SEFLab SURF innovatieregeling 2013

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "SEFLab SURF innovatieregeling 2013"

Transcriptie

1 HOGESCHOOL VAN AMSTERDAM SEFLab SURF innovatieregeling 2013 SEFLab in IT onderwijs Bo Merkus 30 november 2013

2 Inhoudsopgave 1 Introductie Quickscan groene ICT in het hoger onderwijs Inleiding Methode Resultaat Conclusie Domein specifiek kader IEEE/ACM Introductie Resultaat Conclusie Ontwerprichtlijnen voor groene software Introductie Resultaat Conclusie Inventarisatie IT opleidingen HvA Introductie Structuur opleiding Beroepsprofielen Relevante vakken en projecten Conclusie en concrete kansen Uitbreiding SEFLab Introductie Nieuwe Hardware Sensor boards en data-acquisitie Conclusie Projecten in SEFlab Introductie Projecten binnen informatica HvA Pilot wedstrijd energie-efficiënt googlen Effect van virtual machines op het energieverbruik Minor Energie & Duurzaamheid Overige projecten... 28

3 7.7 Conclusie Disseminatie Conclusies en aanbevelingen... 30

4 1 Introductie In het kader van de het project SEFLab in ICT onderwijs t.b.v. de SURF innovatieregeling 2013 is een inventarisering uitgevoerd van het ICT onderwijs aan de HvA, VU en UvA en de mogelijkheden om SEFlab hierin in te bedden. Het CleanTech onderzoekprogramma is in 2012 onder andere met hulp van de SURF Innovatieregeling het SEFLab gestart: het Software Energy Footprint Lab, waar het energieverbruik dat software op hardware veroorzaakt nauwkeurig en onder gecontroleerde condities kan worden gemeten. Tot recent is het lab alleen ingezet in de opleiding E-technology van domein Techniek. Het biedt echter ook goede mogelijkheden om ingezet te worden in ICT opleidingen van het domein Media Creatie en Informatie en mogelijk buiten de HvA in ICT opleidingen van de UvA en VU. Dit project heeft daarom als doel gehad het onderzoeken van de haalbaarheid van een lesmodule Green software Engineering. Uitgangspunt hierbij is de inzet van het SEFLab in het ICT-onderwijs zodat studenten leren welke afwegingen gemaakt worden bij de ontwikkeling van energie-efficiënte software en de resultaten van de studentenprojecten bijdragen aan de ontwikkeling van richtlijnen voor energie-efficiënte softwareontwikkeling. Het lange termijn effect hiermee is dat: toekomstige IT-professionals worden bewustgemaakt duurzaamheid in ICT en hen wordt geleerd hoe een softwareapplicatie energie-efficiënter geprogrammeerd kan worden. - studenten zullen bestaande richtlijnen implementeren in hun applicaties - de effectiviteit van de richtlijnen worden getest in het SEFLab en kenbaar gemaakt aan huidige IT-professionals (via publicaties in vakbladen en een workshop). Om bovenstaande duurzame effecten te bereiken waren de volgende activiteiten gepland: - Inventarisatie van mogelijkheden om het SEFLab in te zetten in het IT-onderwijs van de HvA en VU/UVA en onderzoek naar de haalbaarheid en leerdoelen van een lesmodule Green Software Engineering. - Geschikt maken van het SEFLab voor practicum-toepassing door uitbreiding van het aantal servers en meetopstellingen. - Onderzoek naar mogelijkheden om het SEFLab remote aan te sturen (uploaden van software t.b.v. testing) - Literatuuronderzoek naar bestaande richtlijnen voor de ontwikkeling van groene software. - Het door studenten laten testen van een aantal richtlijnen aan de hand van zelfgeschreven applicaties in het SEFLab.

5 Het grootste deel van deze activiteiten is uitgevoerd; enkele zijn vooralsnog niet afgerond, onder andere wegens het ontbreken van studenten Informatica om hier uitvoering aan te geven. Zo zijn we nog steeds aan het werven voor studenten om Remote-functionaliteit op te zetten, alsmede het laten testen van richtlijnen voor groene software. In plaats daarvan zijn enkele andere tests uitgevoerd, welke hebben bijgedragen aan het doel van dit project, namelijk integratie van SEFLab binnen de Informatica opleidingen. Zo is het SEFLab opengesteld aan onderzoekers en studenten van andere universiteiten waaronder van de VU, UvA en HvA. In deze projecten zijn verschillende resultaten geboekt. In samenwerking met de VU is de Intel Energy Checker tool geïmplementeerd waardoor de meetdata realtime buiten Labview software om uitgelezen kan worden (een voorwaarde voor remote meten). De harde schijven van de meetserver zijn buiten de server geplaatst zodat deze gemakkelijk te verwisselen zijn. Er is een pilot met twaalf studenten uit de minor Energie & Duurzaamheid opgezet, waarmee een wedstrijd Energie-efficient zoeken op internet is uitgevoerd waaruit bleek dat het lab geschikt is snel, leerzame resultaten te genereren. De samenwerkingen met diverse instituten en bedrijven zijn o.a. gebruikt om de huidige labopstelling te valideren en inzichtelijk te maken of en hoe deze kan worden opengesteld voor derden (in toekomst ook studenten TI). Daarnaast is met VU samengewerkt om een aantal concrete ontwerprichtlijnen voor groen software te testen. Dit onderzoek is nog in volle gang; en wordt begin begin 2014 afgerond (te laat voor deze rapportage). Vergelijkbaar is een virtualisatie studie met de UvA opgezet. De resultaten dragen bij aan het doelstelling van dit project. Al met al heeft het SEFlab met de SURF subsidie weer enkele professionaliseringsslagen kunnen maken; zowel in de meetopstelling, in de meetmethode, en in de vertaling naar inzet voor het onderwijs. De rest van dit rapport is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 is een verkennend onderzoek uitgevoerd naar vakken en cursussen die andere hogere onderwijsinstellingen, nationaal en internationaal, al geven op het gebied van GreenIT en specifieker Groene Software. In Hoofdstuk 3 is aan de hand van het document Computer Science Curricula 2013 de vraag naar GreenIT kennis door de IT industrie onderzocht. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de ontwerprichtlijnen van groene software en de toepassing van de deze richtlijnen in lesstof voor een lesmodule groene software. In hoofdstuk 5 wordt de structuur van IT de opleidingen aan de HvA en aanknopingspunten voor GreenIT vakken en projecten onderzocht. Hoofdstuk 6 beschrijft de uitbreidingen die in het SEFLab zijn gemaakt om meer studentenpojecten te kunnen faciliteren. In Hoofdstuk 7 wordt een overzicht gegeven van projecten en nieuwe samenwerkingsinitatieven met verschillende organisaties die bijdragen aan de ontwikkeling van het SEFlab en de kennis over groene software. In Hoofdstuk 8 wordt disseminatie van de resultaten besproken en tenslotte zullen in Hoofdstuk 9 conclusies en aanbevelingen gegeven worden.

6 2 Quickscan groene ICT in het hoger onderwijs 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt onderzocht welke vakken er al in het hoger onderwijs al worden gegeven over het onderwerp Groene ICT en aan welke specifieke onderwerpen daarbinnen aandacht wordt besteedt. Om deze informatie te achterhalen is door een stagiair werkzaam voor de Open Universiteit een quickscan gedaan. Onderzocht is welke hoger onderwijsinstellingen in Nederland en in het buitenland in hun curriculum aandacht besteden aan Groene ICT en dan in het bijzonder Groene Software. Informatie over het vergroenen van de ICT van de onderwijsinstellingen zelf is niet bij de scan betrokken. Ook onderzoeken bij onderwijsinstellingen naar Groene ICT zijn niet opgenomen in deze scan. 2.2 Methode De quickscan is uitgevoerd via internet zoekopdrachten. In 1e instantie is gezocht met de zoekmachine Google. Voor specifieke informatie over een instelling is verder gezocht binnen de website van de betreffende instelling. De zoekopdracht is gedaan met de volgende keywords: Groene software ", Groene ICT", "Groene IT", "Duurzame ICT", "Duurzame IT" gecombineerd met "onderwijs" en Green Software, Green Code, "Green ICT", "Green IT", Green Computing, "Sustainable ICT" en "Sustainable IT" gecombineerd met "education". Daarnaast is gebruik gemaakt van twee eerdere onderzoeken (quickscans) naar duurzaamheid in het hoger onderwijs om specifiek binnen de genoemde instellingen te zoeken. Voor Nederland is het "Rapport Duurzaamheid in het ICT-onderwijs en -onderzoek" (Plessius, 2012) benut. De in dit rapport genoemde bronnen zijn op de websites van de betreffende instellingen bekeken op relevantie voor Groene ICT. Verder is gekeken of de informatie nog actueel was. Voor internationale informatie is mede geput uit "Where Can Green IT/IS Education and Training Be Found Today? An Initial Assessment of Sources" (England & Bartczak, 2012). Ook uit dit document zijn de bronnen bekeken en geactualiseerd. Ten slotte is er persoonlijk contact geweest met René Visser van de Hogeschool Rotterdam om informatie te verkrijgen. De gebruikte zoekmethode brengt met zich mee dat alleen informatie wordt gevonden in het Nederlands en het Engels. Als (buitenlandse) instellingen hun informatie niet in het Engels ter beschikking stellen, wordt deze gemist. Ook zijn de zoektermen zo generiek dat er een zeer groot aantal gevonden items zijn, zodat er gemakkelijk relevante webpagina's gemist worden. 2.3 Resultaat In het algemeen is er wel informatie te vinden over specifieke lesstof met betrekking tot Groene ICT in het algemeen maar nauwelijks over Groene Software in het bijzonder. In de bijlage zijn twee tabellen opgenomen met gevonden informatie over Nederlandse en internationale onderwijsinstellingen (tabel 1). De belangrijkste uitkomsten zijn hier samengevat in een kruistabel, waarbij per onderwijsinstelling is weergegeven in welk ICT domein aandacht is voor groene ICT onderwerpen.

7 Tabel 1. Resultaten quick scan GreenIT in hoger onderwijs Instelling Nederland Greening by IT Groene ICT (Greening of IT) Leerdoelen Softwargemeen ICT al- Data Levens- Hardware center cyclus Beleid Hogeschool Arnhem en Nijmegen Hogeschool van Rotterdam Hogeschool van Utrecht Noordelijke Hogeschool Buitenland Leeds Metropolitan University (GB) University of Bradford (GB) ( ) Université de Lorraine (F) e.a. ( ) Letterkenny Institute of Technology (Ierland) Linkoping University (Sweden) Australian National University Athabasca University (Canada) Open Universities Australia University of the South Pacific Arizona State University (USA) University of Illinois (USA) ( ) Boston University (USA) St Xavier University, Chicago George Mason University (USA) In het ICT onderwijs bestaan meerdere opleidingen en vakken binnen opleidingen, waarin aandacht wordt besteed aan Groene ICT.: in Nederland zijn vier instellingen gevonden, in het buitenland veertien. Vooral de algemene termen samengevat in Groene ICT worden veel gebruikt : NL: 1 van 4,

8 buitenland 14 van 14.instellingen. Daarnaast wordt het datacenter vaak genoemd: NL 2 van 4, buitenland 6 van 14 instellingen. Verder ook het aandachtsgebied levencyclus/footprint: NL 1 van 4, buitenland 6 van 14 instellingen. Aandacht voor beleid wordt genoemd bij: NL 1 van 4, buitenland 9 van 14 instellingen. Het aandachtsgebied Groene Software wordt alleen bij Lorraine genoemd. In Leeds wordt een complete masteropleiding aangeboden in Sustainable Computing en lijkt als de meest uitgebreide en uitgewerkte opleiding op dit gebied. De EU Erasmus Mundus Master PERCCOM, die wordt gegeven aan de universiteiten van Lorraine, Lulea en St. Petersburg biedt een breed en interessant programma over Groene ICT. Buiten de quickscan om is binnen het programma van de gezamenlijke Computer Science van de VU en UvA naar aanknopingspunten gezocht zijn op het gebied van GreenIT. Hier kwamen twee vakken naar boven: Service Oriented Design van Patricia Lago en Large-Scale Computing Infrastructures van T. Kielmann. Het eerste vak besteedt één college uur aan Green IT en een Greening by IT gerelateerde opdracht. In het tweede vak wordt energy-efficiëntie meegenomen als leerdoel voor het ontwerpen van grote computer infrastructuren. 2.4 Conclusie Uit bovenstaande inventarisatie blijkt dat Groene Software in het hele onderzoek maar één keer terugkomt in een vakbeschrijving van de Université de Lorraine. Het bredere thema GreenIT wordt vaker genoemd (14 keer). Met de ontwikkeling van een lesmodule Groene Software zou de HvA zich op nationaal en internationaal vlak dus kunnen onderscheiden van andere hogere onderwijsinstellingen. De vraag is echter of het niet te vroeg is voor een dergelijke lesmodule. Deze vraag valt uiteen in twee deelvragen: 1) Is er wel behoefte vraag naar kennis over groene software vanuit de industrie en 2) is er überhaupt wel genoeg kennis over de ontwikkeling van groene software om lesstof van te maken? Deze twee vragen zullen in Hoofdstuk 3 en 4 verder behandeld worden.

9 3 Domein specifiek kader IEEE/ACM 3.1 Introductie Het domeinspecifiek referentiekader voor ICT opleidingen opgesteld door de HBOi-I stichting (samenwerkingsverband van ict-opleidingen in het hoger beroepsonderwijs) is de basis voor alle Nederlandse HBO ICT-opleidingen. Dit kader wordt gebaseerd op het Computer Science Curricula 1 een internationaal document opgesteld door de grootste ICT brancheverenigingen: IEEE en ACM. Op dit moment is er pre-release van de final versie in omloop van het Computer Science Curricula 2013 (CS2013). Dit geeft een goede indruk van de onderwerpen die in het ICT curriculum belangrijk zijn/worden voor de industrie. In dit hoofdstuk wordt CS2013 geanalyseerd op de aanwezigheid van GreenIT onderwerpen en vergeleken met eerdere versies (CS2008 en CS2001). In het document is gezocht naar de termen green, sustainability, energy, en power. 3.2 Resultaat In CS2013 en CS2008 valt duurzaamheid onder Social Issues and Professional Practice (SP). In de oude variant wordt sustainabilty alleen genoemd als keuze onderwerp binnen SP subthema Economics of Computing. In het nieuwe document is er een nieuw verplicht onderwerp toegevoegd: Sustainability. Tabel 1 geeft een overzicht van de verdeling van het aantal contacturen van een ict opleiding per onderwerp. In totaal worden er 16 SP s genoemd. Hiervan zijn er twee gereserveerd voor Sustainability. In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de kennisgebieden waarin GreenIT onderwerpen voorkomen. Naast Social Issues and Professional Practice liggen er raakvlakken bij hardware architectuur, ontwikkeling voor mobiele platforms en parallelle computer systemen. In vakken met deze onderwerpen liggen dan ook kansen om practica om gastcolleges over het SEFLab te verzorgen. 1 Computer Science Curricula 2013: Final Report 0.9 (Pre-release version). ACM & IEEE. October 2013

10 Tabel 2. Verdeling uren ICT onderwijs per onderwerp [CS2013] 2. Tabel 3. Overzicht kennisgebieden met GreenIT onderwerpen [CS2013] Knowledge Area Social Issues and Professional Practice (SP) Architecture and Organization (AR) Platform-Based Development (PBD) Knowledge Topics Core Hours Learning outcomes Unit Sustainability zie tabel electives zie tabel 3 Digital Logic and Digital Systems Mobile Platforms Physical constraints (gate delays, fan-in, fan-out, energy/power) Performance / power tradeoffs 1/7 van 3 Explain the implications of the power wall in terms of further processor performance improvements and the drive towards harnessing parallelism. [Familiarity] 0 (elective) Discuss the performance vs. power tradeoff. [Familiarity] 2 NB: Alle tier 1 uren dienen gegeven te worden en minimaal 80% van de tier 2 vakken.

11 Parallel and Distributed Computing (PD) Parallel Performance Power usage and management 0 (elective) Explain the impact and trade-off related to power usage on parallel performance. [Familiarity] Wanneer specifiek naar de knowledge unit sustainability wordt gekeken is te zien dat het onderwerp GreenIT breed wordt neergezet. Een overzicht van de bijbehorende onderwerpen en leerdoelen is gegevens in tabel 3. Specifieke raakvlakken met het SEFLab zijn gemarkeerd. Het gaat hier om met name om richtlijnen voor duurzame ontwerp keuzen. Tabel 4. Overzicht duurzaamheidsonderwerpen en leerdoelen. Topic Being a sustainable practitioner by taking into consideration cultural and environmental impacts of implementation decisions (e.g. organizational policies, economic viability, and resource consumption). [Tier 1] Explore global social and environmental impacts of computer use and disposal (e-waste) [Tier 1] Environmental impacts of design choices in specific areas such as algorithms, operating systems, networks, databases, or humancomputer interaction (cross-reference SE/Software Evaluation/software evolution; HCI/Design-Oriented HCI/sustainability) [Tier 2] Guidelines for sustainable design standards [elective] Systemic effects of complex computermediated phenomena (e.g. telecommuting or web shopping) [elective] Pervasive computing. Information processing that has been integrated into everyday objects and activities, such as smart energy systems, social networking and feedback systems to promote sustainable behavior, transportation, environmental monitoring, citizen science and activism. [elective] Conduct research on applications of computing to environmental issues, such as energy, pollution, resource usage, recycling and reuse, food management, farming and others. [elective] Learning outcome Identify ways to be a sustainable practitioner. [Familiarity] Illustrate global social and environmental impacts of computer use and disposal (ewaste). [Usage] Describe the environmental impacts of design choices within the field of computing that relate to algorithm design, operating system design, networking design, database design, etc. [Familiarity] Investigate the social and environmental impacts of new system designs through projects. [Usage] 5. Identify guidelines for sustainable IT design or deployment. [Familiarity] List the sustainable effects of telecommuting or web shopping. [Familiarity] Investigate pervasive computing in areas such as smart energy systems, social networking, transportation, agriculture, supply-chain systems, environmental monitoring and citizen activism. [Usage] Develop applications of computing and assess through research areas pertaining to environmental issues (e.g. energy, pollution, resource usage, recycling and reuse, food management, farming). [Assessment]

12 How the sustainability of software systems are interdependent with social systems, including the knowledge and skills of its users, organizational processes and policies, and its societal context (e.g. market forces, government policies). [elective] De twee belangrijkste wijzingen van CS2013 ten opzichte van CS2001 op het gebied van GreenIT zoals deze worden beschreven door de auteurs van CS2013 zijn de volgende: - In Architecture and Organisation : In this knowledge area, multi-core parallelism, virtual machine support, and power as a constraint are more significant considerations now than a decade ago. - In Social Issues and Professional Practice : They recognize the enormous impact that computing has had on society at large emphasizing a sustainable future and placing added responsibilities on computing professionals. 3.3 Conclusie De industrie, verantwoordelijk voor het opstellen van het CS2013, vindt duurzaamheid belangrijker worden en onderkent daarmee het belang van GreenIT, getuige de grotere aandacht voor sustainability in CS2013 (tov eerdere versies). Gekeken over het hele curriculum is het aantal college uren over dit onderwerp nog wel zeer beperkt (2 uur van de verplichte uren). Dit is echter een minimaal aantal uren (3uur); en onvoldoende voor een vak an sich (e.g. een vak als Green Software Engineering). Per opleiding/vak bestaat de vrijheid om in keuzevakken meer aandacht te besteden aan duurzaamheid. Naast Social Issues and Professional Practice liggen er diverse raakvlakken bij vakken over hardware architectuur, mobiele platforms en parallelle computer systemen, waar duurzaamheid in terug kan komen. Het SEFLab biedt mogelijkheden om als practicum-en testlocatie bij te dragen aan diverse duurzaamheid gerelateerde leerdoelen gesteld binnen CS2013.

13 4 Ontwerprichtlijnen voor groene software 4.1 Introductie Dit hoofdstuk heeft tot doel een inschatting te maken van het kennisniveau van richtlijnen voor groene software ontwikkeling om een antwoord te geven op de volgende vraag: is er genoeg kennis over de ontwikkeling van groene software om lesstof van te maken? Hiertoe zijn verschillende richtlijnen uit de literatuur verzameld en zijn gesprekken gevoerd met experts om een inschatting te kunnen maken van de bruikbaarheid van dit materiaal als lesstof. 4.2 Resultaat In samenwerking met de VU is gekeken naar groene ontwerp richtlijnen voor software. Opvallend is dat er geen simpele oplossingen voor groene software te vinden zijn (o.a. door complexiteit van software lagen, drivers en OS, etc). Het abstraheren van een aantal gevalideerde richtlijnen is derhalve niet mogelijk binnen dit project. Wat verder opvalt is dat bijna alle richtlijnen die te vinden zijn in wetenschappelijke artikelen of andersoortige artikelen op internet van één bedrijf komen: Intel 3. De richtlijnen zijn over het algemeen gegeneraliseerd uit case-studies waarbij meerdere zaken tegelijk gevarieerd werden. Het is te betwijfelen of deze richtlijnen in andere implementaties hetzelfde effect zullen hebben. Daarnaast dienen deze richtlijnen gevalideerd te worden door een andere partij en dient gekwantificeerd te worden wat de invloed van deze richtlijnen is op het energieverbruik van een server. Dit is precies wat er in samenwerking met de VU op dit moment in het SEFlab onderzocht wordt. Uit de eerder genoemde bronnen van Intel is een gecategoriseerde lijst opgesteld van bruikbare richtlijnen. Tabel 5 geeft hiervan een overzicht. Om deze richtlijnen te testen op energieverbruik zijn een aantal simpele software applicaties gemaakt voor elke richtlijn. Deze applicaties, met en zonder richtlijn, zullen in het SEFlab worden uitgevoerd. Tijdens de experimenten worden twee typen data worden verzamelt: energieverbruik (totaal verbruik van de server en op hardwarecomponentniveau) en resource gebruik van de verschillende hardwarecomponenten (CPU load, geheugengebruik etc.). Hierna worden de richtlijnen statisch met elkaar vergelijken op energieverbruik en relatie tot het resource gebruik. Het onderzoek met de VU is nog in volle gang en wordt begin volgend jaar toegewerkt naar een publicatie. Tabel 5. Groene software onwerprichtlijnen. Priority ID Practice Description Category 1 Use efficient queries complex queries can be performed to increase the responsiveness of the application at the expense of Database 3 O.a. Creating Energy-Efficient Software, [Intel, 2012]; Energy-Efficient Software Guidelines [Intel,2010];

14 energy efficiency. Can be useful to avoid unnecessary ORDER BY or to use indexes. 2 Put application to sleep in order to save energy the application can be put in sleep mode. An event, a signal, or an interrupt can resume the application. Coding 3 Keep 3rd party software up-to-date updated 3rd party software can improve performance, quality, security and energy efficiency. Other 4 Decrease algorithmic complexity Despite different algorithms can complete the same task, the way the task is performed can be totally different. Reducing the algorithm complexity can lead to save energy. Coding 5 Reduce memory leaks with memory leaks the application can stall or crash. This unpredictable behavior can alter the energy consumption and, more generally, they must always be avoided. Memory 6 Static GUI Using dynamic animations in GUI are more energy expensive than static counterparts. In fact redrawing an image uses energy both in order to compute it, and in transmitting it to the screen. GUI 7 Free or unmap unneeded memory the use of unnecessary memory makes the memory consume more energy itself. It can also force the system to use virtual memory. Memory 8 Reduce data redundancy storage and transportation of redundant data impacts energy efficiency. 9 Lazy loading It increases performance deferring the object initialization until it is really needed. Memory Coding 10 Less frequent/avoid polling 11 Use low-level programming event based programming avoids a waste of resources involved in doing unnecessary operations. If polling cannot be avoided, it is advised to select a fair time interval. with low-level programming languages, the developer has more details of the system in which she/he is developing, than using high-level programming languages. When possible, it is advised to develop the more computationally intensive parts of the application in low-level programming languages to increase performances and energy efficiency. I/O Coding

15 Efficient UI Efficient UI can let the user complete a task quickly. An inefficient UI can increase the application complexity, and consequently the energy consumption. GUI Batch I/O Use asynchronous I/O Buffering I/O operations increases energy efficiency; the OS can power down I/O devices when not used. using asynchronous I/O with Native Command Queuing is more energy efficient than synchronous I/O because decrease the time it takes to process a job. I/O I/O Compiler optimization using a compiler that allows energy optimizations. Compiler Avoid use of byte-code Use JIT Compiler Reduce transparency/abstractio ns the virtual machine interpretation of byte code can make the application energy inefficient. a Just In Time compiler translates byte-code into machine languages at runtime. layers of abstraction prevent the introduction of efficiency because no details from the underlying system are exposed. Compiler Compiler Coding Reduce QoS dynamically Code Migration (agents) the application has to be able to scale this execution in case of low-power situations To increase energy efficiency in devices where computation can be energy consuming, it worth using software agents to move the task to another environment and gathering results when the computation is completed. Coding Coding Ander richtlijnen die nog gevonden zijn komen uit een publicatie van SIG. Deze zijn vrij globaal, ze overlappen deels met de richtlijnen van Intel en zijn ook niet gevalideerd. Zie tabel 6 voor een overzicht. Tabel 6. Groene software ontwerprichtlijnen SIG. 8 tips om software energiezuinig te maken [computerworld.nl 2012] Laat meerdere applicaties op shared servers draaien Verbeter de vertaalslag tussen softwarecomponenten

16 Verklein de resolutie van plaatjes en verzend ze minder vaak Laat applicaties minder activiteiten vastleggen Gooi historische gegevens weg als je ze niet gebruikt Compileer applicaties in programmeertalen die gebruik maken van een interpreter Zorg ervoor dat protocollen niet onnodig veel contact maken Zet zinloze features van software uit In verschillende gesprekken met experts 4 wordt aangegeven dat onderzoek naar groene software eigenlijk nog in de kinderschoenen staat. Zij geven aan dat er eerst meer onderzoek nodig is naar betrouwbare gevalideerde richtlijnen voordat er daadwerkelijk lesstof uit ontwikkeld kan worden. Dit blijkt ook uit het geringe aantal universiteiten dat hier een vak in geeft (zie Hoofdstuk 2) en door het gering aantal bedrijven dat hier aandacht besteed. 4.3 Conclusie Uit dit onderzoek blijkt dat het huidige kennisniveau nog ontoereikend is om een lesprogramma uit te ontwikkelen. Er zijn wel ontwerprichtlijnen in de literatuur vindbaar, maar resulteren voornamelijk uit verschillende onderzoeken van één organisatie (Intel) of zijn zeer globaal geformuleerd. Deze richtlijnen dienen verder onderzocht te worden ter validatie en om te kwantificeren wat het energiebesparingspotentieel is. Met dit doel is een onderzoeksproject met de VU gestart waarin ontwerprichtlijnen voor groene software in applicaties worden geïmplementeerd en worden getest in het SEFLab. 4 O.a. Patricia Lago, Henk Plessius en Joost Visser

17 5 Inventarisatie IT opleidingen HvA 5.1 Introductie Uit hoofdstuk 2, 3, en 4 blijkt dat een vak Green IT met als onderdeel het SEFlab een logische (logischer dan een vak specifiek groene software) en haalbare aanvulling is op IT lesprogramma s. Hierbij is de focus gelegd op mogelijkheden binnen de HvA. Wanneer hier een succesvol programma voor is ontwikkeld kan gekeken kansen bij universiteiten waar nu al onderzoekssamenwerkingen bestaan in het SEFlab (bijvoorbeeld VU en UvA). Om de mogelijkheden van een dergelijk lesprogramma in de IT opleidingen aan de HvA te verkennen zijn de structuur van de opleiding en aanknopingspunten voor GreenIT vakken en projecten onderzocht. Hiervoor is gekeken welke vakken en beroepsprofielen inhoudelijk het best aansluiten bij het SEFlab en welke niet inhoudelijke kansen (inzet van studenten bij het onderzoek middels stages, minoren, afstuderen) er zijn. Voor de kansen op korte termijn is gekeken naar mogelijkheden voor het schooljaar die geen aanpassing van bestaande vakken behoeven. Voor de kansen op lange termijn is rekening gehouden met de geplande herindeling van het onderwijsprogramma van (Technische) Informatica vanaf schooljaar Dit biedt mogelijkheden voor integratie van relevante vakken met het SEFLab. 5.2 Structuur opleiding (Technische) Informatica is een vierjarige opleiding waarin gekozen kan worden voor zes beroepsprofielen: - System & Network Engineering - Technical Computing - Software Engineering - Game Development - Human Centered Design - IT management De structuur van alle beroepsprofielen is hetzelfde (zie figuur 1) en bestaat uit vakken en multidisciplinaire projecten in jaar 1 en 2, gevolgd met een stage en Business unit in jaar 3, en een minor en afstudeeropdracht in jaar 4. Figuur 1. Structuur (T)I opleidingen.

18 In de eerste twee jaar krijgen de studenten algemene IT vakken en passen deze kennis toe in projecten. Gezien de beperkte kennis van de studenten en ruimte in het programma lijkt integratie van het SEFLab in deze fase niet voor de hand liggend, tenzij een opdracht een meer oriënterend karakter heeft en aansluiten van andere leerdoelen van de studenten. Ook is het ten behoeve van promotie van het SEFlab onder studenten goed om in de eerste jaren al in aanraking te komen met het onderwerp GreenIT en het SEFLab. Technische inhoudelijke SEFlab studentenprojecten zullen daarom voornamelijk op jaar 3 en 4 in het programma moeten focussen, oriënterende projecten kunnen ook in jaar 1 of 2. Op korte termijn is het formuleren van stageopdrachten of afstudeeropdrachten een mogelijkheid. Ook kunnen buiten het curriculum om student-assistentschappen aangeboden worden. Daarnaast is een GreenIT gastcollege en kleine opdrachten in het eerste jaar een wenselijk als die mogelijkheid zich in het curriculum voordoet. Op lange termijn zou samenwerking met projecten of vakken in relevante business units, minoren of themasemesters gezocht kunnen worden. 5.3 Beroepsprofielen Het SEFlab is niet even relevant voor alle beroepsprofielen. Om de relevatie in te schatten zijn vier criteria die inhoudelijk met het SEFlab te maken hebben gekozen: - Kennis over de kosten van IT. Wanneer over de kosten van IT (systemen) moet worden nagedacht zal ook het energieverbruik moeten worden meegenomen. Het SEFLab kan dit inzichtelijk maken. - Uitgebreide kennis van softwarearchitectuur en -ontwerppatronen. Ontwerpalternatieven kunnen worden vergeleken op verschillende kwaliteitsfactoren (bijvoorbeeld maintanability, scalability, security, enz). De toevoeging van energie-efficiënte is een logische kwaliteitsfactor die aantoonbaar kan worden gemaakt in het SEFLab. - Programmeer kennis. In het SEFlab kunnen stukken code op energie-efficiënte worden onderzocht. Om verschillende programmeeroplossingen op code-niveau te vergelijken op energie-efficiënte is zeer goede programeer kennis nodig. - Basiskennis electrotechniek. Enig begrip van hoe het energieverbruik gemeten wordt, zal helpen om de resultaten in perspectief te plaatsen. In tabel 7 zijn de zes beroepsprofielen aan de hand van een multicriteria-analyse vergeleken door de opleidingsmanager van informatica en opleidingsmananager Technische informatica. Het SEFLab is het meest inhoudelijke relevant voor het beroepsprofiel Technical Computing en Software Engineering. Dit komt voornamelijk doordat deze beroepsprofielen het dichtst bij elektrotechniek liggen (TC) en door de goede programmeerkennis van deze studenten. Daarna is Game Development en IT management het meest relevant. Een opdracht voor de Game Development richting zal echter altijd een spelelement moeten bevatten. Alleen Human Centered Design heeft te weinig raakvlakken met het SEFlab om nuttig te zijn voor de studenten. System & Network Engineering scoort neutraal. Er zal voor dit profiel daarom goed naar het onderwerp van de opdracht gekeken moet worden om deze te laten aansluiten bij de kennis van de studenten.

19 Tabel 7. Multicriteria-analyse relevantie SEFlab voor bedrijfsprofielen Bedrijfsprofiel IT kosten Software Programmeretechniek Electro- Totaal architectuur System & Network Engineering Technical Computing Software Engineering ,75 Game Development Human Centered Design ,34 IT management Uit deze multicriteria analyse kan geconcludeerd worden dat het SEFLab het meest relevant is voor de bedrijfsprofielen Technical Computing en Software Engineering en. Er kan nog naar Game Development en IT management en eventueel System & Network Engineering gekeken worden. Human Centered Design kan beter buiten beschouwing worden gelaten. 5.4 Relevante vakken en projecten De beste kansen voor SEFLab in het onderwijs zijn bij de vakken waarin software kwaliteit, software metrieken en datastructruren worden behandeld 5. Binnen de HvA zijn dit respectievelijk de vakken Maintanance, AGILE development en Algoritmen en Datastructuren (ADS). Op verschillende momenten kunnen projecten worden ingebracht in het IT onderwijs: - Eerstejaars multidisciplinair project o Geen stagevergoeding - Tweedejaars ProveIT project o Groepsopdracht o Start in februari o Geen stagevergoeding o 6 ECTS - Derdejaars stageproject o 30 ECTS o Start september (voor juni vinden de meeste studenten een opdracht) of februari o Stagevergoeding aan te raden - Derdejaars Business unit project - Afstudeerfaseproject o 1-20 (meestal rond 12) ECTS o Start voornamelijk september of februari 5 Bron: Interview Jan Derriks

20 o Stagevergoeding aan te raden - Afstudeeropdracht o 30 ECTS o Start september of februari o Stagevergoeding aan te raden Met uitzondering van de eerste- en tweedejaars projecten kunnen de beschrijvingen op de vacaturebank geplaatst worden. Daarnaast kan de opleidingsmanager ter promotie een mededeling plaatsen op de website. 5.5 Conclusie en concrete kansen Hoewel de informatica opleidingen op dit moment nog geen aandacht besteden aan het onderwerp GreenIT zijn er wel kansen in het programma om hiermee te starten. Een obstakel vormt echter te terughoudendheid van docenten van de desbetreffende vakken. Hier is nog het nodige promotie werk te doen en er zal tijd moeten worden gestoken in het intensiveren van de banden tussen domein Techniek (waar het SEFLab gehuisvest is) en het domein Media, Creatie & Informatie (waar informaticaopleidingen onder vallen). Naar aanleiding van bovenstaande inventarisatie zijn de volgende stappen genomen: - Er zijn drie afstudeeropdrachten geformuleerd specifiek gericht op (technische) informatica studenten in samenwerking met SIG en SURFnet. 6 - Deze opdrachten zijn op de vacaturebank van de informatica opleidingen geplaatst. - Er zijn gesprekken gevoerd met 4 kandidaten, dit heeft echter niet tot invulling van de vacatures geleid. - Ter voorbereiding op de komst van informatica studenten is op 16 oktober 2013 als pilot in het SEFLab een workshop gehouden met 12 studenten van de minor Energie & Duurzaamheid over Energie efficiënt zoeken op het internet. - Op 1 november 2013 is voor 100 technische informatica studenten (jaar 1-4) een college gegeven over GreenIT en het SEFLab. - Het SEFLab zal zich als opdrachtgever op stellen voor 10 groepen van 6 eerstejaars studenten voor het projectvak Agile Development. Deze projecten zullen 5 maanden lopen vanaf februari Op het moment van schrijven wordt hier verder over gesproken. In hoofdstuk XX zullen een aantal opdrachten besproken worden. - Het SEFLab zal zich als opdrachtgever opstellen voor een groep studenten voor tweedejaars studenten voor het projectvak Prove-IT. Dit project zal een over periode van 5 maanden worden uitgevoerd vanaf februari Op het moment van schrijven wordt in het kader van vernieuwing van het curriculum de mogelijkheid onderzocht om een GreenIT keuze semester op zetten voor derdejaars informatica studenten in september Zie voor de opdrachten:

SOFTWARE ENERGY FOOTPRINT LAB

SOFTWARE ENERGY FOOTPRINT LAB SOFTWARE ENERGY FOOTPRINT LAB Ir. Bo Merkus Onderzoeker CleanTech T: +31 (0) 621156138 E: b.merkus@hva.nl W: www.hva.nl/cleantech Hogeschool van Amsterdam 14 mei 2013 1 CLEANTECH ONDERZOEKSTHEMA S Groene

Nadere informatie

SURF INNOVATIEREGELING 2013. Inzet SEFLab in ICT opleidingen. Bo Merkus Hogeschool van Amsterdam CleanTech onderzoeksprogramma

SURF INNOVATIEREGELING 2013. Inzet SEFLab in ICT opleidingen. Bo Merkus Hogeschool van Amsterdam CleanTech onderzoeksprogramma SURF INNOVATIEREGELING 2013 Inzet SEFLab in ICT opleidingen Bo Merkus Hogeschool van Amsterdam CleanTech onderzoeksprogramma HET SEFLAB Onderzoek naar de invloed van software op het energieverbruik van

Nadere informatie

Een Moderne Kijk op Duurzaamheid in IT het MRA Cluster Green Software en het Software Energy Footprint Lab

Een Moderne Kijk op Duurzaamheid in IT het MRA Cluster Green Software en het Software Energy Footprint Lab Een Moderne Kijk op Duurzaamheid in IT het MRA Cluster Green Software en het Software Energy Footprint Lab Joost Visser & Bo Merkus 26 November 2013 Software is key to Green IT Hardware consumes energy

Nadere informatie

SOFTWARE ENERGY FOOTPRINT LAB

SOFTWARE ENERGY FOOTPRINT LAB SOFTWARE ENERGY FOOTPRINT LAB Bo Merkus (CleanTech onderzoeker) Eric Hoekstra (E-tech docent / CleanTech onderzoeker) Robert van den Hoed (Lector Energie & Innovatie) 15 mei 2012 1 HVA FACTS Totaal HvA:

Nadere informatie

De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders. Ervaringen met een Pilot

De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders. Ervaringen met een Pilot De Omslag in het ICT Onderwijs: Duurzaamheid voor Systeembeheerders Ervaringen met een Pilot 1 Even voorstellen Henk Plessius Hogeschool Utrecht o Onderzoeker o Docent o Projectleider Aandachtsgebieden:

Nadere informatie

Duurzame software? Single- versus multi-tenant software. Erik Jagroep 10-04-2013

Duurzame software? Single- versus multi-tenant software. Erik Jagroep 10-04-2013 Duurzame software? Single- versus multi-tenant software Erik Jagroep 10-04-2013 Agenda Achtergrond Eerste experiment Resultaten Toekomstig onderzoek Centric Opgericht in 1992 door Gerard Sanderink Uitgegroeid

Nadere informatie

Model Driven Software Development: Geen toekomst maar realiteit. 4 juni 2009, WTC, Amsterdam.

Model Driven Software Development: Geen toekomst maar realiteit. 4 juni 2009, WTC, Amsterdam. Model Driven Software Development: Geen toekomst maar realiteit. 4 juni 2009, WTC, Amsterdam. Welke hoort in dit rijtje niet thuis? Weg- en waterbouw Huizen- en kantoorbouw Stedenbouw Auto- en vliegtuigbouw

Nadere informatie

De Digitale Transformatie en de impact op IT. Capgemini Edwin Leinse

De Digitale Transformatie en de impact op IT. Capgemini Edwin Leinse De Digitale Transformatie en de impact op IT Capgemini Edwin Leinse 40+ countries and 120+ nationalities (As of December 31, 2015) North America 16 034 Latin America 9 363 Europe 62 301 Middle-East & Africa

Nadere informatie

RESEARCH DATA MANAGEMENT INNOVATIE & SURF

RESEARCH DATA MANAGEMENT INNOVATIE & SURF RESEARCH DATA MANAGEMENT INNOVATIE & DIENSTONTWIKKELING @ SURF Wat is Research Management? Research data management is an explicit process covering the creation and stewardship of research materials to

Nadere informatie

Beveiligingsaspecten van webapplicatie ontwikkeling met PHP

Beveiligingsaspecten van webapplicatie ontwikkeling met PHP RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN Beveiligingsaspecten van webapplicatie ontwikkeling met PHP Versie 1.0 Wouter van Kuipers 7 7 2008 1 Inhoud 1 Inhoud... 2 2 Inleiding... 2 3 Probleemgebied... 3 3.1 Doelstelling...

Nadere informatie

Onderwijs- en examenregeling van de masteropleiding

Onderwijs- en examenregeling van de masteropleiding vrije Universiteit amsterdam Faculteit der Exacte Wetenschappen Onderwijs- en examenregeling van de masteropleiding Computer Science Deel B Preambule In dit document wordt een A en een B gedeelte onderscheiden.

Nadere informatie

General info on using shopping carts with Ingenico epayments

General info on using shopping carts with Ingenico epayments Inhoudsopgave 1. Disclaimer 2. What is a PSPID? 3. What is an API user? How is it different from other users? 4. What is an operation code? And should I choose "Authorisation" or "Sale"? 5. What is an

Nadere informatie

Domeinbeschrijving Bachelor of ICT. Duurzaam & ICT 30 januari 2014. Jan Dirk Schagen Bestuurslid HBO-I

Domeinbeschrijving Bachelor of ICT. Duurzaam & ICT 30 januari 2014. Jan Dirk Schagen Bestuurslid HBO-I Domeinbeschrijving Bachelor of ICT Duurzaam & ICT 30 januari 2014 Jan Dirk Schagen Bestuurslid HBO-I Sneak Preview: domeinbeschrijving Bachelor of ICT 3.0 Jan Dirk Schagen is bestuurslid van de HBO-I stichting,

Nadere informatie

3HUIRUPDQFH0HDVXUHPHQW RI'\QDPLFDOO\&RPSLOHG -DYD([HFXWLRQV

3HUIRUPDQFH0HDVXUHPHQW RI'\QDPLFDOO\&RPSLOHG -DYD([HFXWLRQV 3HUIRUPDQFH0HDVXUHPHQW RI'\QDPLFDOO\&RPSLOHG -DYD([HFXWLRQV Tia Newhall and Barton P. Miller {newhall *, bart}@cs.wisc.edu Computer Sciences University of Wisconsin 1210 W. Dayton St. Madison, WI 53706

Nadere informatie

Introductie in flowcharts

Introductie in flowcharts Introductie in flowcharts Flow Charts Een flow chart kan gebruikt worden om: Processen definieren en analyseren. Een beeld vormen van een proces voor analyse, discussie of communicatie. Het definieren,

Nadere informatie

EXIN WORKFORCE READINESS werkgever

EXIN WORKFORCE READINESS werkgever EXIN WORKFORCE READINESS werkgever DE ERVARING LEERT ICT is overal. Het is in het leven verweven geraakt. In een wereld waarin alles steeds sneller verandert, is het lastig te bepalen wat er nodig is om

Nadere informatie

Offshore Outsourcing van Infrastructure Management

Offshore Outsourcing van Infrastructure Management Offshore Outsourcing van Infrastructure Management an emerging opportunity dr. Erik Beulen Atos Origin/Tilburg University 1 Agenda Introductie Ontwikkelingen Risicovergelijking Best practices Conclusies

Nadere informatie

Basisgegevens. Soort aanvraag (kruis aan wat van toepassing is): Nieuwe opleiding. Nieuw Ad programma. Nieuwe hbo master. Nieuwe joint degree

Basisgegevens. Soort aanvraag (kruis aan wat van toepassing is): Nieuwe opleiding. Nieuw Ad programma. Nieuwe hbo master. Nieuwe joint degree Basisgegevens Soort aanvraag (kruis aan wat van toepassing is): X Nieuwe Nieuw Ad programma Nieuwe hbo master Nieuwe joint degree Naam instelling(en) Contactpersoon/contactpersonen Contactgegevens Universiteit

Nadere informatie

Frontend performance meting

Frontend performance meting Frontend performance meting als aanvulling op de traditionele manier van performancetesten René Meijboom rene@performancearchitecten.nl Introductie Uitdaging bij huidige klant Succesvolle performancetest

Nadere informatie

EXIN WORKFORCE READINESS opleider

EXIN WORKFORCE READINESS opleider EXIN WORKFORCE READINESS opleider DE ERVARING LEERT ICT is overal. Het is in het leven verweven geraakt. In een wereld waarin alles steeds sneller verandert, is het lastig te bepalen wat er nodig is om

Nadere informatie

BLIJVEND STRUCTUREEL TEKORT AAN DIGITAL EXPERTS!

BLIJVEND STRUCTUREEL TEKORT AAN DIGITAL EXPERTS! ICT BLIJVEND STRUCTUREEL TEKORT AAN DIGITAL EXPERTS! Persconferentie 4 juni 2013 AXA Brussel Agenda 1. Resultaten van de enquête 2013 over de arbeidsmarkt voor digital experts 2. AXA 3. Actiepunten en

Nadere informatie

Open Onderwijs API. De open standaard voor het delen van onderwijs data. 23 juni 2016 Frans Ward - SURFnet Architectuurraad - Utrecht

Open Onderwijs API. De open standaard voor het delen van onderwijs data. 23 juni 2016 Frans Ward - SURFnet Architectuurraad - Utrecht Open Onderwijs API De open standaard voor het delen van onderwijs data https://www.flickr.com/photos/statefarm/19349203414 23 juni 2016 Frans Ward - SURFnet Architectuurraad - Utrecht Missie Onderwijs

Nadere informatie

Bijlagen van het onderwijs- en Examenreglement van de bacheloropleiding Technische Bedrijfskunde

Bijlagen van het onderwijs- en Examenreglement van de bacheloropleiding Technische Bedrijfskunde Bijlagen van het onderwijs- en Examenreglement van de bacheloropleiding Technische Bedrijfskunde Inhoud: I. Eindtermen van de bacheloropleiding; II. Doorstroommasteropleidingen; III. Majoren en minoren

Nadere informatie

Continuous testing in DevOps met Test Automation

Continuous testing in DevOps met Test Automation Continuous ing in met Continuous testing in met Marco Jansen van Doorn Tool Consultant 1 is a software development method that emphasizes communication, collaboration, integration, automation, and measurement

Nadere informatie

Enterprise Architectuur. een duur begrip, maar wat kan het betekenen voor mijn gemeente?

Enterprise Architectuur. een duur begrip, maar wat kan het betekenen voor mijn gemeente? Enterprise Architectuur een duur begrip, maar wat kan het betekenen voor mijn gemeente? Wie zijn we? > Frederik Baert Director Professional Services ICT @frederikbaert feb@ferranti.be Werkt aan een Master

Nadere informatie

IenM & INTERREG: Circulaire economie

IenM & INTERREG: Circulaire economie IenM & INTERREG: Circulaire economie Inhoud INTERREG t.o.v. andere fondsen context INTERREG zelf De programma s: verschillend en hetzelfde Toegevoegde waarde Succesvol project Deelname INTERREG 2007-2013

Nadere informatie

Enterprisearchitectuur

Enterprisearchitectuur Les 2 Enterprisearchitectuur Enterprisearchitectuur ITarchitectuur Servicegeoriënteerde architectuur Conceptuele basis Organisatiebrede scope Gericht op strategie en communicatie Individuele systeemscope

Nadere informatie

Curriculum HBO ICT Systems Networks & Cloud Engineering duaal

Curriculum HBO ICT Systems Networks & Cloud Engineering duaal Curriculum HBO ICT Systems Networks & Cloud Engineering duaal In dit document geven we meer details over het curriculum (opleidingsaanbod) van System Networks & Cloud Engineering (SNCE) Leerdoelen Uitgangspunt

Nadere informatie

Taco Schallenberg Acorel

Taco Schallenberg Acorel Taco Schallenberg Acorel Inhoudsopgave Introductie Kies een Platform Get to Know the Jargon Strategie Bedrijfsproces Concurrenten User Experience Marketing Over Acorel Introductie THE JARGON THE JARGON

Nadere informatie

Continuous Delivery. Sander Aernouts

Continuous Delivery. Sander Aernouts Continuous Delivery Sander Aernouts Info Support in een notendop Maatwerk softwareontwikkeling van bedrijfskritische kantoorapplicaties Business Intelligence oplossingen Managed IT Services Eigen Kenniscentrum

Nadere informatie

Meten is weten? Performance benchmark bij een geo-ict migratietraject

Meten is weten? Performance benchmark bij een geo-ict migratietraject Meten is weten? Performance benchmark bij een geo-ict migratietraject Student: Begeleiders: Professor: Sandra Desabandu (s.desabandu@zoetermeer.nl Edward Verbree (GIMA/TU Delft) en Pieter Bresters (CBS)

Nadere informatie

Internettechnlogie, systteem- en netwerkbeheer MODULECODE STUDIEPUNTEN 10 VRIJSTELLING MOGELIJK ja

Internettechnlogie, systteem- en netwerkbeheer MODULECODE STUDIEPUNTEN 10 VRIJSTELLING MOGELIJK ja ECTS fiche Module info OPLEIDING STUDIEGEBIED AFDELING MODULE Handelswetenschappen en bedrijfskunde HBO Informatica MODULENAAM Internettechnlogie, systteem- en netwerkbeheer MODULECODE C4 STUDIEPUNTEN

Nadere informatie

Virtualizatie bij SIN

Virtualizatie bij SIN Virtualizatie bij SIN Inhoud 1 Waarom...2 2 Mogelijkheden:...2 3 Features:...2 3.1 Xen server...2 3.2 HyperV...3 3.3 ESXi...3 4 Pros Cons voor SIN:...3 4.1 Xen Server...3 4.2 HyperV...3 4.3 ESXi...3 5

Nadere informatie

Master Software Engineering. Inhoud, begeleiding, tentamen dr. Anda Counotte Docent en mentor

Master Software Engineering. Inhoud, begeleiding, tentamen dr. Anda Counotte Docent en mentor Master Software Engineering Inhoud, begeleiding, tentamen dr. Anda Counotte Docent en mentor Thema Software Architectuur Design Patterns (DP) ir. Sylvia Stuurman, dr.ir. Harrie Passier en dr. Bastiaan

Nadere informatie

CLOUDSTRATEGIE. voor Stedin Netbeheer. v1.0 26/03/2019

CLOUDSTRATEGIE. voor Stedin Netbeheer. v1.0 26/03/2019 CLOUDSTRATEGIE voor Stedin Netbeheer v1.0 26/03/2019 Hoe analyseer je ruim 400 applicaties? Binnen een periode van zes maanden? Leuk u te ontmoeten! koen.vanschijndel@weolcan.eu 0614771300 blog.weolcan.eu

Nadere informatie

De laatste ontwikkelingen op het gebied van NEN-EN normering de nieuwe norm is compleet

De laatste ontwikkelingen op het gebied van NEN-EN normering de nieuwe norm is compleet De laatste ontwikkelingen op het gebied van NEN-EN 50600 normering de nieuwe norm is compleet Niek van der Pas Voorzitter NEN commissie: Computerruimten en datacenters Nederland NEN 'Computerruimtes en

Nadere informatie

Technische architectuur Beschrijving

Technische architectuur Beschrijving A gemeente Eindhoven Technische architectuur Beschrijving Specificatiecriteria Versie 1.1 A. van Loenen Technisch Beleidsadviseur B&E 21-Sep-2011 avl/fd11027578 Colofon Uitgave Gemeente Eindhoven Realisatie

Nadere informatie

Stichting NIOC en de NIOC kennisbank

Stichting NIOC en de NIOC kennisbank Stichting NIOC Stichting NIOC en de NIOC kennisbank Stichting NIOC (www.nioc.nl) stelt zich conform zijn statuten tot doel: het realiseren van congressen over informatica onderwijs en voorts al hetgeen

Nadere informatie

Krachtenveld. Masterprogramma Content & Knowledge Engineering. Ministerie OCW. ß-faculteit. onderwijsvisitatie. bacheloropleidingen.

Krachtenveld. Masterprogramma Content & Knowledge Engineering. Ministerie OCW. ß-faculteit. onderwijsvisitatie. bacheloropleidingen. Masterprogramma Content & Knowledge Engineering Curriculum 2010-2011 Hans Voorbij Krachtenveld onderwijsvisitatie zelfevaluatie ß-faculteit bacheloropleidingen master CKE vakgebied docenten Ministerie

Nadere informatie

DYNAMIC INFRASTRUCTURE Helping build a smarter planet

DYNAMIC INFRASTRUCTURE Helping build a smarter planet Ronald.geuze@nl.ibm.com, Ronald.vanteeffelen@nl.ibm.com Consolidatie en Virtualisatie van Intel en UNIX platformen de praktijk 18/03/2009 DYNAMIC INFRASTRUCTURE Helping build a smarter planet 2009 IBM

Nadere informatie

Living Labs. dr.ir. Elke den Ouden. Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016

Living Labs. dr.ir. Elke den Ouden. Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016 Living Labs Kennisevent Renovatie Hoofdgebouw TU/e Eindhoven, 27 september 2016 dr.ir. Elke den Ouden expertise in smart lighting & smart cities @ TU/e Where innovation starts TU/e Living Labs Een Living

Nadere informatie

High Performance Computing

High Performance Computing High Performance Computing Kristian Rietveld (krietvel@liacs.nl, kamer 138) Groep Computer Systems High-Performance Computing Optimizing compilers (generieke codes, maar ook specifieke rekenkernels). Parallel

Nadere informatie

Enable all people to travel by plane

Enable all people to travel by plane Enable all people to travel by plane 3 Transavia from the air Enable all people to travel (by plane) Accessible, friendly, unforgetable Passenger experience index 74 Fuel 381 mln liters 104 destinations

Nadere informatie

Risk & Requirements Based Testing

Risk & Requirements Based Testing Risk & Requirements Based Testing Tycho Schmidt PreSales Consultant, HP 2006 Hewlett-Packard Development Company, L.P. The information contained herein is subject to change without notice Agenda Introductie

Nadere informatie

Media en creativiteit. Winter jaar vier Werkcollege 7

Media en creativiteit. Winter jaar vier Werkcollege 7 Media en creativiteit Winter jaar vier Werkcollege 7 Kwartaaloverzicht winter Les 1 Les 2 Les 3 Les 4 Les 5 Les 6 Les 7 Les 8 Opbouw scriptie Keuze onderwerp Onderzoeksvraag en deelvragen Bespreken onderzoeksvragen

Nadere informatie

EXIN WORKFORCE READINESS professional

EXIN WORKFORCE READINESS professional EXIN WORKFORCE READINESS professional DE ERVARING LEERT ICT is overal. Het is in het leven verweven geraakt. In een wereld waarin alles steeds sneller verandert, is het lastig te bepalen wat er nodig is

Nadere informatie

1 Client/Server. 2 Geschiedenis. 3 Toekomst

1 Client/Server. 2 Geschiedenis. 3 Toekomst Deel 1 Inleiding 1 Client/Server 2 Geschiedenis 3 Toekomst Het client-server model is een model voor de samenwerking tussen twee of meer programma's, die zich op verschillende computers kunnen bevinden.

Nadere informatie

Handleiding Installatie ADS

Handleiding Installatie ADS Handleiding Installatie ADS Versie: 1.0 Versiedatum: 19-03-2014 Inleiding Deze handleiding helpt u met de installatie van Advantage Database Server. Zorg ervoor dat u bij de aanvang van de installatie

Nadere informatie

High Performance Computing

High Performance Computing High Performance Computing Kristian Rietveld (krietvel@liacs.nl, kamer 138) Groep Computer Systems - Embedded systems - Specifieke software mappen op specfieke hardware. - Hardware synthesis. - Real-time

Nadere informatie

Process Mining and audit support within financial services. KPMG IT Advisory 18 June 2014

Process Mining and audit support within financial services. KPMG IT Advisory 18 June 2014 Process Mining and audit support within financial services KPMG IT Advisory 18 June 2014 Agenda INTRODUCTION APPROACH 3 CASE STUDIES LEASONS LEARNED 1 APPROACH Process Mining Approach Five step program

Nadere informatie

Het computationeel denken van een informaticus Maarten van Steen Center for Telematics and Information Technology (CTIT)

Het computationeel denken van een informaticus Maarten van Steen Center for Telematics and Information Technology (CTIT) Het computationeel denken van een informaticus Maarten van Steen Center for Telematics and Information Technology (CTIT) 2-2-2015 1 Computationeel denken vanuit Informatica Jeannette Wing President s Professor

Nadere informatie

GETTING THE BEST OUT OF YOUR SOURCE CODE MODERNISEREN MET UNIFACE

GETTING THE BEST OUT OF YOUR SOURCE CODE MODERNISEREN MET UNIFACE GETTING THE BEST OUT OF YOUR SOURCE CODE MODERNISEREN MET UNIFACE 2 OMNEXT IN HET KORT Broncode als bron van informatie Gevestigd in NL, UK en USA Kennis van meer dan 40 diverse technologieën Verschillende

Nadere informatie

Enabling Enterprise Mobility. Chantal Smelik csmelik@microsoft.com

Enabling Enterprise Mobility. Chantal Smelik csmelik@microsoft.com Enabling Enterprise Mobility Chantal Smelik csmelik@microsoft.com Nieuwe werkplek & digitaal toetsen Hanzehogeschool Groningen Agenda 1. Introductie Chantal Smelik Microsoft Maaike van Mourik project

Nadere informatie

NVB Strategie-implementatie en verandering

NVB Strategie-implementatie en verandering NVB Strategie-implementatie en verandering Dr. Jeroen van der Velden Associate professor Strategy alignment Co-director Strategy center Nyenrode Business Universiteit Dr. Jeroen van der Velden Associate

Nadere informatie

Ondersteuning van impact door Hogescholen

Ondersteuning van impact door Hogescholen Ondersteuning van impact door Hogescholen Ronald Mooijer 27 juni 2017 Agenda IXA Impact Het belang van netwerken Directe ondersteuning aan onderzoekers driehoek Probleem Stakeholders Product Financiering

Nadere informatie

Introduction Henk Schwietert

Introduction Henk Schwietert Introduction Henk Schwietert Evalan develops, markets and sells services that use remote monitoring and telemetry solutions. Our Company Evalan develops hard- and software to support these services: mobile

Nadere informatie

Onder de motorkap van Microsoft Azure Web Sites. Eelco Koster Software architect ORDINA

Onder de motorkap van Microsoft Azure Web Sites. Eelco Koster Software architect ORDINA Onder de motorkap van Microsoft Azure Web Sites Eelco Koster Software architect ORDINA Agenda Introductie Architectuur Project Kudu Azure Resource Manager Doel Dieper inzicht geven in de werking van Azure

Nadere informatie

De convergentie naar gemak. Hans Bos, Microsoft @hansbos, hans.bos@microsoft.com

De convergentie naar gemak. Hans Bos, Microsoft @hansbos, hans.bos@microsoft.com De convergentie naar gemak Hans Bos, Microsoft @hansbos, hans.bos@microsoft.com ge mak (het; o) 1. kalmte, bedaardheid: iem. op zijn gemak stellen kalm laten worden 2. het vermogen iets zonder moeite te

Nadere informatie

EINDTERMEN EN VAKKENPAKKETTEN VOOR DE SPECIALISATIES VAN DE MASTER ELECTRICAL ENGINEERING MAARTEN KORSTEN

EINDTERMEN EN VAKKENPAKKETTEN VOOR DE SPECIALISATIES VAN DE MASTER ELECTRICAL ENGINEERING MAARTEN KORSTEN EINDTERMEN EN VAKKENPAKKETTEN VOOR DE SPECIALISATIES VAN DE MASTER ELECTRICAL ENGINEERING MAARTEN KORSTEN EINDTERMEN EN DE OPBOUW VAN DE OPLEIDING sequential in time relation with FQs Philosophy of Engineering

Nadere informatie

Advanced Instrumentation. Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet. 10 Oktober 2012

Advanced Instrumentation. Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet. 10 Oktober 2012 Advanced Instrumentation Hans van Gageldonk, Henk Hoevers, Gerard Cornet 10 Oktober 2012 Agenda Wat is Advanced Instrumentation? Hoe past Advanced Instrumentation in de keten van fundamenteel onderzoek

Nadere informatie

Pijlers van Beheer. Bram van der Vos www.axisintoict.nl ict@axisinto.nl

Pijlers van Beheer. Bram van der Vos www.axisintoict.nl ict@axisinto.nl Welkom Pijlers van Beheer Bram van der Vos www.axisintoict.nl ict@axisinto.nl Waarom doe je Beheer Business perspectief Stabiliteit Security Enablen voor gebruikers Ondersteuning Technisch Perspectief

Nadere informatie

Activant Prophet 21. Prophet 21 Version 12.0 Upgrade Information

Activant Prophet 21. Prophet 21 Version 12.0 Upgrade Information Activant Prophet 21 Prophet 21 Version 12.0 Upgrade Information This class is designed for Customers interested in upgrading to version 12.0 IT staff responsible for the managing of the Prophet 21 system

Nadere informatie

Value based healthcare door een quality improvement bril

Value based healthcare door een quality improvement bril Rotterdam, 7 december 2017 Value based healthcare door een quality improvement bril Ralph So, intensivist en medisch manager Kwaliteit, Veiligheid & Innovatie 16.35-17.00 uur Everybody in healthcare really

Nadere informatie

Do you recognize this?

Do you recognize this? Herken je dit?.te veel business vraagstukken IT zegt overal ja tegen Do you recognize this?.resources worden van projecten gehaald om aan andere zaken te werken het is onduidelijk wie aan welke projecten/issues

Nadere informatie

Seriously Seeking Security

Seriously Seeking Security Seriously Seeking Security The Quest for the Holy Grail? Aart Bitter 27 november 2007 SBIT congres: Taking Security Seriously Aart.Bitter@information-security-governance.com Agenda Taking Security Seriously

Nadere informatie

BACHELOROPLEIDING DEELTIJD

BACHELOROPLEIDING DEELTIJD HBO-ICT INFORMATICA BACHELOROPLEIDING DEELTIJD 2015-2016 2014-2015 LEERROUTES: BUSINESS IT & MANAGEMENT, SOFTWARE ENGINEERING, SYSTEM AND NETWORK ENGINEERING CREATING TOMORROW HBO-ICT DE VIERJARIGE DEELTIJDOPLEIDING

Nadere informatie

Wat is Interaction Design?

Wat is Interaction Design? Wat is Interaction Design? Wat is interaction design? Designing interactive products to support the way people communicate and interact in their everyday and working lives. Preece, Sharp and Rogers (2015)

Nadere informatie

Ervaringen met begeleiding FTA cursus Deployment of Free Software Systems

Ervaringen met begeleiding FTA cursus Deployment of Free Software Systems Ervaringen met begeleiding FTA cursus Deployment of Free Software Systems Frans Mofers Nederland cursusmateriaal & CAA's alle cursusmateriaal vrij downloadbaar als PDF betalen voor volgen cursus cursussite

Nadere informatie

Free Electives (15 ects)

Free Electives (15 ects) Free Electives (15 ects) Information about the Master RE&H (and the free electives) can be found at the following page: http://www.bk.tudelft.nl/en/about-faculty/departments/real-estate-and-housing/education/masterreh/free-electives/

Nadere informatie

Plan van Aanpak Afstuderen

Plan van Aanpak Afstuderen Plan van Aanpak Afstuderen Michiel Graat 27-09-2005 Inhoudsopgave 1 Inleiding 3 1.1 Terminologie............................. 3 1.2 Opdracht............................... 4 1.3 JavaCard...............................

Nadere informatie

Ontwerpen van een variabele belasting om te meten aan zonnepanelen

Ontwerpen van een variabele belasting om te meten aan zonnepanelen Assignment IWP Energy Transition September 2018 Project Title Ontwerpen van een variabele belasting om te meten aan zonnepanelen Brief description of the problem Zonnepanelen produceren stroom als er (zon)licht

Nadere informatie

Instituut voor Communicatie, Media & IT. Game Design & Development

Instituut voor Communicatie, Media & IT. Game Design & Development Instituut voor Communicatie, Media & IT Game Design & Development EELCO BRAAD // NIEK JONKER drs. Eelco Braad University Lecturer Game Design & Development Master of Computational Science & Scientific

Nadere informatie

B.Sc. Informatica Module 4: Data & Informatie

B.Sc. Informatica Module 4: Data & Informatie B.Sc. Informatica Module 4: Data & Informatie Djoerd Hiemstra, Klaas Sikkel, Luís Ferreira Pires, Maurice van Keulen, en Jan Kamphuis 1 Inleiding Studenten hebben in modules 1 en 2 geleerd om moeilijke

Nadere informatie

MC4ES. Going Multicore for Embedded Software. Jeroen Boydens (KHBO) Marijn Temmerman (KdG)

MC4ES. Going Multicore for Embedded Software. Jeroen Boydens (KHBO) Marijn Temmerman (KdG) MC4ES Going Multicore for Embedded Software Jeroen Boydens (KHBO) Marijn Temmerman (KdG) 13/09/2012 MC4ES 2 Problem Statement Moore s and Amdahl s Law Better performance Parallelism Embedded constraints

Nadere informatie

Test rapportage Waarom eigenlijk?

Test rapportage Waarom eigenlijk? Testrapportage Boodschappers van de koning? Test rapportage Waarom eigenlijk? TestNet voorjaarsevenement 2015 Jurian van de Laar Jurian van de Laar @JurianvdL 30 april 2015 @JurianvdL Jurian van de Laar

Nadere informatie

BiZZdesign. Bouwen van sterke en wendbare organisaties met behulp van standaarden, methode, technieken en tools. Research & Development

BiZZdesign. Bouwen van sterke en wendbare organisaties met behulp van standaarden, methode, technieken en tools. Research & Development BiZZdesign Bouwen van sterke en wendbare organisaties met behulp van standaarden, methode, technieken en tools Research & Development 1 Profile CV Joost Niehof Name Grade Nationality Residence Role Joost

Nadere informatie

Cloud werkplek anno 2014. Cloud werkplek anno 2014

Cloud werkplek anno 2014. Cloud werkplek anno 2014 Introductie Peter Klix Infrastructuurarchitect Specialisatie networking en desktop concepts Peter.klix@eic.nl Cloud desktop Introductie Desktop concepten door de jaren Infrastructuur Cloud concepten Focus

Nadere informatie

CAD supersnel laten draaien

CAD supersnel laten draaien CAD supersnel laten draaien Tra sfor atie a de grafis he erkplek IT met impact PTC User Event Agenda Over ITON De grafische werkplek anno 2014 Wat zijn de voordelen Voor wie o der de otorkap, es hik are

Nadere informatie

Software Defined Datacenter Visie van Cisco. Erwin uit de Bos Datacenter Strategie Specialist NL euitdebo@cisco.com Versie: 5 februari 2015

Software Defined Datacenter Visie van Cisco. Erwin uit de Bos Datacenter Strategie Specialist NL euitdebo@cisco.com Versie: 5 februari 2015 Software Defined Datacenter Visie van Cisco Erwin uit de Bos Datacenter Strategie Specialist NL euitdebo@cisco.com Versie: 5 februari 2015 Tomorrow Starts Here. Make amazing things happen by connecting

Nadere informatie

Technische Specificaties nieuwe Unix Applikaties

Technische Specificaties nieuwe Unix Applikaties Technische Specificaties nieuwe Unix Applikaties In 2010 werden 7 Unix servers geconsolideerd naar een nieuwe Unix omgeving, waar gebruik gemaakt wordt van srp s (vergelijkbaar met zone, of container).

Nadere informatie

Impact en disseminatie. Saskia Verhagen Franka vd Wijdeven

Impact en disseminatie. Saskia Verhagen Franka vd Wijdeven Impact en disseminatie Saskia Verhagen Franka vd Wijdeven Wie is wie? Voorstel rondje Wat hoop je te leren? Heb je iets te delen? Wat zegt de Programma Gids? WHAT DO IMPACT AND SUSTAINABILITY MEAN? Impact

Nadere informatie

NETWORK CHARTER. #ResourceEfficiency

NETWORK CHARTER. #ResourceEfficiency NETWORK CHARTER 1 WHAT IS THE EREK NETWORK? EREK stands for the European Resource Efficiency Knowledge Centre, a vibrant platform to enable and reinforce businesses and especially small and medium sized

Nadere informatie

Chapter 4 Understanding Families. In this chapter, you will learn

Chapter 4 Understanding Families. In this chapter, you will learn Chapter 4 Understanding Families In this chapter, you will learn Topic 4-1 What Is a Family? In this topic, you will learn about the factors that make the family such an important unit, as well as Roles

Nadere informatie

Info Support TechTalks

Info Support TechTalks Info Support TechTalks Architectural Talks Evolutie van Architectuur Aan de hand van historische ontwikkelingen in architectuur, hernieuwde inzichten en het spectaculair falen van grote ICT projecten,

Nadere informatie

Dynamic VM Memory Allocation using Cache Hit Ratio

Dynamic VM Memory Allocation using Cache Hit Ratio VM 1 2 1 Dynamic VM Memory Allocation using Cache Hit Ratio KOUYA HINAGAWA 1 KOUSUKE TAKEUCHI 2 SANEYASU YAMAGUCHI 1 In virtualized environment, allocation memory size of virtual machines can be dynamically

Nadere informatie

AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models

AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models AdVISHE: Assessment of the Validation Status of Health- Economic Decision Models Pepijn Vemer, George van Voorn, Isaac Corro Ramos, Maiwenn Al, Talitha Feenstra Rationale In theorie: Doe alles! Een model

Nadere informatie

Prikkelen tot leren. door de didactische inzet van Virtuele Werelden en Serious Gaming. Presentatie bij: V&VN-congres 2015.

Prikkelen tot leren. door de didactische inzet van Virtuele Werelden en Serious Gaming. Presentatie bij: V&VN-congres 2015. Prikkelen tot leren door de didactische inzet van Virtuele Werelden en Serious Gaming Presentatie bij: V&VN-congres 2015 Lokatie: De Reehorst, Ede Datum: 29-01-2015 Dr. W.J.Trooster Drs. E. Ploeger Domein

Nadere informatie

Waarom Cloud? Waarom nu? Marc Gruben April 2015

Waarom Cloud? Waarom nu? Marc Gruben April 2015 Waarom Cloud? Waarom nu? Marc Gruben April 2015 Waarom Daarom Cloud? Cloud! Waarom Daarom nu? nu! Marc Gruben April 2015 Wie ben ik? Informatie analist Project/development manager Developer/architect Wie

Nadere informatie

Data Driven Strategy The New Oil Using Innovative Business Models to Turn Data Into Profit

Data Driven Strategy The New Oil Using Innovative Business Models to Turn Data Into Profit Data Driven Strategy The New Oil Using Innovative Business Models to Turn Data Into Profit Big Data & Innovatieve Business Modellen Fire in the hole! 51K manholes, 94K miles of cables 106 predicting variables:

Nadere informatie

Hoe maak ik mijn datacenterinfrastructuur cloud ready? Door: Bart Nieuwenhuis

Hoe maak ik mijn datacenterinfrastructuur cloud ready? Door: Bart Nieuwenhuis Hoe maak ik mijn datacenterinfrastructuur cloud ready? Door: Bart Nieuwenhuis Application: Data Center Fire Pump Controller Chillers Surge Protection Automatic Transfer Switch Uninterruptible Power Supplies

Nadere informatie

EVO:RAIL VDI AANPAK Plaveit VMware EVO:RAIL de weg voor VDI?

EVO:RAIL VDI AANPAK Plaveit VMware EVO:RAIL de weg voor VDI? EVO:RAIL VDI AANPAK Plaveit VMware EVO:RAIL de weg voor VDI? APRIL 8, 2015 SLIDE 1 #Name: Verloigne Geert #Function: Technical Consultant #Email: geert.verloigne@realdolmen.com #UC: +32 2 801 51 81 Company:

Nadere informatie

Systeemvereisten. Datum: Naam: Systeemvereisten versie 43 revisie 15 Status:

Systeemvereisten. Datum: Naam: Systeemvereisten versie 43 revisie 15 Status: Datum: 12-11-2012 Naam: Systeemvereisten versie 43 revisie 15 Status: Inhoudsopgave 1. Systeemvereisten... 3 1.1. Systeem- en configuratievereisten Ontwikkelomgeving... 3 1.1.1. Minimale systeemvereisten

Nadere informatie

Bareld Bruining ZIN & ONZIN VAN ON-LINE PROCESS ANALYZERS

Bareld Bruining ZIN & ONZIN VAN ON-LINE PROCESS ANALYZERS Bareld Bruining ZIN & ONZIN VAN ON-LINE PROCESS ANALYZERS AGENDA q Skilledin introductie q Zin & Onzin van On-line process analyzers q Samenvatting TRAIN TO RETAIN TRAIN TO RETAIN -TRAINING Development

Nadere informatie

Duurzaamheid in een virtuele omgeving Toepassen van virtualisering in het ICT-onderwijs voor duurzaamheidsdoelstellingen

Duurzaamheid in een virtuele omgeving Toepassen van virtualisering in het ICT-onderwijs voor duurzaamheidsdoelstellingen Duurzaamheid in een virtuele omgeving Toepassen van virtualisering in het ICT-onderwijs voor duurzaamheidsdoelstellingen Agenda De Omslag : het duurzaamheidsprogramma van de Hogeschool Utrecht Duurzaamheid

Nadere informatie

User-group energy-footprint of e-services

User-group energy-footprint of e-services User-group energy-footprint of e-services Invitation, costs and study design 15.05.2013 T +31 20 314 0950 info@sig.eu www.sig.eu Agenda 14:00 Welcome & Who is Who Joost Visser 2 I 29 14:15 Introduction

Nadere informatie

Opleiding PECB IT Governance.

Opleiding PECB IT Governance. Opleiding PECB IT Governance www.bpmo-academy.nl Wat is IT Governance? Information Technology (IT) governance, ook wel ICT-besturing genoemd, is een onderdeel van het integrale Corporate governance (ondernemingsbestuur)

Nadere informatie

Alcohol policy in Belgium: recent developments

Alcohol policy in Belgium: recent developments 1 Alcohol policy in Belgium: recent developments Kurt Doms, Head Drug Unit DG Health Care FPS Health, Food Chain Safety and Environment www.health.belgium.be/drugs Meeting Alcohol Policy Network 26th November

Nadere informatie

De brug tussen requirement engineer en gebruiker

De brug tussen requirement engineer en gebruiker De brug tussen requirement engineer en gebruiker Gerlof Hoekstra Even kennismaken Senior testconsultant / product manager In de ICT sinds 1985 Sinds 1993 testen/kwaliteitszorg Opdrachtgevers Postbank KPN

Nadere informatie

E-learning maturity model. Hilde Van Laer

E-learning maturity model. Hilde Van Laer E-learning maturity model Hilde Van Laer E-learning maturity model (emm) Self-assessment van online en blended leren met e-learning maturity model (emm) A driver for change? http://www.utdc.vuw.ac.nz/research/e

Nadere informatie

Stages in het flexibel semester. Initiatiefvoorstel voor het implementeren van studiepunten voor stages in het flexibel semester

Stages in het flexibel semester. Initiatiefvoorstel voor het implementeren van studiepunten voor stages in het flexibel semester Initiatiefvoorstel Fractie SAM Stages in het flexibel semester Initiatiefvoorstel voor het implementeren van studiepunten voor stages in het flexibel semester Fractie SAM Aan de universiteitsraad 13 november

Nadere informatie