (noodoverloopgebieden, compartimenteren en normen verhogen) zouden kunnen worden gezien als maatregelen die aanvullend getroffen kunnen Tussenrapportage onderzoeksprogramma 12

15 worden boven op de opties internationale afstemming en organisatorische maatregelen. 2.6 De aanpak van het onderzoek In het plan van aanpak van het onderzoeks- en informatieprogramma staat een uitgebreide beschrijving van de aanpak van het onderzoek. Daarin is toegelicht dat iedere optie wordt uitgewerkt tot een min of meer gelijkwaardig niveau en dat iedere optie wordt getoetst aan de hand van een toetskader. Het toetskader wordt in hoofdstuk 3 van dit document verder toegelicht. Om de opties uit te werken en te toetsen zijn zes onderzoekssporen onderscheiden. Ieder onderzoeksspoor heeft de vijf opties op een aantal toetscriteria beoordeeld. De onderzoekssporen zijn: 1. Veiligheid en rivierkunde 2. Ruimtelijke aspecten en effecten op andere beleidsterreinen 3. Organisatorische maatregelen en juridische vragen 4. KBA en kosten 5. Draagvlak en beleving 6. Internationale afstemming De aanpak van het onderzoek is verder opgebouwd in twee stappen: Stap 1: uitwerken van de vijf opties en een globale toets van de opties aan de hand van het toetskader; versneld uitvoeren van de studie naar de optie noodoverloopgebieden Stap 2: verder uitwerken van opties en samenstellen van slimme combinaties van opties tot zogenaamde strategieën; een uitgebreidere toets van de opties (en indien mogelijk de strategieën) aan de hand van het toetskader. Stap 1 is afgerond met de voorliggende Tussenrapportage. Stap 2 wordt afgerond met een Eindrapportage. Bij de Eindrapportage zullen ook de onderliggende onderzoeksproducten beschikbaar komen. 2.7 Gebruik van informatie Voorafgaand aan deze studie is al veel uitgezocht over noodoverloopgebieden in opdracht van de Commissie Noodoverloopgebieden (Luteijn). Maar ook door andere onderzoeken en projecten is al veel materiaal over het riviersysteem en mogelijke maatregelen beschikbaar. Zonder te pretenderen volledig te zijn, zijn de volgende onderzoeken en projecten in ieder geval van belang: PKB/MER Ruimte voor de Rivier Projectnota/MER Maaswerken Integrale Verkenning Maas Veiligheid Nederland in Kaart (VNK) Beleidsmonitor veiligheid Risico s in bedijkte termen (NMP, 2004) Beperking van overstromingsrisico s in het Bovenrivierengebied; "Oplegnotitie bij een verkennende beleidsanalyse van rampenbeheersing en structurele maatregelen langs de Rijntakken en de bedijkte Maas" (RIZA, juli 2004) Daarnaast lopen er verschillende trajecten in samenwerking met o.a. Duitsland waaruit waardevolle onderzoeksresultaten komen die in deze studie gebruikt zijn en nog kunnen worden. Bijvoorbeeld de Nieder-Rhein studie die in samenwerking met Duitsland is uitgevoerd. In RBSO wordt zo veel en effectief mogelijk gebruik gemaakt van deze bestaande informatie en alleen waar noodzakelijk nieuw onderzoek gedaan. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 13

16 2.8 Kwaliteitsborging Ten behoeve van de borging van de kwaliteit van het onderzoeksprogramma is het eerder opgevatte plan voor een externe kwaliteitsgroep niet mogelijk gebleken. In plaats daarvan is aan de TAW een oordeel gevraagd over het tot nu toe uitgevoerde onderzoek en de tussenresultaten. Daarnaast is enkele keren gebruik gemaakt van de TAW werkgroep techniek. Ieder onderzoekscluster heeft verder de kwaliteitsborging van het uitgevoerde onderzoek en de resultaten zelf georganiseerd. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 14

17 3. Het toetskader Doel van het toetskader Ter vergelijking van de opties en ter ondersteuning van de besluitvorming is een toetskader opgesteld. In het toetskader zijn de beleidsdoelen opgenomen die een rol zullen spelen in de discussie over een goede rampenbeheersingsstrategie. Het doel van het toetskader is om houvast te bieden bij het besluitvormingsproces en om een structuur aan te dragen voor de onderbouwing en motivering van de beslissingen. In het onderzoeksprogramma worden de vijf opties voor een rampenbeheersingsstrategie beoordeeld aan de hand van de criteria uit het toetskader. In dit hoofdstuk wordt het toetskader toegelicht en de methoden die gebruikt zijn voor de beoordeling van de opties op de criteria. In bijlage A is een overzicht gegeven van de subcriteria per toetscriterium. 3.2 Toelichting op het toetskader Het toetskader ziet er als volgt uit: Veiligheid Effecten overig beleid Draagvlak Uitvoerbaarheid Kosten Reductie kans op overstromen Ruimtelijke Gevolgen Bestuurlijk draagvlak Technische Uitvoerbaarheid Kosten van maatregelen Robuustheid van de optie Meekoppelen Maatschappelijk draagvlak Organisatie Rampen beheersing Kosten Baten Analyse Beleving risico s overstromingen Internationale samenwerking Kwaliteit onderzoek en informatie Wet-en regelgeving Schaderegelingen Samenhang met structurele veiligheidsmaatregelen Complexiteit en flexibiliteit 3.3 Beoordeling van de opties op de criteria De beoordeling van de opties is hoofdzakelijk kwalitatief gebeurd. Er is veel gebruik gemaakt van resultaten uit al afgeronde en lopende (onderzoeks)- projecten. Dit betekent dat de conclusies ook in dit licht moeten worden bezien: het is een globale beoordeling en de conclusies gaan over hoofdkeuzes. Op een aantal toetscriteria is de beoordeling wel kwantitatief gedaan: reductie kans op overstromen, robuustheid van de optie, kosten van Tussenrapportage onderzoeksprogramma 15

18 maatregelen en de kosten baten analyse. Bij sommige criteria zijn nieuwe berekeningen gemaakt omdat de effecten van de uitvoering van Ruime voor de Rivier en Maaswerken in het riviersysteem moesten worden doorvertaald. Het is belangrijk om de uitkomsten van de kwantitatieve beoordeling en de daarop gebaseerde conclusies op hun waarde te schatten en te beseffen dat het hier gaat om orde groottes en bandbreedtes. De methoden en uitgangspunten bij de kwantitatieve beoordelingen worden hierna verder toegelicht. Kans op overstromen De vermindering van de kans op overstromen is bepaald met de overschrijdingsbenadering. Bij de overschrijdingskans benadering is de kans op een overstroming gerelateerd aan de kans op overschrijding van de maatgevende waterstand en dus ook de maatgevende afvoer waarop deze waterstanden zijn gebaseerd. Voor de bepaling van de overschrijdingskans wordt gebruik gemaakt van de werklijnen bij Lobith en Borgharen/Lith. Deze geven de relatie weer tussen overschrijdingskans en afvoer (Rijn, figuur 2). Natuurlijk correspondeert de huidige maatgevende afvoer ( m 3 /s voor de Rijn) met een overschrijdingskans van 1/1250 per jaar, dit is de veiligheidsnorm in het bovenrivierengebied. Overschrijdingskansen bij andere afvoeren zijn uit de grafiek af te lezen. Voor de bedijkte Maas wordt uitgegaan van de werklijn en afvoergolven bij Lith. Deze zijn met modelberekeningen afgeleid uit de werklijn en afvoergolven bij Borgharen. Dit is gedaan omdat op de onbedijkte Maas processen spelen die de afvoerkarakteristiek op de bedijkte Maas beïnvloeden en die meegenomen moeten worden in de relatie tussen de maatgevende afvoer en de overschrijdingskans op de onbedijkte Maas. Alleen opties die de maatgevende afvoer beïnvloeden hebben een verandering van de overschrijdingskans tot gevolg. Toets op de robuustheid van de optie De opties worden getoetst op hun robuustheid voor andere faalmechanismen met de overstromingskans benadering. In de overstromingskans benadering wordt naast andere faalmechanismen rekening gehouden met onzekerheden. Een overstromingskansbenadering is een zo goed mogelijke inschatting van het daadwerkelijk falen van een dijk. Behalve met de afvoer bij de landsgrenzen wordt ook rekening gehouden met de onzekerheden in de daarvan waterstanden op de rivier zelf en met de variatie van de wind in snelheid en richting. Een dijk(ring) kan overstromen door het ontbreken van hoogte en/of stabiliteit. De stabiliteit kan met name aangetast worden door verweking, water over de dijk (door overlopen of overslag) en door onderloopsheid (het faalmechanisme piping). In de studie RBSO is verondersteld dat in 2015 (het referentiejaar) alle dijken op orde zijn. Eventueel te lage of zwakke dijken zijn hersteld, kunstwerken zijn op orde. Het fenomeen onderloopsheid (piping) wordt verondersteld tot de Maatgevende Hoog Waterstand (MHW) met reguliere maatregelen in controle gehouden te kunnen worden. Falen bij waterstanden tot MHW wordt alleen veroorzaakt door golfoverslag. Falen boven MHW treedt op door golfoverslag en door het faalmechanisme piping. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 16

19 Bij MHW is er geen falen door piping, bij een waterstand van 0,50 + MHW treed altijd falen op door piping. Het kritieke overslagdebiet varieert met het talud en de kwaliteit van de grasmat en klei van de dijk en is gekwantificeerd op dijkringniveau. Deze benaderingen zijn door deskundigen aangeleverd en aan de waterschappen in het bovenrivierengebied voorgelegd. Deze benadering is tweemaal besproken in de TAW-techniek. In grote lijnen komt het erop neer dat de dijk niet faalt totdat de maatgevende waterstand is bereikt, bij waterstanden 0,5 meter boven de maatgevende waterstand faalt de dijk altijd. Daartussen is een lineaire functie die de kans op falen aangeeft voor waterstanden boven de maatgevende waterstand. Falen door wind vindt plaats bij een overslagdebiet van 1 of 5 l/s/m, afhankelijk van de eigenschappen van het binnentalud (helling, grasmat en klei). Dit falen kan ook eerder optreden dan de maatgevende waterstand. In het vervolg van het onderzoek zal het deskundigheidsoordeel nader worden onderbouwd met een aantal gevoeligheidsanalyses. In RBSO speelt piping in vergelijking met andere faalmechanismen een dominante rol wanneer de rivierwaterstand 0,50 m hoger uitkomt dan de ontwerpwaterstand. In RBSO is echter aangenomen dat de dijk daarboven inmiddels door instabiliteit bezweken is (deskundigenoordeel). Daarom is piping in RBSO verder niet meegenomen. Overstromingskansen in VNK en RBSO - In RBSO is verondersteld dat in de periode tot 2015 (het referentiejaar) eventuele zwakke plekken in de dijkringen, zoals bij kunstwerken, zijn hersteld in het kader van de toetsing volgens de Wet op de waterkering. Bij VNK wordt uitgegaan van de waterkeringen zoals die er nu bijliggen (peiljaar 2001). - De relaties tussen afvoer en waterstand zijn in RBSO opnieuw afgeleid en gedetailleerd omdat uitgegaan wordt van het referentiejaar 2015 wanneer de PKB RvdR en Maaswerken zijn uitgevoerd. - In VNK wordt voor elk dijkvak afzonderlijk de overstromingskans bepaald waarna de vertaalslag naar de dijkring plaatsvindt. In RBSO wordt de kans berekend voor een aantal kwetsbare dijkvakken per dijkring. De locatie met de grootste kans (de zwakste schakel) bepaalt de overstromingskans van de dijkring als geheel.. - In VNK worden de faalmechanismen overloop, overslag, afschuiven, piping en bekleding allemaal meegenomen in de modellering. In RBSO wordt de faalmechanismen overloop en overslag meegenomen in de modellering en worden de andere faalmechanismen met een deskundigheidsoordeel ingeschat - In RBSO faalt een dijk als een kritiek overslagdebiet en/of een kritieke waterstand wordt overschreden conform het deskundigen oordeel. De overstromingskansen worden berekend met een probabilistische methode die veel overeenkomsten met die in VNK vertoont. In het tekstkader op deze pagina wordt dit kort toegelicht. Ook in de evaluatie van het veiligheidsbeleid door het RIVM is gekeken naar de overstromingskansen van dijkringen. De kansen die in het RIVM zijn gepresenteerd zijn over het algemeen groter. De belangrijkste oorzaak hiervan is dat in het RIVM onderzoek uitgegaan is van de huidige situatie waarin nog niet aan de wettelijke veiligheidsnormen is voldaan. RBSO gaat uit van de situatie van het rivieren- en dijksysteem in Tussenrapportage onderzoeksprogramma 17

20 Kosten van maatregelen De kosten van de maatregelen zijn bepaald in miljoenen euro s. Het gaat hierbij om de kosten die gemaakt worden ten behoeve van het plangebied van dit project. Dit zijn in ieder geval de kosten die gemaakt worden in de dijkringen met een norm van 1/1250 per jaar, maar bij rivierverruiming zijn er in een aantal gevallen ook maatregelen buiten het plangebied noodzakelijk om de waterstand in het plangebied te verlagen. Onder kosten wordt verstaan de financiële kosten van de maatregelen, exclusief BTW en domeinrechten; deze laatste twee horen niet thuis in een maatschappelijke kosten-batenanalyse. Verder zijn de genoemde kosten exclusief de eventuele schade die optreedt in een noodoverloopgebied zelf in geval van inzet. Alle kosten zijn prijspeil De jaarlijkse kosten voor beheer en onderhoud zijn apart vermeld als percentage van de investeringskosten. De kosten van een aantal maatregelen die in deze Tussenrapportage zijn gepresenteerd, zijn nog met aanzienlijke bandbreedtes omgeven en van sommige opties zijn zelfs nog helemaal geen kostenschattingen beschikbaar. Om de kostenschattingen te verbeteren of te kunnen maken, zal een aantal ontwerpen nog verder moeten worden uitgewerkt. Kosten en baten Ten behoeve van het bepalen van het maatschappelijke rendement van de opties is uitgerekend wat de opties in 2015 maximaal zouden mogen kosten: de grensinvesteringsbedragen. Deze benadering sluit nauw aan bij de benadering die gevolgd wordt door het Centraal Planbureau in het kader van de kosten-batenanalyse Ruimte voor de Rivier. De grensinvesteringsbedragen zijn gebaseerd op enerzijds de verwachte vermindering van overstromingsschade als gevolg van de opties (de baten) en anderzijds de jaarlijkse kosten van de opties, die bestaan uit de financieringskosten (4% per jaar) en de kosten voor beheer en onderhoud. Het grensinvesteringsbedrag is berekend door uit te gaan van het eerstejaarsrendementscriterium: reductie van de schadeverwachting in het jaar van investeren > 1 Jaarkosten van de investering Bij de berekening van de vermindering van de overstromingsschade is er vanuit gegaan dat er door tijdige evacuatie geen dodelijke slachtoffers vallen in het bovenrivierengebied. In een latere fase zal hierop een gevoeligheidsanalyse worden gepresenteerd.. Op een eenvoudige manier is er rekening gehouden met systeemwerking. Op dit moment is nog niet veel bekend over de mate waarin de schade bij een overstroming gereduceerd wordt als gevolg van systeemwerking. Daarom zijn twee berekeningen gemaakt: één zonder systeemwerking en één met een aanname dat systeemwerking de schade met 75% reduceert. Ook is er nog gekeken hoe gevoelig de uitkomsten zijn voor de gekozen benadering (robuustheid van de uitkomsten): overschrijdingskans of overstromingskans. Hoe dichter de verhouding van de grensinvesteringsbedragen op basis van overstromingskans gedeeld door de grensinvesteringsbedragen op basis van overschrijdingskansen bij 1 ligt, hoe minder gevoelig deze uitkomsten zijn voor de gekozen benadering van kansen en Tussenrapportage onderzoeksprogramma 18

21 hoe robuuster het resultaat van de kosten-batenanalyse. Hoe groter of kleiner deze verhouding van 1 afligt, hoe minder robuust. In het tekstkader aan het einde van paragraaf 4.4 staat een aanvullende uitleg over het eerstejaarsrendement en de grensinvesteringsbedragen zoals die gepresenteerd zijn in deze Tussenrapportage. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 19

22

23 4. Het plangebied in de huidige situatie en de situatie in Het stroomgebied onder (boven)maatgevende omstandigheden Het is lastig om een beschrijving te geven van hoe de stroomgebieden van Rijn en Maas er uit zien onder (boven)maatgevende omstandigheden omdat dit zich in werkelijkheid nog nooit heeft voorgedaan. Maar op basis van informatie die vooral in het samenwerkingsverband met Nord-Rhein Westfalen verzameld is, kan toch een poging gewaagd worden. Over de Maas is de informatie zeer beperkt. Dit komt vooral door de grote verschillen met de buurlanden die zich richten op relatief lagere hoogwaters dan in Nederland. In deze paragraaf wordt eerst voor de Rijn en de Maas de huidige situatie beschreven. Vervolgens wordt een doorkijk gegeven naar de situatie in In Nederland zijn dan de Maaswerken en Ruimte voor de Rivier afgerond. Ook in de stroomgebieden zijn dan maatregelen genomen om de veiligheid tegen overstromen te verbeteren. Hoe ontstaan (boven)maatgevende afvoeren Om tot (boven)maatgevende in de stroomgebieden van Rijn en Maas te komen moet het gedurende een aaneengesloten periode van dagen intensief regenen en/of sneeuwen. Daarnaast moeten er aan die periode met hevige neerslag ook enkele natte maanden vooraf zijn gegaan of moeten de temperaturen zo laag zijn dat de bodem van het stroomgebied (deels) bevroren is. De bodem kan in deze gevallen geen regenwater (meer) opnemen en de neerslag zal snel afstromen naar de (zij)rivieren. Een vergelijkbare situatie kan optreden als het stroomgebied met sneeuw is bedekt en plotseling dooi intreedt in combinatie met forse neerslag. Tot slot is nog bepalend hoe die neerslag verspreid over het stroomgebied valt. Niet iedere periode die aan deze voorwaarden voldoet leidt automatisch tot (boven)maatgevende afvoeren. Maar dat er neerslaghoeveelheden en -patronen mogelijk zijn die tot bovenmaatgevende afvoeren bij Lobith en op de Maas kunnen leiden, werd recent voor de Rijn in een Duits- Nederlands onderzoek en voor de Maas met neerslag-afvoergeneratoren bevestigd. De Rijn in de huidige situatie Hochrhein en Oberrhein Langs de Hochrhein en zuidelijke Oberrhein (tot aan Maxau) zullen de afvoeren relatief hoog moeten zijn om tot maatgevende omstandigheden in Nederland te kunnen leiden. Overstromingen in de winterperiode zijn in deze gereguleerde Rijntrajecten echter niet te verwachten. Op de noordelijke Oberrhein kunnen vooral de zijrivieren ervoor zorgen dat de waterstanden extreme niveaus bereiken. Langs de zijrivieren zijn retentiebekkens aanwezig die de afvoer kunnen reduceren. Maar dit heeft weinig effect op de hoofdstroom van de Rijn. Langs de noordelijke Oberrhein zelf zijn grote gebieden door dijken beschermd tegen hoogwater met een overschrijdingskans van 1/110 tot 1/200 per jaar. Overstromingen in dit gebied geven benedenstrooms een vermindering van de afvoer van maximaal zo n 2000 m 3 /s, waarmee de kans op de maatgevende afvoer bij Lobith wordt verminderd. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 21

24 Mittelrhein De Mittelrhein doorstroomt een smal dal. Onder maatgevende omstandigheden zullen bij en benedenstrooms van de uitmonding van de Moezel overstromingen plaatsvinden. Het overstromingsgebied is klein zodat een effect op de Rijnafvoer niet of nauwelijks merkbaar zal zijn. Een maatgevende afvoer bij Lobith is alleen denkbaar als het stroomgebied van de Moezel door extreme weersomstandigheden wordt geteisterd. Een aandeel van een orde grootte van 30% in de maatgevende afvoer bij Lobith is goed mogelijk. Op Frans grondgebied lopen dan echter grotere gebieden gevaar. Niederrhein Bij Bonn wordt het stroomgebied weer vlak. Hier begint de Niederrhein, met een rivierbed dat richting Lobith steeds breder wordt. Het land achter de rivier wordt beschermd door dijken en keermuren. Eerst alleen maar plaatselijk, verder stroomafwaarts tot aan Lobith aaneengesloten. Het beschermingsniveau begint met 1/100 en neemt geleidelijk via 1/200 in het middelste traject toe tot 1/500 per jaar aan de landsgrens. Door relatief lage beschermingsniveaus zal een hoogwater dat bij Lobith tot maatgevende afvoer leidt, langs de Niederrhein met forse overstromingen gepaard gaan. Bij afvoeren van tot m 3 /s overstroomt eerst de zuidelijke Niederrhein (omtrek Köln/Bonn tot Düsseldorf/Dormagen). Bij steeds hoger wordende afvoeren overstroomt ook het middelste deel (Düsseldorf/Dormagen tot ongeveer de monding van de Ruhr). In het noordelijke deel (vanaf de mondig van de Ruhr tot aan de grens) vinden in principe geen dijkoverstromingen plaats. Deze aanname is voor een risicobeschouwing wellicht te optimistisch en zou nader moeten worden onderzocht. In ieder geval wordt wel een groot deel van de waakhoogte belast. In Emmerich kunnen, totdat de verbetering van de keermuur in het stadscentrum is afgerond, bij afvoeren boven m 3 /s overstromingen plaatsvinden. Het is misschien mogelijk dat deze afvoeren tot die tijd met zandzakken veilig gekeerd kunnen worden. (Boven)maatgevende afvoer bij Lobith Recent Duits-Nederlands onderzoek maakt duidelijk dat de huidige maatgevende afvoer ( m 3 /s) ons land daadwerkelijk kan bereiken. Zoals hierboven toegelicht, gaat een dergelijk hoogwater met forse overstromingen in het hele stroomgebied van de Rijn gepaard. Het kan niet worden uitgesloten dat in de huidige situatie hogere afvoeren dan m 3 /s bij Lobith mogelijk zijn. Een toename met orde 500 m 3 /s lijkt ook nu al mogelijk als bij een hoogwatersituatie noodmaatregelen worden getroffen bovenstrooms van Nederland. Te denken valt hierbij vooral aan het plaatsen van zandzakken op zwakke trajecten van de dijken langs de noordelijke Oberrhein en de Niederrhein. Maar een bovengrens is moeilijk aan te geven en is er altijd een risico dat hogere afvoeren kunnen optreden. De Maas in de huidige situatie De Maas bovenstrooms van Charleville-Mézières Het deel van het stroomgebied bovenstrooms van Charleville-Mézières, ongeveer 50 km bovenstrooms van de Frans-Belgische landsgrens, is gelegen in een glooiend landschap met over het algemeen brede dalen. De overstromingsvlakten van de Maas en haar zijrivieren zijn hier nog grotendeels intact. Dit betekent dat er een relatief sterke demping en vertraging van de afvoergolf plaatsvindt. Door de langgerekte vorm van het Franse deel van het stroomgebied duurt het enkele dagen voor een hoogwatergolf bij Charleville-Mézières arriveert. Bovendien vallen periodes met hoge neerslag in het Franse Maasstroomgebied en in de Ardennen Tussenrapportage onderzoeksprogramma 22

25 meestal niet samen. Een afvoergolf uit het deel bovenstrooms van Charleville-Mézières levert over het algemeen een geringe bijdrage aan een hoogwaterpiek op de Nederlandse Maas. Een uitzondering kan ontstaan als er eerst enkele dagen extreme neerslag in het zuidelijk Maasstroomgebied valt en vervolgens in de Ardennen. Het hoogwater van januari 1995 is daar een voorbeeld van. De Maas tussen Charleville-Mézières en Borgharen De Maas tussen Charleville-Mézières en Borgharen ligt voor een groot deel in het massief van de Ardennen. De overstromingsvlakte van de Maas is hier smal en wordt begrensd door het natuurlijk reliëf. De stuwmeren in de Waalse Ardennen leveren voor de hoogwaterbescherming een zeer beperkte bijdrage. In vergelijking met het bovenstroomse en benedenstroomse gebied reageert dit gebied snel op neerslag. Voor het ontstaan van een hoogwater op de Nederlandse Maas is deze zone het belangrijkste. Tijdens voor Nederland maatgevende condities zal er in dit gebied op grote schaal wateroverlast optreden. Het overstromingsgebied is echter relatief klein, zodat het effect op de hoogwatergolf van de Maas beperkt is. Een mogelijke uitzondering hierop vormen de mijnverzakkingsgebieden bij Luik. Het volstromen van deze gebieden kan in een aftopping van de hoogwatergolf resulteren. Er wordt echter verwacht dat gezien het grote belang van dit gebied met noodmaatregelen er alles aan worden gedaan om deze gebieden niet te laten overstromen. De consequenties van een eventuele overstroming van de mijnverzakkingsgebieden op extreme Maasafvoeren vraagt eigenlijk om nader onderzoek. Dit onderzoek is gezien het korte tijdsbestek dat beschikbaar is binnen RBSO niet mogelijk. (Boven)maatgevende afvoer bij Borgharen Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat 4600 m 3 /s de maximale afvoer is die bij Borgharen kan optreden. Dit is de afvoer die overeenkomt met de bovengrens van de onzekerheidsband rond de huidige maatgevende afvoer van 3800 m 3 /s. Volgens een eerste inschatting kan deze afvoer ook Luik zonder overstroming van de mijnverzakkingsgebieden passeren. Er is echter geen studie naar gedaan zoals voor het Rijnstroomgebied. Dit onderzoek is gezien het korte tijdsbestek dat beschikbaar is binnen RBSO niet mogelijk De Maas tussen Borgharen en Boxmeer In Nederland vanaf Borgharen tot aan de bedijkte Maas bij Boxmeer - het begin van het plangebied - heeft de Maas een rivierbed dat uitsluitend wordt begrensd door het natuurlijke reliëf. Bij de beschouwde afvoeren staan de kaden die na de hoogwaters van 1993 en 1995 zijn aangelegd onder water en hebben geen kerende functie meer. Vooral de Roer voegt nog water toe aan de Maas. Als er zandzakken op de kaden worden gelegd zal dat tot hogere waterstanden dan maatgevend op de bedijkte Maas kunnen leiden. Overstromingen vinden dus volop plaats, maar de Maasafvoer wordt hierdoor nauwelijks beïnvloed omdat het water geen alternatieve route heeft. Er ligt in Vlaanderen een gebied langs de onbedijkte Maas, ter hoogte van Maasmechelen, dat door mijnbouw en grondwateronttrekkingen enkele meters is gedaald. Omdat het gebied dichtbevolkt is en een overstroming grote schade zal toebrengen aan de drinkwatervoorziening, wordt op basis van Vlaamse informatie verondersteld dat met noodmaatregelen voorkomen zal worden dat het gebied volstroomt. Tussenrapportage onderzoeksprogramma 23