binnenmilieu scholen :54 Pagina 1 Naar een beter binnenmilieu

Transcriptie

1 binnenmilieu scholen :54 Pagina 1 Naar een beter binnenmilieu

2 binnenmilieu scholen :54 Pagina 2 Naar een beter binnenmilieu

3 binnenmilieu scholen :54 Pagina 4 Colofon Inhoud Redactie De tekst is overgenomen van Naar een beter binnenmilieu, een uitgave van de GGD regio IJssel- Vecht, onder redactie van: Mayke van Ass, Paul Wensveen en Jaap de Wolf. Deze hebben gebruik gemaakt van de tekst uit de handleiding Naar een betere atmosfeer op scholen van SBR/ ISSO uit De tekst van deze uitgave is geoptimaliseerd door de Werkgroep Binnenmilieu van de vakgroep Milieu en Gezondheid van GGD Nederland, met toevoegingen van Moniek van Dijk en Matt Commers van het Netwerk Gezonde Gemeenten. Omslagontwerp VNG Uitgeverij Foto s Margreet Vloon De foto s zijn gemaakt op het Agnieten College, locatie Blaloborgh en op de Christelijke School voor Praktijk Onderwijs De Boog, beide te Zwolle. De heruitgave verschijnt in het kader van het Netwerk Gezonde Gemeenten van de VNG, Nassaulaan 12, Postbus 30435, 2500 GK Den Haag, tel , fax , Voorwoord Inleiding 1 Hoe herkent u een slecht binnenmilieu? Het zintuiglijk waarnemen van de kwaliteit van het binnenmilieu Het waarnemen van de gevolgen voor de gezondheid Het waarnemen van kenmerken van het gebouw Het waarnemen van het gedrag van leerlingen en leerkrachten Het inschakelen van een deskundige 2 Concrete maatregelen ter verbetering van het binnenmilieu A Inrichting en gebruik van klaslokalen B Schoonmaak en gebouwbeheer C Thermisch comfort D Ventileren Netwerk Gezonde Gemeenten: Alkmaar, Alphen-Chaam, Apeldoorn, Assen, Barendrecht, Bergambacht, Bernheze, Bodegaven, Boskoop, Delft, Deventer, Dordrecht, Eindhoven, Etten-Leur, Geldrop-Mierlo, Gouda, Haaksbergen, Haaren, Heerenveen, Helmond, Hoogezand-Sappemeer, Hoorn, Horst aan de Maas, Katwijk, Leersum, Leiden, Lisse, Maarsen, Maastricht, Menaldumadeel, Meppel, Midden-Drenthe, Moordrecht, Nederlek, Nieuwerkerk aan de IJssel, Oostzaan, Oss, Oud-Beijerland, Ouderkerk, Papendrecht, Reeuwijk, Rheden, Schoonhoven, Smallingerland, Sneek, Spijkenisse, Terneuzen, Tytsjerksteradiel, Vlist, Waddinxveen, Woerden, IJsselstein, Zaltbommel, Zevenhuizen-Moerkapelle 3 Samenwerken voor een beter binnenmilieu Websites THESAURUS VERENIGING VAN NEDERLANDSE GEMEENTEN: Thesaurustermen: binnenmilieu, gemeenten, gezondheidsbeleid ISBN

4 binnenmilieu scholen :54 Pagina 6 Voorwoord Inleiding Het binnenmilieu in scholen vormt vaak een risico voor de gezondheid en leerprestaties van kinderen. De kennis bij scholen over dit onderwerp schiet over het algemeen tekort. De gemeentebestuurders van het Netwerk Gezonde Gemeenten hebben binnenmilieu daarom tot één van de kernthema s van het Netwerk gekozen met als doel beleidsontwikkeling en concrete projecten op dit gebied te ondersteunen en te stimuleren. Deze publicatie (die landelijk wordt verspreid onder gemeenten) verschijnt in opdracht van het Netwerk Gezonde Gemeenten van de VNG, in samenwerking met het Versterkingsproject Medische Milieukunde van GGD Nederland. Grondslagen van het gezonde gemeenten gedachtegoed zijn integraal beleid, participatie van burgers en een nadruk op het streven naar een duurzaam evenwicht tussen mens en milieu. Deze grondslagen zijn allemaal terug te vinden in het thema binnenmilieu. Het aanpakken van de binnenmilieuproblematiek in scholen, crèches, woningen en op werkplekken eist per definitie een integrale aanpak. Samenwerking tussen bestuurders en ambtenaren werkzaam voor volksgezondheid, milieu en onderwijs is hierbij onmisbaar. Daarnaast is participatie (van instellingsbesturen, het bedrijfsleven, belangenbehartigingsorganisaties en anderen) noodzakelijk voor het bereiken van een beter binnenmilieu. Ten laatste is het evident dat we het hier hebben over een thema dat past in de tijdloze discussie over de relatie tussen mens en milieu. Binnenmilieu is dus een zeer geschikt thema voor het Netwerk Gezonde Gemeenten. Namens het Netwerk Gezonde Gemeenten en mede namens het Versterkingsproject Medische Milieukunde wens ik u veel succes met het bedenken én in praktijk brengen van maatregelen die de binnenmilieukwaliteit van scholen en andere gebouwen bevorderen. We verwachten dat deze publicatie hiertoe een stimulans vormt. De basistekst van deze uitgave is afkomstig van de handleiding Naar een betere atmosfeer op scholen. Deze is in 1999 uitgegeven door ISSO en SBR als onderdeel van het handboek Gezonde Gebouwen. In 2003 is de tekst gebruikt in de uitgave Naar een beter binnenmilieu van de GGD Regio IJssel-Vecht, welke het boekje tevens van illustraties heeft voorzien. We zijn dankbaar gebruik te kunnen maken van de foto s en teksten uit deze eerdere uitgaven. dr. W. Kuiper, lid directieraad Vereniging van Nederlandse Gemeenten Benauwde, warme lokalen, stoffige ruimten, beslagen ramen en lucht waar je tegenaan kunt hangen. Wie regelmatig een school betreedt, herkent deze symptomen van een slechte kwaliteit van de binnenlucht. Op kantoor of thuis zouden we dit niet accepteren. Toch is het in de meeste scholen aan de orde van de dag. De slechte kwaliteit van het binnenmilieu veroorzaakt een onaangenaam gevoel, stress en problemen met het vasthouden van de aandacht. Tevens neemt door een slecht binnenmilieu de infectiedruk toe, waardoor het verzuim stijgt. Dit alles heeft een negatief effect op leer- en doceerprestaties. Daarnaast hebben sommigen te kampen met specifieke gezondheidsproblemen. Zo n 10 tot 15% van de kinderen heeft in meer of mindere mate last van astmatische aandoeningen en dit percentage stijgt. De kwaliteit van de lucht die wordt ingeademd is direct van invloed op de gezondheid. Aandacht voor de kwaliteit van het binnenmilieu zal daarom, ook voor scholen, meer en meer van belang zijn. Het binnenmilieu van scholen verschilt van het binnenmilieu van kantoren of woningen door het grote aantal personen per hoeveelheid ruimte. De kinderen brengen veel stof mee. Dit stof bevat onder andere veel minuscule deeltjes van de huid en de vacht van huisdieren. Ook verspreiden kinderen veel ziektekiemen. Wanneer het binnenmilieu van slechte kwaliteit is, zijn de oorzaken hiervan vaak eenvoudig waarneembaar. Een slechte kwaliteit van het binnenmilieu heeft vaak de volgende oorzaken: te weinig isolatie van het dak en enkel glas; onvoldoende zonwering; afwerkings- en bouwmaterialen; inrichting o.a. vloerbedekking en kasten; gebruik van schadelijke stoffen in het lokaal; gebrekkige ventilatievoorzieningen en gebrekkig ventilatiegedrag; onvoldoende schoonmaak. Voor deze oorzaken van een slecht binnenmilieu zijn verschillende oplossingen denkbaar. Wanneer men hiervan op de hoogte is en dit vertaald naar zowel beleid als de praktische toepassing van maatregelen, zijn aanzienlijke verbeteringen in het binnenmilieu te bereiken waardoor gezondheidsrisico s en andere ongemakken afnemen. 6 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 7

5 binnenmilieu scholen :54 Pagina 8 1 Hoe herkent u een slecht binnenmilieu? Het binnenmilieu heeft vele kenmerken. Veel daarvan zijn alleen met metingen vast te stellen. Maar met eenvoudige middelen zijn de grootste problemen meestal wel te aan te wijzen. De volgende mogelijkheden om een slecht binnenmilieu te herkennen zijn in het onderstaande kort beschreven. Kwaliteit van het binnenmilieu zintuiglijk waarnemen Gevolgen voor de gezondheid waarnemen Gebouwkenmerken beoordelen Gedrag van leerlingen en leerkrachten waarnemen Deskundige inschakelen? Kwaliteit van het binnenmilieu zintuiglijk waarnemen De leerkrachten leveren veelal een belangrijke bijdrage aan het onderzoek naar de kwaliteit van het binnenmilieu. Zij kunnen aangeven wat ze in hun lokaal waarnemen of ervaren. Om een indicatie te krijgen van de kwaliteit van het binnenmilieu in een lokaal, kunnen de volgende vragen worden beantwoord: Hoe ruikt het in het lokaal? Is het er muf en benauwd? Als het in lokalen regelmatig stinkt of muf is, is dit een eerste indicatie dat er onvoldoende wordt geventileerd. Dit is het beste waar te nemen op het moment dat u een lokaal binnenstapt. De meeste mensen wennen namelijk snel aan een muf of stinkend lokaal, zodat het hen niet meer opvalt. Is er irritatie van de ogen, de huid of de luchtwegen bij het binnenkomen of bij het verblijf in een lokaal? Dit kan duiden op de aanwezigheid van schadelijke gassen en dampen in het lokaal, eventueel in combinatie met te droge lucht. Worden leerlingen suf en kunt u zich minder concentreren wanneer u langere tijd in een lokaal verblijft? Of heeft u last van hoofdpijn of vermoeidheid die verdwijnen als u buiten komt? Dit heeft niet altijd met de werkdruk te maken. U moet er rekening mee houden dat het een gevolg kan zijn van een slechte binnenluchtkwaliteit. Zijn de ramen tijdens het stookseizoen beslagen? Dit is een teken van een hoge luchtvochtigheid. De afvoer van vocht is onvoldoende ten opzichte van de vochtproductie. Zijn er plaatsen in het gebouw waar schimmels zichtbaar zijn? Zijn er sporen van lekkages zichtbaar? Deze plaatsen kunnen een belangrijke bron van een slechte binnenluchtkwaliteit zijn. Is er stof zichtbaar op de vloer, op vensterbanken, op plinten, op radiatoren en op kasten? Gebrekkig schoonmaken kan een slechte luchtkwaliteit tot gevolg hebben. Gevolgen voor de gezondheid waarnemen De consequenties van slechte binnenmilieus in scholen zijn ernstig. Een onvoldoende kwaliteit van de binnenlucht en een te hoge temperatuur kunnen leiden tot diverse (gezondheids)klachten, zoals: discomfort (last van geur, tocht, koude, hitte of droogte); sufheid en problemen met concentreren; slijmvliesirritaties met tranende ogen, droge mond en neus, hoesten of niezen stress met o.a. hoofdpijn en vermoeidheid; astma, allergisch eczeem en andere allergieën; infecties van de luchtwegen, zoals verkoudheid en griep, maar soms ook hersenvliesontsteking; ziekteverzuim; verminderde leer- en doceerprestaties. Het ziekteverzuim van leerlingen en leerkrachten kan nogal verlaagd worden door goede ventilatie. Een Amerikaans toonde een verlaging van het ziekteverzuim van 7.5% naar 5% aan. Over het effect op de leerprestatie is niet erg veel bekend. Er valt niet te zeggen hoeveel punten er van de CITO-score af gaan. Nederlands onderzoek geeft aanwijzingen dat bestaande verschillen in ventilatie gepaard gingen met verschillen in de geheugenfunctie en de werksnelheid en dat een verbeterde ventilatie gepaard ging met verbetering van de aandacht. Ook in het buitenland zijn dergelijke verbanden gerapporteerd. Gebouwkenmerken beoordelen Bij het ontwerpen van een schoolgebouw moet een architect rekening houden met wettelijke richtlijnen en voorschriften zoals het Arbeidsomstandighedenbesluit, het Bouwbesluit en de ventilatienorm NEN 1089:1986 nl. Relevant voor een gezond binnenmilieu zijn met name de ventilatie en isolatie van het gebouw. Daarnaast is de locatie van belang en de keuze van bouwmaterialen, afwerkmaterialen en installaties. Betrek de GGD vanaf het begin bij een bouwplan zodat vooraf rekening kan worden gehouden met aspecten die van belang zijn voor het binnenmilieu. 8 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 9

6 binnenmilieu scholen :54 Pagina 10 Om een bestaand schoolgebouw eenvoudig te beoordelen gaat het vooral om de volgende aandachtspunten. Welke ventilatievoorzieningen zijn er aanwezig, zoals te openen ramen en roosters, of mechanische ventilatie? Een opening naar de gang telt alleen mee als de gang sterk wordt geventileerd met buitenlucht. Ventilatoren hebben alleen nut voor ventilatie wanneer zij verse buitenlucht aanvoeren óf gebruikte binnenlucht afvoeren. Een tafel- of een plafondventilator die alleen lucht binnen het lokaal verplaatst, zorgt misschien wel voor verkoeling, maar niet voor verse buitenlucht! Zijn er voldoende ventilatievoorzieningen beschikbaar? Om goed te kunnen ventileren moeten er meerdere ventilatievoorzieningen aanwezig zijn voor gelijktijdige toevoer en afvoer. Het verdient de voorkeur dat deze voorzieningen zich in verschillende (tegenoverliggende) gevels bevinden. Kunnen de ramen op een smallere of wijdere kierstand worden gezet? Wanneer ventilatie door het openen van ramen moet plaatsvinden, is het belangrijk dat de opening van de ramen subtiel te regelen is in verband met het voorkómen van tocht. Hoe hoog zitten de roosters of ramen? Als ze te laag zitten, veroorzaken ze bij de aanwezigen al gauw een gevoel van tocht bij een geringe ventilatie. Hoe hoger de opening, hoe meer tijd de buitenlucht krijgt om zich te mengen met de (warme) lucht in het lokaal. Kan de ventilatie in de nacht doorgaan zonder gevaar voor inbraak of inregenen? De binnenlucht is overdag schoner als het lokaal s nachts niet verzadigd is geraakt. Zijn de roosters en ramen gemakkelijk te bedienen en zijn er geen belemmeringen, zoals voorhangende gordijnen? Als het gebruik veel moeite kost, blijven ze te vaak dicht. Zijn de roosters schoon? Wordt een eventuele mechanische luchttoevoer regelmatig van binnen helemaal gereinigd en worden de filters zeer frequent vervangen? Via een vervuilde voorziening komt geen schone lucht binnen. Veroorzaakt ventilatie in het lokaal geen tocht of een te lage temperatuur op de plaats van leerlingen of docent? Tocht en koude zijn vaak een reden om te weinig te ventileren. Heeft het lokaal een eigen thermometer en thermostaatknoppen op de radiatoren? De temperatuur verschilt vaak tussen diverse ruimtes van een schoolgebouw. De beste temperatuur voor schoolwerk ligt tussen 20 en 22 graden. Is er een goede zonwering aanwezig? Op een zonnige dag moet het binnen niet meteen warmer worden dan 25 graden. De ramen moeten wijd open kunnen wanneer de zonwering gesloten is. Gedrag van leerlingen en leerkrachten Het gedrag van de gebruikers van het schoolgebouw heeft invloed op de kwaliteit van de binnenlucht. Wordt op de juiste wijze gebruik gemaakt van de ventilatievoorzieningen? Soms worden ramen vooral gebruikt om de temperatuur te regelen. Hoe het beter kan, is aan het eind van deze publicatie te lezen. Wie bedient de voorzieningen en wanneer? Het kan handig zijn als degenen die het eerst komt overal een raampje open zet en als het gesloten wordt door degene die het laatst weggaat. Houdt men er bij het inrichten van het lokaal rekening mee dat er gemakkelijk schoongemaakt kan worden? Door gebruik te maken van gesloten kasten en wasbaar textiel wordt het schoonmaken vergemakkelijkt Maakt men het gemakkelijk voor de schoonmaker? Stoelen op de tafels, lege vensterbanken, enz. Wordt op de juiste wijze gebruikgemaakt van de zonwering? Zonwering moet worden neergelaten voordat het binnen te warm is. Speelt het feit dat verschillende docenten gebruikmaken van één lokaal een rol? Hierover moet men goede afspraken maken. Deskundigen inschakelen? In het voorgaande heeft u een aantal tips gekregen over hoe de kwaliteit van het binnenmilieu beoordeeld kan worden. In het hoofdstuk dat volgt, worden verschillende thema s gedetailleerd aan de hand van foto s en concrete maatregelen. Als u toch nog vragen heeft, verwijzen we u graag naar de GGD. Het adres van uw lokale GGD kunt u vinden via de website van GGD Nederland 10 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 11

7 binnenmilieu scholen :54 Pagina 12 2 Concrete maatregelen ter verbetering van het binnenmilieu In deel 1 heeft u kunnen lezen hoe u problemen met de binnenluchtkwaliteit in het algemeen kunt herkennen en in welke richting u de oplossing kunt zoeken. In dit deel worden een aantal maatregelen beschreven die wellicht op uw situatie van toepassing zijn en in de school kunnen worden toegepast. De maatregelen zijn onderverdeeld in de volgende categorieën: A A A A Inrichting en gebruik van klaslokalen Schoonmaak en gebouwbeheer Thermisch comfort Ventileren Gezien het grote belang van ventilatie voor het realiseren van een gezond binnenklimaat, wordt aan dit onderwerp extra aandacht besteed. Veel maatregelen zijn eenvoudig te realiseren en zullen ook de gewenste effecten tot gevolg hebben. Er kunnen echter ook problemen of klachten zijn waarvoor niet direct een oplossing wordt gevonden of waarbij de uitgevoerde maatregelen niet voor het gewenste effect zorgen. Het kan ook zijn dat er meer ingrijpende aanpassingen of technische maatregelen nodig zijn. Soms zijn de problemen en de oplossing complex doordat de kwaliteit van de binnenlucht met tal van andere aspecten samenhangt. Door deskundigen in te schakelen, bijvoorbeeld vanuit de GGD, kan men hier meer inzicht in proberen te krijgen zodat men tot gepaste oplossingen komt. Naar een beter binnenmilieu 13

8 binnenmilieu scholen :54 Pagina 14 A Inrichting en gebruik van klaslokalen Inrichting van de klaslokalen A1 Dieren Huisdieren maar ook ongedierte in school, verspreiden allergenen; dit zijn onzichtbaar kleine stofdeeltjes die allergische reacties kunnen uitlokken. Dierenverblijven, nestmateriaal en voer kunnen ook stof in het lokaal verspreiden. Dieren moeten worden geweerd uit de klas. Een alternatief is het plaatsen van een hok buiten de school. Bewaar het voer en dergelijk in goed afsluitbare dozen. Een aquarium in de klas is goed mogelijk, maar sommige kinderen reageren allergisch op het voer. A2 Afval Organisch afval zoals schillen of brood, vormen een voedingsbodem voor micro-organismen zoals schimmels. Hoe warmer het is, des te sneller zullen de schimmels gaan groeien en allergenen gaan verspreiden. Zorg dat het organisch afval niet in de klas blijft liggen. Ook in andere ruimten binnen het gebouw moet het geen dagen bewaard worden. A3 Planten Planten kunnen de binnenlucht positief, maar ook negatief beïnvloeden door bijvoorbeeld geurstoffen of stuifmeel. De bladeren zijn vaak verzamelplaatsen voor stof. Een houten of rieten onderzetter vormt een broedplaats voor schimmel. Planten moeten bij voorkeur worden geweerd uit de klas. Als er toch planten worden neergezet, kies dan planten met gladde bladeren en maak ze frequent schoon. Ververs ook regelmatig de aarde of kies voor hydrocultuur. A4 Kopieermachines, laserprinters en beeldschermen Kopieermachines, laserprinters en beeldschermen kunnen de kwaliteit van de binnenlucht negatief beïnvloeden door verspreiding van onder andere toner, inkt, ozon en bestanddelen van plastic zoals weekmakers. De hoeveelheid schadelijke stoffen is afhankelijk van de apparatuur en het gebruik. Plaats laserprinters en kopieermachines in ruimten waar niemand langere tijd hoeft te verblijven. Indien dit niet mogelijk is, moet het lokaal of de betreffende ruimte extra geventileerd worden. Kies bij aanschaf van nieuwe apparatuur voor ozonarme apparatuur. Ventileer extra goed tijdens het gebruik van beeldschermen, zeker waar veel PC s bij elkaar staan. 14 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 15

9 binnenmilieu scholen :54 Pagina 16 A5 Spullen opbergen De hoeveelheid spullen in een lokaal bepaalt voor een groot gedeelte of stof zich gemakkelijk ophoopt en het gemak waarmee dit te verwijderen is. De efficiëntie van de schoonmaak neemt af met het toenemen van het aantal obstakels op de vloer, op kasten, tafels, vensterbanken en dergelijke. A7 Vloerbedekking en gestoffeerde meubels Textiele vloerbedekking neemt, net als gestoffeerde meubels, veel vuil en stof op en is slechts oppervlakkig te reinigen. Hierdoor zijn dit verzamelplaatsen van allergenen, huisstofmijt en opdwarrelend stof. Voor de schoonmaak is veelal weinig tijd beschikbaar. Zorg dus voor lokalen die relatief makkelijk zijn te reinigen: vermijd open kasten en planken; zorg dat kasten op de vloer aansluiten, of dat eronder genoeg vrije ruimte is om schoon te maken; zet zo min mogelijk spullen op kasten en vensterbank; maak de wanden regelmatig leeg; laat bijvoorbeeld tekeningen niet te lang hangen. Kies voor gladde, goed te wissen, vloerbedekking. Indien textiele vloerbedekking aanwezig is en niet verwijderd wordt, moet deze zeer frequent worden gereinigd. Gebruik van klaslokalen: lesgeven A6 Gordijnen A8 Lijm en verf De kwaliteit van het binnenmilieu wordt negatief beïnvloed door ophoping van stof. Gordijnen zijn een verzamelplek van stof met allergenen. Dit wordt mede veroorzaakt doordat ze maar weinig worden gewassen. Ook op horizontale lamellen blijft veel stof liggen. In veel lijm- en verfproducten zitten oplosmiddelen of conserveringsmiddelen. Afhankelijk van de concentratie kunnen ze schadelijk zijn voor de gezondheid. Voor gevoelige mensen is verse verf of lijm voldoende om last te krijgen van grote benauwdheid. Verwijder gordijnen als ze niet functioneel zijn of kies heetwasbare stof. Zorg dat de gordijnen of lamellen regelmatig worden gereinigd (minstens 1x per jaar). Kies zo mogelijk voor verticale lamellen. Gebruik in de les alleen lijm- en verfproducten op waterbasis. Zowel de producten zelf als het schoonmaken van gereedschap en dergelijke leveren dan minder problemen op. 16 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 17

10 binnenmilieu scholen :54 Pagina 18 A9 Chemische stoffen in de lessen Gebruik van het lokaal: organisatorische aspecten Chemicaliën worden vrijwel alleen in de scheikundelokalen van het voortgezet onderwijs gebruikt. Een deel van deze stoffen kan een direct gevaar vormen voor de gezondheid. Een ander deel van de stoffen kan door gas, damp of geur de kwaliteit van het binnenmilieu verminderen. Gebruik zo min mogelijk chemische stoffen. Zoek naar alternatieven. Houd de voorraad chemische stoffen zo klein mogelijk en zorg voor goede etikettering. Gebruik bij proeven zoveel mogelijk de zuurkast of andere gerichte afzuiging. Raadpleeg de GGD als er kwik is gemorst. A11 Gebruik van de ruimten Hoe meer mensen zich in een lokaal bevinden, hoe groter de verontreiniging: meer geurstoffen, stof, bacteriën, virussen, allergenen (bijvoorbeeld van hond en kat) en warmte. Hoe meer personen per kubieke meter lucht en hoe minder ventilatie, des te slechter wordt de kwaliteit van het binnenmilieu. Houd bij het maken van het lesrooster of het indelen van de groepen in lokalen rekening met de grootte van de groepen en de lokalen. Zie verder bij Ventileren. A10 Op het schoolbord schrijven A12 Natte jassen in de klas Met krijt op het schoolbord schrijven en dit schoonvegen met een wisser verspreidt veel stof. Dit is ongunstig voor de longen van degene die het bord veel gebruikt. Stiften voor een white-board verspreiden oplosmiddelen. Het gebruik van anti-stuif krijt beperkt het vrijkomen van stof. Maak het bord, indien mogelijk, schoon met een natte spons of een natte doek. Natte jassen die door de leerlingen mee het lokaal worden ingenomen, zorgen voor extra vocht in de klas. Mirco-organismen zoals huisstofmijten en schimmels kunnen zich in een vochtige omgeving makkelijker ontwikkelen. Ook verspreiden natte jassen een onaangename geur. Zorg dat leerlingen hun jassen niet mee de klas in nemen. Realiseer hiervoor goed geventileerde garderobes. 18 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 19

11 binnenmilieu scholen :54 Pagina 20 A13 Douchen na gymnastiek A15 Gebruik van zonwering Door de mens afgescheiden geurstoffen hebben een negatief effect op de kwaliteit van de binnenlucht. Bij lichamelijke inspanning, zoals tijdens de gymles, produceren de leerlingen zweet. Stel het douchen na iedere gymles verplicht. In de zomerperiode, maar ook in het voor- en naseizoen, kan door zonnestraling gecombineerd met de afgifte van warmte door mensen, verlichting en apparatuur, de binnentemperatuur onbehaaglijk hoog worden. Vaak wordt de zonwering (valschermen, lamellen, gordijnen) niet optimaal gebruikt. Sluit de zonwering tijdig, ook van ruimten die (nog) niet in gebruik zijn. Door tijdig de zonwering te sluiten verbetert het thermisch comfort met circa 20% bij buitenzonwering en met circa 5% bij binnenzonwering. A14 Roken in de school A16 Beperken warmteproductie De schadelijke stoffen die vrijkomen bij roken worden ingeademd door roker en meeroker. Aangezien de school een openbaar gebouw is, is roken verboden. In veel scholen zijn echter speciale ruimten of individuele werkplekken waar wel gerookt mag worden. Maar rook verspreidt zich gemakkelijk via deuren, gangen en roosters. Maak de school geheel rookvrij. Indien er toch plekken zijn waar wel gerookt mag worden, zorg daar dan voor een krachtige afzuiging die de rook direct naar de buitenlucht afvoert. De warmte van mensen, verlichting en apparatuur kan met name in de zomer en in het voor- en naseizoen resulteren in onbehaaglijk hoge binnentemperaturen. Laat verlichting en apparatuur niet onnodig ingeschakeld. Eerder uitschakelen van verlichting en het niet onnodig aan laten staan van computer-schermen, kan het thermisch comfort met circa 6% verbeteren. 20 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 21

12 binnenmilieu scholen :54 Pagina 22 B B1 Schoonmaak en gebouwbeheer Vuil van buiten Een groot deel van de zichtbare vervuiling van een gebouw wordt veroorzaakt door inloopvuil. De terreingesteldheid van het schoolplein en het terrein in de nabijheid van de school is hierbij van belang. Het hangt ook af van de activiteit van de leerlingen, bijvoorbeeld het spelen in de zandbak van jonge kinderen. Het is onbekend of het inloopvuil schadelijk is voor de gezondheid. Beperk de hoeveelheid inloopvuil door goede schoonloopzones. Veeg het schoolplein meerdere malen per jaar schoon. Verplichten van apart schoeisel bij buitengym. B2 Schoonmaken lokalen Voor de kwaliteit van de binnenlucht is het essentieel dat de lokalen goed worden schoonge-houden, zodat stof met micro-organismen en allergenen wordt verwijderd. Analyseer het schoonmaakcontract (vergelijk dit met het schoolspecifieke, gewenste, schoonmaakprogramma). Maak duidelijke afspraken met het schoonmaakbedrijf over de taakverdeling tussen het bedrijf en de school. Naar een beter binnenmilieu 23

13 binnenmilieu scholen :54 Pagina 24 B3 Schoonmaakmiddelen Het gebruik van schoonmaakmiddelen kan de binnenlucht extra verontreinigingen. Maak schoon na de laatste les. Doe het schoonmaken van grote oppervlakken, zoals het boenen van de vloer voor de vakantie of op vrijdagmiddag. Gebruik niet-schadelijke schoonmaakmiddelen. Inmiddels is voor al het schoonmaakwerk een goed, nietschadelijk alternatief. Neem dit op in het contract met het schoonmaakbedrijf. Doseer de middelen juist, zodat de lokalen wel goed schoon worden, maar er geen onnodige dampen en stoffen in de lucht komen. Instrueer het schoonmaakbedrijf over het bovengenoemde. B5 Waterafvoer schoonhouden Als gootstenen, waterputjes en wastafels niet regelmatig worden gebruikt, kunnen ze droog komen te staan, waardoor de stankafsluiting niet meer functioneert. De waterafvoer wordt dan een bron van stank. Spoel weinig gebruikte wastafels, gootstenen en waterputjes minimaal eenmaal per week door. Een beetje slaolie in een putje voorkomt verdamping. B4 Schoonhouden ventilatievoorziening B6 Verbrandingstoestellen Ventilatievoorzieningen kunnen, indien ze niet voldoende worden schoongehouden, een voedingsbodem zijn voor micro-organismen. In plaats van het toevoeren van schone lucht kan vervolgens vervuilde lucht door een heel gebouw worden verspreid. Ook beperken vervuilde ventilatieroosters in gevels de doorstroom van verse lucht en hebben vervuilde afzuigsystemen zoveel extra luchtweerstand, dat de hoeveelheid afgezogen lucht sterk kan teruglopen. De roosters in gevel of kozijn moeten goed worden schoongehouden. Sommige types moeten eerst worden open gemaakt. Neem dit op in het schoonmaak- of onderhoudscontract. Mechanische ventilatiesystemen moeten worden onderhouden door een erkend installatiebedrijf. Zorg dat doorvoerfilters en toevoerkanalen zeer frequent worden vervangen resp. schoongemaakt. Laat ook deze voorziening door deskundige installateurs onderhouden. Verbrandingstoestellen, zoals geisers en kachels, gebruiken zuurstof en stoten waterdamp en allerlei verbrandingsproducten uit. Dit heeft een negatief effect op de kwaliteit van de binnenlucht. Verbrandingstoestellen mogen in het algemeen niet in leslokalen worden geplaatst. Kies, indien plaatsing buiten het lokaal niet mogelijk is, gesloten systemen. Zet verbrandingstoestellen uit als ze niet worden gebruikt. 24 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 25

14 binnenmilieu scholen :54 Pagina 26 B7 Bouw- en afwerkmaterialen B9 Voorkomen vocht Bij de bouw, de afwerking en het onderhoud van scholen worden veel verschillende soorten materialen gebruikt. Sommige van deze materialen verspreiden schadelijke gassen en dampen in de binnenlucht. Het betreft voornamelijk verf- en lijmsoorten, sommige kunst-stoffen en formaldehydebevattende spaanplaat. Een vochtige omgeving is een ideale voedingsbodem voor bijvoorbeeld huisstofmijt en schim-mels. Mensen verspreiden vocht via hun ademhaling en hun huid. Natte jassen en vochtig schoonmaken zijn ook onvermijdelijke bronnen. Echter, tegen vermijd-bare bronnen kunnen maatregelen worden genomen. Vraag tevoren duidelijk of de materialen die men wil gebruiken schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid (aangeduid op het etiket) en of het plan voldoet aan de wettelijke regels en richtlijnen (b.v. KOMO-keur). Laat werkzaamheden zoveel mogelijk op vrijdag uitvoeren. Zorg voor voldoende ventilatie tijdens en na de uitvoering van deze werkzaamheden. Repareer lekkages zo snel mogelijk. Verwijder alle beschimmelde materialen. Zorg dat vocht, dat vrijkomt bij koken, wassen en drogen in praktijklokalen, goed naar buiten afgevoerd wordt. B8 Invloed kruipruimten Via de kruipruimte kunnen vocht, schimmels en schadelijke stoffen in het gebouw binnenkomen. Kijk of er ruimte zit rond leidingen die vertikaal door vloer van de begane grond gaan en controleer of luiken naar de kruipruimte goed afsluiten. 26 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 27

15 binnenmilieu scholen :54 Pagina 28 C Thermisch comfort C1 Verhogen effectiviteit radiatoren door verwijderen vensterbanken Bij voldoende ventileren ontstaat soms tocht doordat de radiatoren de binnenkomende koude(re) buitenlucht niet voldoende kunnen verwarmen. Vaak zijn in klaslokalen boven de radiatoren vensterbanken aangebracht die maken dat de opstijgende warmte zich niet kan vermengen met de binnenkomende koude(re) ventilatielucht. Verplaats vensterbanken wat meer de klas in, zodat er achter de vensterbank een spleet van minimaal 5 cm ontstaat waardoor de warme lucht kan opstijgen. Ook kan men hetzelfde resultaat bereiken met het op regelmatige afstand zagen van spleten van 5 x 20 cm in de vensterbanken. C3 Verbeteren regelbaarheid radiatoren In veel scholen wordt de verwarming 'gestuurd' door slechts een beperkt aantal ruimte-thermostaten. Hierdoor kan de situatie ontstaan dat in bepaalde lokalen, ondanks zoninstraling, verlichting, apparatuur en mensen, de radiatoren toch volop warmte afgeven terwijl dat eigenlijk op dat moment niet wenselijk is. Laat in de lokalen op elke radiator een thermostatisch radiatorventiel aanbrengen. C2 Zorg voor voldoende afstand tussen tafels en verwarming Kinderen die aan tafels direct naast het raam zitten hebben vaak een probleem met het thermisch comfort. Met de benen zitten ze tegen de radiator terwijl hun hoofd voor het koude raam zit. Dit is voor de betrokken kinderen onaangenaam. De kinderen aan de andere kant van het lokaal hebben ook vaak een thermisch niet-comfortabele situatie te maken. Voor hen is vaak de temperatuur in de klas te laag. Plaats geen tafels direct tegen de verwarming. 28 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 29

16 binnenmilieu scholen :54 Pagina 30 D Ventileren D1 Duur en tijdstip van ventileren Vaak wordt in leslokalen pas geventileerd als het muf ruikt of benauwd is. De kwaliteit van de binnenlucht is dan al sterk verminderd. Om op tijd voldoende gebruikte lucht af te voeren en verse lucht toe te voeren moeten de ventilatievoorzieningen, zoals regelbare ramen, roosters en ventilatoren, op een juiste wijze worden gebruikt. Er moet de hele dag worden geventileerd. Zet s ochtends direct ramen open of ventilatievoorzieningen aan en laat deze, zo mogelijk, de hele dag open. Ventilatieroosters moeten de hele dag en, indien mogelijk, ook s avonds en s nachts openstaan. Sluit een deel van de roosters als het vriest, anders leidt dit tot onnodig energieverlies. Als er mechanische ventilatie is, is het noodzakelijk deze de hele dag in de goede stand te laten staan. s Avonds en s nachts kan deze in de laagstand worden gedraaid. Deze instelling is eventueel met een tijdschakelaar te regelen. In een warme periode kan de ventilatie s nachts hoog blijven staan om de gedurende de dag verzamelde warmte in wanden, vloeren etc. met koele nachtlucht weg te ventileren. Zorg voor goede bediening van hoge ramen en roosters. Naar een beter binnenmilieu 31

17 binnenmilieu scholen :54 Pagina 32 D2 Gebruik van ventilatievoorzieningen De meeste lokalen worden natuurlijk geventileerd, dat wil zeggen door het openen van de ramen in één of twee gevels. Ook kan er een ventilatieopening aan de binnengevel of het plafond zijn. Vaak weet men niet goed hoe moet worden geventileerd of gaat men verkeerd om met ventilatievoorzieningen. Welke ramen worden geopend, bepaalt de mate van ventilatie, maar ook de (over)last die men van deze maatregel kan hebben (zoals hinderlijk geluid, tocht of kou). Zorg zo mogelijk voor dwarsventilatie. Zet hiervoor ramen open in verschillende, tegenover elkaar liggende gevels. Zet ze zo ver open dat het net niet tocht. Indien slechts in één gevel ramen zijn, zet dan niet één raam helemaal open maar zoveel mogelijk ramen een beetje open (op een kier); dit is beter om tocht te voorkomen.indien er een aansluiting is op een ventilatiekanaal, kan worden volstaan met het openen van ramen in één gevel. D3 Gerichte afzuiging De verontreiniging van de binnenlucht kan door specifieke werkzaamheden in bepaalde ruimten erger zijn. Gedacht kan worden aan computerlokalen, kopieerruimten, scheikundelokalen, technieklokalen en vaklokalen, zoals mechanische techniek. Realiseer, indien nog niet aanwezig, gerichte mechanische ventilatievoorzieningen op bepaalde plekken, zoals een zuurkast bij scheikunde en een afzuiging bij het solderen in het technieklokaal. Gebruik de gerichte afzuiging bij het uitvoeren van de betreffende werkzaamheden op de juiste wijze (volgens de voorschriften van de leverancier). Voor vaklokalen en daar gebruikte machines kunnen specifieke normen gelden. Deze gerichte afzuiging kan leiden tot tocht. Door de onderdruk die ontstaat, stroomt koude lucht vanuit andere ventilatieopeningen hier naar toe. Indien de capaciteit van de afzuiging meer dan een halve lokaalinhoud per uur is, zal een deskundige moeten worden ingeschakeld. D4 Luchten Door het gebruik van lokalen wordt de binnenlucht vervuild en wordt extra warmte geproduceerd. Ventileren zou voldoende moeten zijn om de kwaliteit van de binnenlucht en de behaaglijkheid op peil te houden. Maar dit is in veel schoolgebouwen niet het geval doordat de ventilatie voorzieningen ontoereikend zijn, ook bij goed gebruik. Lucht het lokaal wanneer het muf gaat ruiken voor iemand die binnenloopt. Het kan zijn dat in elke pauze het geval is, maar soms al na een uurtje, ook als de hele dag wordt geventileerd. Het luchten of spuien van een ruimte betekent dat gedurende een korte tijd een grote hoeveelheid verse lucht in het lokaal wordt gevoerd en oude lucht en warmte worden afgevoerd. Het luchten gebeurt door alle ramen en deuren ongeveer 5 à 15 minuten tegen elkaar open te zetten. De verontreinigde lucht is dan veelal voldoende vervangen door verse lucht. Door een korte tijd te luchten, daalt de temperatuur in koude perioden slechts in beperkte mate. Voor het afvoeren van overtollige warmte in de zomer, opgeslagen in wanden, muren, meubilair e.d. kan het nodig zijn langer te luchten. Continu ventileren blijft altijd nodig, ook als er wordt gelucht. 32 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 33

18 binnenmilieu scholen :54 Pagina 34 D5 Tocht voorkomen Het openen van de ramen kan tochtklachten geven. Gebruik ramen die met de toevoeropening 2,4 meter boven de vloer zijn gesitueerd. Dit maakt het risico van tocht minder. Zorg dat de luchtstroom vanuit de ramen naar boven is gericht (zie voorbeeld). Plaats geen tafels direct voor openslaande ramen (bepaal in de praktijk wat een goede afstand is). Zorg dat ventilatievoorzieningen goed regelbaar zijn. Plaats drangers op deuren of houd deuren gesloten en dicht kieren en naden af om ongewenste ventilatie te voorkomen. Minimaliseer de negatieve gevolgen van tocht door vensterbanken te verwijderen. Vervang enkel glas door dubbele beglazing zodat er minder koude lucht langs de ruit omlaag stroomt. D6 Ventilatiemogelijkheden Dwarsventilatie kan ook worden gerealiseerd door roosters in de gangwand aan te brengen, maar die kunnen leiden tot geluidsoverlast. Deze roosters zijn ook minder geschikt wanneer elders in het gebouw (toiletten, gangen) mechanische ventilatie aanwezig is. Hierbij kunnen ongewenste luchtstromen in het gebouw ontstaan. Raadpleeg in dat geval een deskundige. Maak ramen goed instelbaar door het aanbrengen van een uitzetsysteem dat in alle standen kan staan ( traploos regelbaar ) of tenminste met verscheidene kierstanden van één tot enkele centimeters. Pas bovenramen zodanig aan dat dit valramen naar binnen worden (met zijschotten), die in te stellen zijn. Overweeg geluiddemping bij het aanleggen van nieuwe ventilatievoorzieningen in een lawaaiige omgeving. In specifieke gevallen kan, om de luchtafvoer te verbeteren, mechanische ventilatie worden aangebracht. Omdat hiermee de luchtstromen in het hele gebouw kunnen veranderen, is het noodzakelijk hierbij een deskundige in te schakelen. De ventilatievoorzieningen kunnen onvoldoende capaciteit hebben of de bruikbaarheid kan onvoldoende zijn. De capaciteit is onvoldoende als de maat van de roosters en ramen tezamen te klein is, of als de mechanische ventilatie niet sterk genoeg is. De capaciteit moet hoger zijn als er geen mogelijkheid is dwarsventilatie toe te passen doordat alle ventilatievoorzieningen in één gevel zijn opgenomen. De bruikbaarheid kan onvoldoende zijn als bijvoorbeeld de ramen niet voldoende instelbaar zijn, als ze geblokkeerd worden door zonwering of een kast, als ze defect zijn of als het teveel moeite kost om ze te gebruiken. Realiseer dwarsventilatie door ventilatievoorzieningen in verschillende gevels aan te brengen. Dwarsventilatie kan worden gerealiseerd door een kier of een ventilatierooster aan te brengen aan de boven- of onderkant van de binnendeur of door, bij laagbouw, afvoerpijpen naar het dak aan te brengen. D7 Verbeteren permanente ventilatie In kozijnen zijn vaak geen voorzieningen opgenomen om 24 uur per dag te kunnen ventileren. Zeker op de begane grond moeten ramen na schooltijd dicht in verband met mogelijkheden tot inbraak, vandalisme, etc. Breng in de dichte muurdelen naast de kozijnen op minimaal 2,4 meter boven de vloer eenvoudige ventilatieroosters aan. Kies roosters die gemakkelijk te open en te sluiten, bijvoorbeeld met een koordje, en die eenvoudig te reinigen zijn. Een grotere permanente ventilatie door toepassing van deze roosters kan in de zomersituatie een verbetering van het thermisch comfort van circa 15% betekenen. 34 Naar een beter binnenmilieu Naar een beter binnenmilieu 35

19 binnenmilieu scholen :54 Pagina 36 3 Samenwerken voor een beter binnenmilieu Zoals in de voorgaande hoofdstukken staat beschreven, is een slechte kwaliteit van het binnenmilieu goed waarneembaar en meetbaar en zijn er tal van maatregelen mogelijk die het binnenmilieu kunnen verbeteren om zo gezondheidsrisico s en negatieve (gezondheids-) effecten te voorkomen. Verschillende partijen, waaronder scholen of kinderdagverbljiven, belangenorganisaties of organisaties in het bedrijfsleven, de GGD en de gemeente kunnen hun krachten bundelen en binnenmilieu opnemen in hun (gezondheids)beleid. Van hieruit kunnen zij doelgericht initiatieven ontplooien welke uiteindelijk kunnen leiden tot structurele verbeteringen in het binnenmilieu. Ambities op het gebied van binnenmilieu kunnen variëren van het uitvoeren van kleinschalige (maar belangrijke!) maatregelen tot grootschalige en integrale projecten in samenwerking met andere partijen. Deze heruitgave van Naar een beter binnenmilieu namens het Netwerk Gezonde Gemeenten in samenwerking met GGD Nederland kan hierbij als praktische informatiebron geraadpleegd worden. Websites Op deze website vindt u informatie over het Netwerk Gezonde Gemeenten De site is bestemd voor de leden van het Netwerk Gezonde Gemeenten (NGG) en andere geïnteresseerden in het lokale openbare gezondheidsbeleid. De website van GGD Nederland. Via de website kunt u de GGD in uw regio vinden en u kunt informatie vinden over het thema binnenmilieu. 36 Naar een beter binnenmilieu