MISDAAD, STRAF EN MAATSCHAPPIJ

Transcriptie

1 _CLARA MEIJER- WICHMANN MISDAAD, STRAF EN MAATSCHAPPIJ

2

3

4 DE SAMENLEVING OVER CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ 4

5

6 MISDAAD, STRAF EN MAATSCHAPPIJ DOOR CLARA MEIJER-WICHMANN UITGAVE ERVEN J. BIJLEVELD.-- UTRECHT

7

8 INHOUD Blz. Voorwoord 7 I. Tegen de bestaande opvattingen omtrent misdaad en straf 9 II. Het strafrecht in de kentering van de moraal (Fragment) 16 III. Strafrecht en cultuur 23 IV. Misdaad, straf en maatschappij 28 V. Stellingen 54 VI. De,,Rechtsorde" en haar handhaving VII. Het afschrikkingsbeginsel en de komende winter 73 VIII. De herleving van het afschrikkingsbeginsel. 69 IX. Oorlog en criminaliteit 8x X. Klassejustitie 95 XI. Tolstoy's opvatting over misdaad en straf. xoo XII. Montessori-methode en straf-methode... xo3 XIII. De straf in de maatschappij xo5 XIV. Het recht tot straffen iii 5

9 Wijze waarop de in dezen bundel opgenomen artikelen en opstellen vroeger gepubliceerd zijn : I verscheen als eerste manifest van het C o m i t e van actie tegen de bestaande opvattingen omtrent Misdaad en Straf (C.M.S) alsuitgave van dat comite. II is een fragment uit D e M o r a a 1 i n d e M a a t- schappij der Toekomst", opgenomen in den bundel De Toekomst der Maatschappij" (Wereldbibliotheek). III, X, XI en XII verschenen in D e n i e u w e A m s t e r- d a m me r (redacteur Mr. H. P. L. Wiessing). IV Uitgegeven door D e W a e l b u r g h to Blaricum. V Uitgave van het C. M. S. VI en VII verschenen in 0 p w a a r t s, orgaan van den Bond van Christen-Socialisten. VIII is gepubliceerd in het W e e k b 1 a d van h e t R e c h t. IX Gepubliceerd in D e N i e u w e T ij d (Redactrice Henriette Roland Holst). XIII Verschenen in Montessori Opvoeding, orgaan van de Montessori Vereeniging. XIV Opgenomenin Mensch en Maatschappij (van Loghum Slaterus' Uitgeversmaatschapp ii). Sommige opstellen zijn meerdere malen gepubliceerd. Zoo verschenen van I twee Deensche uitgaven en een Duitsche, terwiji I, III, VI en VIII ook reeds in den bundel B e- v r ij d i n g zijn opgenomen. Van Clara Meijer-Wichmann verschenen vroeger o.m. : Inleiding tot de Philosophic der Samenle v i n g, Tweede druk, met een levensschets van de schrijfster door J. B. Meijer (Erven F. Bohn, Haarlem ig2g). M e n s c h e n M a a t s c h a p p ij (N.V. Van Loghum Slaterus' Uitgevers-Maatschappij, Arnhem 1923). B e v r ii d i n g (N.V. Van Loghum Slaterus' Uitgevers-Maatschappij, Arnhem 1824). 6

10 VOORWOORD In dit boek vindt men de meeste artikelen vereenigd, welke de schrijfster over M i s d a a d, s t r a f e n m a a t s c h a p p ij gepubliceerd heeft. Hieraan zijn toegevoegd de door ondergeteekende bewerkte aanteekeningen voor een kurzus, gegeven aan de Internationale School voor Wijsbegeerte to Amersfoort, over Het recht tot straff en. Wie de (helaas niet geheel volledige) lijst van artikelen en geschriften van Clara Meijer-Wichmann, opgenomen in haar bundel Mensch en Maatschappij (bl, 323 vlgg.), nagaat, zal konstateeren, dat enkele opstellen in dit boek ontbreken. Allereerst de vakwetenschappelijke (statistische en criminologische) 1 in engeren zin, maar ook eenige andere, waarvan plaatsruimte de opname heeft belet. Sommige van deze kan men in haar bundel B e v r ij d i n g aantreffen, een ander in haar Mensch en Maatschappij (bl. 300 vlgg.). De hier volgende opstellen geven echter een duidelijk beeld van de opvattingen der schrijfster in deze materie uit de jaren vanaf Voor de vroegere periode verwijs ik met nadruk naar hare dissertatie B e s c h o u- wingen over de historische Grondslagen der tegenwoordige 0mvorming van het Strafbegrip (1912). Elders' heeft schrijver dezes reeds opgemerkt, dat het een vergissing is ook dit boek tot de vakliteratuur in den beperkten zin van het woord to rekenen. Wie de moeite neemt het door to bladeren, zal aanstonds merken, hoe zeer deze vakliteratuur persoonlijk beleefd en van algemeene waarde is. Het recht tot straffen verscheen voor het eerstindenbundel Mensch en Maatschappij, waaruit wij het met welwillende toestemming van de 1 De Schrijfster was van 19r6 tot 1922 chef van de gerechtelijkstatistische afdeeling van het Centraal Bureau voor de Statistiek. z In de levensschets, voorafgaand aan haar I n l e i d i n g t o t de Philosophie der Samenleving (b1.47). 7

11 uitgeefster overnemen. In de inleiding tot dat boek is medegedeeld, dat de aanteekeningen voor deze voordracht vaak niet meer dan schematisch waren, elders weer vele hiaten en een groot aantal slechts kort aangestipte punten bevatten, die de bewerker zooveel mogelijk uit de zeer talrijke losse aanteekeningen heeft aangevuld, terwijl hij voor het historische deel veelvuldig gebruik heeft gemaakt van de dissertatie. Hij kon dit doen daar - zooals in de genoemde biografie (bl ) is uiteengezet - het latere standpunt van de schrijfster in dit opzicht niet principieel verschilde van het vroegere : slechts was het accent verlegd van het beschouwende naar het meer actieve. Hij betuigde daar ook zijn dank aan (nu : wijlen) Prof. Dr. D. Simons, en aan Dr. J. R. B. de Roos, die zoo welwillend waren het stuk geheel door to lezen en hem hunne bemerkingen mede to deelen. De bewerking van Het Recht tot Straffen in dit boek is verschillend van die in M e n s c h e n M a a t s c h a p p ii. Ten eerste doordat in nog meerdere mate uit de losse aanteekeningen van de schrijfster het geschrevene is toegelicht, terwijl voorts een hoofdstukje over Socialisme, criminaliteit en strafr e c h t is ingelascht, dat uit aanteekeningen voor een aparte voordracht is samengesteld met weglating van de reeds in deze lezingenreeks behandelde punten. De volgorde der opstellen in dit boek is niet chronologisch. Onder elk artikel vindt de lezer echter de tijd van het ontstaan aangegeven. H e t r e c h t tot s t r a f- f e n is aan het slot opgenomen, hoewel vroeger dan de meeste andere stukken opgezet, omdat het niet door de schrijfster voltooid is en er zeker geheel anders zou hebben uitgezien, indien dit wel het geval geweest ware. Lage Vuursche, December x930 J. B. MEYER 8

12 TEGEN DE BESTAANDE OPVATTINGEN OM- TRENT MISDAAD EN STRAP Waarom wordt er gestraft? De meesten geven zich niet eens rekenschap van die vraag ; voor hen spreekt het vanzelf, dat er gevangenissen zijn, celgevangenissen, waarin zij die de strafwetten deter maatschappij hebben overtreden, voor weken of voor maanden of ook wel voor jaren worden opgesloten. Zij wandelen langs die gevangenissen, en het bestaan ervan deert hen niet. Anderen, die zich die vraag wel eens gesteld hebben, vinden ze gemakkelijk op to lossen. Het rechtsbewustzijn, zeggen zij, vraagt v e r g e 1 d i n g voor gedaan onrecht. Of wel zij stellen het belang der maatschappij op den voorgrond en oordeelen, dat deze zichzelf tegen inbreuken op haar orde moet beveiligen door van de misdaad a f t e s c h r i k k e n, door den misdadiger, als het kan, to v e r b e t e r e n, en, als dat naar hun meening niet kan, onschadelijk to maken. Zij die zoo redeneeren vooronderstellen, dat hij, die de bestaande strafwetten overtreedt, een slecht mensch is, zoo iets als een aanrander van de zedelijke wereldorde, en deze maatschappij, waarvan de meerderheid hem veroordeelt, een ware menschelijke samen-leving. En daarnaast gaan zij er van uit, als sprak het vanzelve, dat leed-aandoen en uitstooten de aangewezen daden tegenover,misdadigers" zijn. Dit alles achten wij uit den grond van ons hart verkeerd en noodlottig : een heillooze waanvoorstelling, die menschonwaardige verhoudingen in het leven doet blijven. Het is al dadelijk niet waar, dat ons hedendaagsche recht h e t r e c h t is ; het beschermt immers de bezittende klassen, het sanctioneert de bestaande eigendomsverhoudingen, als waren die het handhaven tot elken prijs waard. Zelfbegoocheling ligt ook in de voorstelling, die de onveroordeelden zich van de veroordeelden vormen. 't Is 9

13 wel gemakkelijk om to denken, dat de meeste veroordeelden minderwaardigen zijn, en de meeste o n veroordeelden menschen van een beter soort ; maar waarlijk, z66 eenvoudig is het niet. En nu onderschatten wij volstrekt niet de beteekenis van den persoonlijken aanleg, wij zeggen volstrekt niet dat het alleen van de omstandigheden afhangt, waartoe een mensch komt ; maar wij zien aanleg en omstandigheden aldoor op elkaar inwerken, in gestadige wisselwerking verkeeren. Bedenkt toch, dat wie opgroeit als verwaarloosd kind en onder een voortdurend tekort aan al wat het leven waard maakt geleefd to worden, een a n d e r e persoonlijkheid wordt en tot a n d e r e daden komt, dan wie met dienzelfden aanleg onder heel andere omstandigheden leeft. Bedenkt toch, dat in alle landen het overgroote deel alley veroordeelden, zelfs in verhouding tot hun aandeel in de bevolking, behoort tot de niet-bezittende klassen! Als misdrijf alleen voortkwam uit gebrek aan sociale gevoelens, uit gebrek aan zelfbeheersching, uit de boosheid des harten", zou dat dan ook het geval zijn? Komen onevenwichtigen, zich-niet-beheerschenden, n i e t voor onder hen, die nooit voor den strafrechter komen? En is niet ten alien tijde gebleken, dat de criminaliteit daalt en rijst met den maatschappelijken nood ; dat zij in tijden van crisis, zooals nu weer de oorlogsjaren, onweerstaanbaar toeneemt, door geen strafbepalingen to keeren? Weten wij niet sinds lang dat er regelmaat, ja wetmatigheid is in het aantal misdaden en zelfmoorden dat jaarlijks voorkomt, dat men hier dus niet met willekeurige daden van op-zich-zelf-staande individuen to maken heeft? Nogmaals : wij ontkennen niet dat het van iemands aanleg afhangt, of hij slachtoffer van die omstandigheden wordt of niet ; wij ontkennen niet het vermogen van de zelfbepalende persoonlijkheid, om zich door geen omstandigheden to laten buigen ; maar wel ontzeggen wij aan hen, die zelven niets van die ellende hebben doorgemaakt, het recht, om koud en hard de hoogste zedelijke eischen to stellen aan de to kort gekomenen. - En sterker dan dat : wij meenen dat die hoogste zedelijke io

14 eischen, stelt men ze wel, lang niet altijd zullen leiden tot eerbiediging der bestaande wetten, die de dienstweigering en sommige vormen van staking hebben strafbaar gesteld : wij gelooven integendeel dat die eischen dikwijls zullen verlangen verzet tegen die wetten zelf! Een maatschappij, die vrijwel op den strijd van alien tegen alien is gegrond, die de menschen opvoedt in de gedachte, dat men het recht heeft zich ten koste van den ander to verrijken en bevoordeelen, en waarin aan de meerderheid de voorwaarden voor hun normalen groei worden onthouden, zulk een maatschappij schept vanzelfde persoonlijke en maatschappelijke oorzaken, waaruit aldoor opnieuw misdaad ontstaat. De persoonlijke, omdat zij (door ondervoeding, alcoholisme, woningellende) degeneratie schept ; de maatschappelijke, omdat zij telkens de onterfden ertoe brengt, om, in een dikwijls onbewust verzet, to nemen langs onwettigen weg wat hun langs den wettigen onthouden wordt. Terwijl zij tenslotte ook schept de principieele bestrijders van deze heele orde", hen die zich tegen het geheele beginsel van het tegenwoordig politiek-economisch stelsel richten, de dienstweigeraars, de politieke misdadigers, die alien immers door de leiders der tegenwoordige maatschappij als misdadigers worden beschouwd en gestraft. Recht tot straffen heeft dus zeker niet deze maatschappij, waarin een tekort is aan ontwikkelingsvoorwaarden voor de normalen en aan liefdevolle zorg voor de abnormalen. Wat de meerderheid van haar leden tegenover misdadigers toepast, is egoist z elf v e r w e e r, al gaat het in hun bewustzijn schuil onder allerlei leuzen, als handhaving van de orde en van het recht. Om allerlei lagere belangen meent men het niet to kunnen toelaten, dat er gestolen of ingebroken wordt ; daarom straft men het maar. En dit ingrijpen in het leven van medemenschen, dit opsluiten voor maanden, om den eigendom van wat stoffelijke goederen to beschermen, dat alles vindt men heel eenvoudig. II

15 Om zulke gevallen gaat het meerendeel onzer strafvervolgingen ; door schuldigen aan zulke feiten wordt de meerderheid onzer gevangenisbevolking gevormd! Maar er z ij n andere feiten ; misdaden uit ruwheid, wreedheid, winzucht, vooral van bezittenden tegenover niet-bezittenden, sexueele misdaden, moorden, lichte en zware mishandelingen. Velen zullen meenen dat daartegenover, dat overal waar men met werkelijke misdaden - of juister met werkelijke m i s d a d i g e r s of die ons zoo toeschijnen - to maken heeft, de straf toch in elk geval wel gerechtvaardigd is. Neen, het brute van de straf ligt niet alleen daarin, dat een maatschappelijke orde, die zelf aldoor de voorwaarden voor misdaad schept, die zelf (in den vorm van oorlog en economische uitbuiting) aldoor de misdaadin-het-groot sanctioneert, hen bedreigt en straft die haar belangen aanranden. H e t brute l i g t o o k i n de wijze van reactie zelf. Denken we nu aan die misdadigers, die werkelijk verbetering zouden behoeven. Wat doet dan straf tegenover hen? De straf drukt ze neer, vernedert ze, ontneemt hun het laatste restje van weerstandsvermogen. Zij worden, van het begin van het strafproces af, gesteld t e g e n- o v e r de maatschappij, als vijanden beschouwd, uitgestooten, terwijl zij, (ook en juist de gedegenereerden onder hen) meer dan anderen eenzamen zijn en meer dan anderen b e g r ii p e n zouden behoeven. Door dit alles wordt de i n n e r I ij k e ontwikkeling, die op iedere daad, ook op iedere wandaad, volgt, afgebroken ; de beklaagde zet zich schrap tegen zijn aanklagers, en zijn innerlijke genezingsproces wordt verstoord. In wezen wordt nog heden ten dage de misdadiger niet als een Mensch bejegend, maar als een zaak behandeld en opgeborgen. Al wat den naam van menschelijk verdient wordt hem in de gevangenis ontzegd; hij wordt er alleen in het leven gehouden. Hij heeft er niet eens de moge- 12

16 lijkheid om zijn betere voornemens om to zetten in de daad ; en daarom is verbetering van den misdadiger door de gevangenis onmogelijk. De gevangenis kan niet verbeteren. Kan zij dan afschrikken? Weinig. Rijzing en daling van de criminaliteit worden in hoofdzaak door heel andere oorzaken bepaald dan door de inwerking der straf ; dat is toch waarlijk in de oorlogsjaren weer gebleken ; dat blijkt ook bij voortduring uit het groot aantal recidivisten, Maar bovenal is dat heele afschrikkingsbeginsel onzedelijk, omdat het m e n s c h e n alleen als m i d- d e 1 beschouwt. Onschadelijk maken dan? De term reeds is onwaardig! En het resultaat van dit pogen is, dat velen de gevangenis,schadelijker" verlaten dan zij haar betraden. Dit is juist het barbaarsche en het achterlijke : dat het heele strafbegrip negatief is. Wek in menschen het goede op, doe wat ge kunt om ze sterk to maken, om alle positieve en opbouwende vermogens in ze to doen groeien ; maar ga niet uit van de bedoeling ze,onschadelijk" to maken. En voor zoover er dan onder de misdadigers e n k e 1 e n zijn,,onverbeterlijken", in wie niets goeds op to wekken schijnt, die in hun heele wezen beneden-menschelijk lijken, slachtoffers van degeneratie -- beschouwe en behandele men die als zieken, en denke er evenmin aan hen to,straffen" als men tegenwoordig krankzinnigen meer straft. Maar sterker dan al deze,doeleinden" die men met de straf wil bereiken, leeft nog in de menschen het nude vergeldingsbeginsel, waarin de wraak is schuil gegaan. Dat roept erom, hem die leed deed ook leed to laten lijden, dat verlangt alles,betaald to zetten", alles to,verrekenen". Het eigenlijke strafrecht is maar den van de uitingen daarvan ; we vinden het op alle terreinen van persoonlijk en maatschappelijk leven terug. Juist dit primitieve, in wraak-instincten wortelend beginsel is het dat moet worden omgewenteld. E n z o o 1 3

17 richten wij ons niet alleen tegen de uitwassen van het celstelsel, noch tegen het celstelsel zelf -van welks ongeoorloofdheid en ongewenschtheid" we diep overtuigd zijn-noch zelfs tegen ons tegenwoordig strafstelsel in zijn geheel - wij richten ons tegen dat heele strafbeg r i p z elf. Zoo behoort de verhouding van mensch tot mensch niet to zijn, zoo behooren menschen niet tegenover elkaar to staan. Tegenover die oude, overoude, uit het begintijdperk van het menschdom dateerende leer, dat kwaad vergolden moet worden met kwaad, en dat wie kwaad doet moet worden neergedrukt en vernederd, stellen wij een ander levensbeginsel : Oordeel niet. Vergeld niet. Straf niet. Beloon niet. Maar tracht to scheppen met alle kracht die in u is een wezenlijk-menschelijke samenleving, waarin de voorwaarden voor groei en ontwikkelling voor ieder mensch gegeven zijn ; en tracht, in u zelf en anderen, het kwade to overwinnen door het g o e d e. Alleen indirect kan de misdaad bestreden worden ; niet door krachten to vernietigen, maar door krachten to wekken, door, wat vernielend begon, in opbouw om to zetten. En omdat de hervormingen, die tegenwoordig in het strafrecht worden aangebracht, nog niet van d i t beginsel uitgaan, daarom voldoen zij ons niet. Zeker was het een verbetering, toen men de Kinderwetten invoerde en de voorwaardelijke veroordeeling ; zeker zal het een verbetering zijn, wanneer men eindelijk de gevangenen goed zal gaan voeden, en verzorgen, wanneer men al het mogelijke zal doen om hun weerstandsvermogen to verhoogen, inplaats van hen moe en versuft de gevangenis to doen verlaten ; wanneer men met het celstelsel breken zal ; wanneer het publiek den ontslagen veroordeelde op menschwaardige wijze tegemoet treedt. Maar door al deze verbeteringen binnen het kader der huidige maatschappij en van het huidige strafrecht - en daarbinnen z ij n ze niet eens alle mogelijk! - wordt de I4

18 bron van de massale misdaad niet verstopt, en het oude beginsel van straf wordt er niet door aangetast. Wij daarentegen komen niet tot u, onveroordeelden, om uw medelijden in to roepen met de gevangenen en enkele schamele verbeteringen to verzoeken in de wijze, waarop gij duldt dat zij, uw medemenschen, behandeld worden. Wij richten ons tot u, onveroordeelden en v e r o o r d e e 1 d e n, met een beroep op uw voile menschelijke waardigheid. Onveroordeelden, herziet uw maatschappij en uw strafbegrip ; beklaagden, veroordeelden, ontslagenen, voelt u mensch. Wij vragen bovenal hierom : laat men toch verandering,,,verbetering" van gezindheid niet alleen verlangen van de misdadigers. Van wat voor een gezindheid geeft dnze verhouding tegenover hen blijk? Is hier eenige offervaardigheid, eenig broederschapsgevoel? Het kon alles zoo anders zijn. In een werkelijke Gemeenschap zou er bereidwilligheid zijn, om elkanders tekortkomingen to helpen teboven komen ; we zouden daarvoor menig onmiddellijk,belang" vanzelfsprekend ten offer brengen ; we zouden elkaar wederkeerig begrijpen en tot steun zijn. We zouden niet, zooals nu, aldoor letten op de,,bedreigde rechtsgoederen", maar op den m e n s c h, die met zichzelf to strijden heeft - we zouden weten dat het telkens o n s a 11 e r tekort was, wanneer een onzer in then strijd bezweek. En daarom - al zullen wij ons verheugen over iedere - mits w e r k e l ij k e - verbetering, die op het oogenblik in het strafrecht en strafstelsel wordt aangebracht, - ons streven gaat verder : wij komen radicale omzetting vragen, geen gedeeltelijke verbeteringen ; wij zien een ander beginsel dagen : dat van een nieuwen tijd, van een broederlijke menschheid, die al meer met het strafbeginsel breken zal. Augustus igig 1 5

19 HET STRAFRECHT IN DE KENTERING VAN DE MORAAL (FRAGMENT) Onze tijd dan staat in het teeken van de subjectieve moraliteit en van het indenkingsvermogen in anderen -- niet, - het zij nog eens gezegd -- alsof dat het algemeen heerschend karakter zou zijn, integendeel, maar het is het specifieke, het opkomende, ontluikende nieuwe, van onze dagen. Deze twee elementen nu doen zich bizonder sterk gelden in de beoordeeling van den mensch, die n i e t aan de gestelde rechts- en zedelijke normen heeft beantwoord : den misdadiger en den zondaar. De geschiedenis van het strafrecht is geen geschiedenis van hooge gerechtigheid ; het is,menschliches, Allzumenschliches". Maar in de transformatie die het in den loop der eeuwen onderging, openbaart zich, al heeft het de lagere elementen van wraakzucht en hoovaardij en phariseisme nooit g e h e e 1 afgeschud, toch een verheffing die niet to loochenen is. Dat er verheffing heeft plaats gehad inzooverre de straf, van subjectieve wraakoefening van den gelaedeerde of van zijn familie, werd tot een maatregel door den S t a a t genomen in het belang van rechtsorde en maatschappij -- dan zal door niemand worden ontkend. Maar andere ontwikkelingslijnen, die de straf ook vertoont, worden wel verschillend gewaardeerd. Daar is ten eerste de overgang van objectieven naar subjectieven maatstaf, of, zooals een van de meest bekende termen van de nieuwe richting in het strafrecht luidt, van de bestraffing van de d a a d naar die van den d a d e r". Werd in de laatste eeuwen de strafmaat overwegend bepaald door de zwaarte van het abstracte f e i t - zoodat b.v. moord p e r s e als misdadiger werd beschouwd dan doodslag - onafhankelijk van de motieven van den dader - thans wil men voornamelijk rekening trachten to houden met de mate van innerlijke verdorvenheid en van gevaarlijkheid-in-het-algemeen van then dader. Het feit zelf krijgt dan meer symptomatische beteekenis : alleen voorzoover het den misdax6

20 digen of gevaarlijken a a r d van den dader o p e n- b a a r t, moet het worden gestraft. Hoewel nu de nieuwe richting nog maar richting" is, door vele anderen bestreden, kan toch ieder zien dat en wetgeving en rechtspraak zich in de laatste tientallen van jaren in deze richting bewogen hebben - en dat we hier dus niet alleen meer met een theorie, maar wel degelijk met een algemeene strooming van onzen tijd hebben to maken. Hierin wordt nog door velen een gevaar gezien. Zij vreezen dat dit alles zal uitloopen op een uiterste van subjectivisme, waarbij, zooals onder het Kerkelijk Recht der Middeleeuwen, ieder boos opzet dat zich nog nauwelijks door een begin van uitvoering heeft geopenbaard, zal worden strafbaar gesteld, en aan den anderen kant ernstige feiten veel to licht zullen worden gestraft, wanneer men maar vermoedt dat de dader een dergelijk feit toch nooit weer zal plegen (denk b.v, aan moorden uit jaloezie) of uit edele motieven handelde (zooals bij het dooden van een zieke op diens uitdrukkelijk verzoek). En zoo moeten dezen ook een gevaar zien in de voorwaardelijke veroordeeling, in de uitbreiding van de voorwaardelijke invrijheidstelling en in al dergelijke nieuwere instituten, die beteekenen een ontworsteling aan de positieve,rechtszekerheid", volgens welke op bepaalde feiten bepaalde straffen stonden. (De Code Penal der Fransche Revolutie kende minima noch maxima, maar vaste straffen!) We hebben hier to maken met een strafrechtelijk vraagstuk, dat zijn parallel vindt in de algemeener ethische vraag, of niet de huidige subjectieve beoordeeling van het k w a a d een groot gevaar oplevert? Een gevaar van moreele verwarring, van verontschuldiging van alles. Want de m o t i e v e n van den dader in aanmerking nemen, beteekent bijna altijd een betrekkelijke verontschuldiging ;- geen feit immers, of v a n d e n d a d e r u i t gezien is er een kant vanwaar het begrijpelijk kan worden gemaakt. Tout comprendre c'est tout pardonner". En zoo ziet men dan het subjectivisme in mo- 2 I7

21 raal en strafrecht al uitloopen op een a f s c h a f f i n g van moraal en strafrecht. - Maar is onze eeuw dan de eerste waarin een dergelijk proces plaats grijpt? Is dan niet de heele ontwikkeling van moraal en straf er eene, hoe dikwijls ook door slingerbewegingen onderbroken, van objectief naar subjectief? Weten we niet, dat nooit de moraal zoo objectief was als ten tijde der Merovingers, toen nog niet tusschen voorbedachten raad en niet-gepremediteerd opzet, nog niet tusschen opzet en schuld, nog niet tusschen toerekenbaarheid en niet-toerekenbaarheid werd onderscheiden? En stond de moraal van die tijden dan hooger? Neen, zoo mogen we die vraag niet stellen. Want we moeten erkennen, dat, hoe primitief ook, ze iets voor had boven de onze : de positieve zekerheid. Maar juist daarom verdient ze den naam moraal nog nauwelijks. De enkele mensch met zijn geweten is er nog ternauwernood in tot zijn recht gekomen. En de heele ontwikkeling van objectieve tot subjectieve moraal (ontwikkeling, die de Oudheid evengoed heeft doorgemaakt, en die toen uitliep op het woord der Evangelien : gij hebt gehoord, dat tot de ouden is gezegd : gij zult niet dooden, maar wie doodt, zal schuldig zijn voor het gericht. Maar ik zeg u, dat ieder die op zijnen broeder toornig wordt, schuldig zal zijn voor het gericht") -die heele ontwikkeling heeft gebracht geen afschaffing, maar een verfijning en verinnerlijking van straf en moraal. En niet alleen dat. Een van de breuken, die de toekomst wellicht nog zal kunnen helen, is juist die, dat tot nog toe wet en publiek oordeel zoo bitter weinig met innerlijke moraliteit to maken hebben. Quantitatief is de o b j e c t i e v e beoordeeling in onze maatschappij zeker nog de domineerende. Nog altijd worden iemands daden hoofdzakelijk naar hun gevolg beoordeeld - en nog altijd geldt in het strafrecht het beginsel der,erfolgshaftung" (- er staat een zwaarder strafmaximum op mishandeling die den dood of zwaar lichamelijk letsel ten gevolge heeft dan op gelijke mishandeling die dit gevolg niet heeft, en dgl. -). Maar x8

22 de subjectieve is die van den nieuwen tijd, die bezig is zich omhoog to werken. Tenslotte hangt met deze vraag van subjectieve en objectieve moraliteit ook samen het karakter, dat men aan de s t r a f wil geven (- al wordt deze vraag nog door allerlei andere vragen van meer rechtsphilosophischen aard beheerscht). Want wanneer men den nadruk legt op de uitwendige zedewet, de uiterlijke rechtsorde, het doen-en-niet-doen van bepaalde daden, dan hecht men vanzelf ook aan de gewoonte-van-deugd gewicht, dan zal men dus vooral d i e trachten to bevorderen, terwijl in een meer individueele ethiek alleen het geheel-doorleefde waarde heeft. De gelijkenis van den verloren zoon en de woorden, dat er in de hemelen meer vreugde is over een zondaar, die zich bekeert, dan over duizend rechtvaardigen, zijn voor een objectieve moraal onverstaanbaar. - En wanneer men bescherming van de onverstoordheid der uitwendige orde op den voorgrond stelt, dan zal men tot haar verzekering ook het beginsel van a f s c h r i k k i n g laten gelden, terwijl een subjectieve moraal altijd vobr alles zal trachten, den m e n s c h z e 1 f to veranderen en daardoor zijn daden, en dus v e r b e t e r e n d e straffen zal trachten toe to passen, maar allereerst zal trachten de toestanden en verhoudingen to herscheppen, die het kwade in den mensch bevorderen. Heel en al zijn deze beide natuurlijk n i e t uiteen to houden ; want iedere uiterlijke deugd brengt een zekere innerlijke attitude mee, en g e h e e l zonder uitwerking op den innerlijken mensch zijn ook vrees voor straf en vrees voor het oordeel der menschen, voorzoover ze hem van slechte daden terug houden, niet. Doch een maatschappij, die d i t middel vooropstelt, treedt niet als een waarlijk zedelijke op. Nu is het waar, dat in een moraal en in een strafrecht, die niet meer voor alles veroordeelen en straffen, maar die trachten to verbeteren, a f s t a n d i s g e d a a n van het trekken van een scherpe grens tusschen goed en kwaad ; dat dus ook hier tq

23 inderdaad een,ontwrichting" heeft plaats gehad en nog steeds meer om zich heen grijpt. Maar in dit beoordeelen in concreto, dit laten gelden van het betrekkelijk-vergeeflijke in iederen mensch, ligt toch n i e t een laten gelden a l s g e l ij k w a a r d i g- h e d e n! Een maatschappij, die den gevallen mensch niet uitstoot en daardoor hoe langer hoe dieper doet zinken, maar die tracht hem to v e r b e t e r e n", die berust toch niet stelselloos in alle kwaad, die laat toch niet, als de zon,,haar licht gelijkelijk schijnen over boozen en rechtvaardigen"? En al zegt men, dat tout comprendre tout pardonner is - dan wordt toch in het begrip,pardonner" de schuld niet o n t k e n d, maar o p g e h e v e n. Waarlijk, het verschil tusschen goed en kwaad wordt niet to niet gedaan, al beschouwt men den misdadiger en den zondaar niet alleen a 1 s misdadiger en zondaar, al begrijpt men de droeve ingewikkeldheid des levens, waardoor ook in de zich noemend,,goede" menschen de zonde, en ook in de zoogenaamde misdadige menschen het menschelijke,schuilt". Een van de vraagstukken, aan de beoordeeling waarvan we menschen het scherpst kunnen herkennen, is die van den z e 1 f m o o r d. Hier veroordeelen al degenen, die een abstracte, positieve moraal aanhangen - met uitzondering van de Sto?cijnen der oudheid dan! Zij weten in het algemeen to verklaren, dat de mensch zich niet mag onttrekken aan het hem opgelegde lot ; zij zijn hiervan i n h et a l g e m e e n overtuigd - en zij schromen niet, die abstracte norm op concrete gevallen toe to passen. Zij echter die anders en zachter oordeelen, doen dit over het algemeen niet zoozeer omdat zij zelfmoord wel,geoorloofd" achten ; want voor dezen beteekent meestal de vraag naar de abstracte moreele norm niet zooveel ; ze vinden eerder, dat er een uiterste van menschelijke ellende is, waartegenover ieder oordeel heeft to zwijgen. En dit voorloopig nog vrij duistere en tastende gevoel, dat we ons hebben in to denken in menschen eer we ze mogen oordeelen, waarbij we dan dikwijls, wanneer we 20

24 ons hebben ingedacht, alle oordeelen vergeten, dat beteekent n i e t een gemakkelijker levensopvatting waarbij alle schuld" wordt weggeredeneerd. Want we zijn heden ten dage ook eerlijker geworden en durven het veel meer dan vroeger onder de oogen zien, dat goed en kwaad, hoog en laag wanhopig zijn dooreengeweven. We durven zelfs zeggen, dat Alles in het leven onze eigen schuld" is. Maar in al deze dingen zeggen we telkens tegenstrijdigheden, omdat we nog met moeite naar helderheid zoeken. We hebben naar aanleiding van de vrouwenbeweging herinnerd aan de woorden :,alles moet gekocht worden". We kunnen ook den zelfmoord onder dit licht zien. Want de zelfmoord is bij uitstek een verschijnsel van cultuurlanden ; er is een doffe, in onderdrukking vegeteerende ellende, die nog niet aan zelfmoord toekomt. En is het niet in innerlijken zin evenzoo? We zijn het eindelijk gaan inzien, dat goed en kwaad, geluk en ongeluk geen vaste bepaaldheden zijn, dat integendeel over het algemeen fijner moreel gevoel met sterker zonde-bewustzijn, en intensiever geluksmogelijkheid met moeilijker leven samengaat. -- Alles moet gekocht worden. En sinds we dat zijn gaan beseffen, kunnen we niet meer de menschen verdeelen in goede en kwade, of de handelingen in wenschelijke en onwenschelijke. Want we weten, dat de weg door het Teed van het kwaad noodig kan zijn, en dat menig mistasten, menig positief kwaad zelfs, de uiting kan zijn van een warmer en rijker gemoed dan het zorgvuldig houden van een recht en voorgeschreven pad. We zijn de beteekenis van het zoeken en dwalen gaan begrijpen voor het goed zijn, en die van het verdriet voor het geluk. De diepten des levens worden niet benaderd door wie niet anders deed dan normen opvolgen - zooals die rijke jongeling uit het Nieuwe Testament, die altijd volgens alle tien de geboden geleefd had, en daarom meende een goed mensch to zijn. De stem de profundis" is altijd de stem van iemand, die ook aan zich- 2 1

25 zelven vertwijfeld heeft. In het religieuze leven van alle tijden is deze samenhang tusschen wanhoop en verlossing beseft. En het werd ook begrepen toen Couperus zijn boek,extaze" opdroeg : Aan het geluk en het leed - tezamen". Ook de diepere verhouding tot andere menschen wordt pas gevonden door wie niet bij de onderscheidende normen is blijven staan, die begrepen heeft, dat menschen aldoor zoeken en daarom aldoor dwalen, e n d i e i n dat dwalen dus ook het zoeken gelden last. Wanneer we het menschelijk leven als Geheel overzien, het individueele leven maar ook dat der Menschheid dan zien we het als een w e g, en dan zien we dus ook al wat kwaad leek en veroordeelenswaardig zonder meer, betrekkelijk gerechtvaardigd, omdat het phase van doorgang blijkt. En wanneer we ons dus afvragen, of de toekomst zal brengen een wereld zonder misdaad en zonder zonde en zonder Teed, dan moeten we antwoorden : neen. Want deze worden niet door uitwendige, maatschappelijke omstandigheden alleen bepaald, en op den weg des levens kunnen zondebewustzijn en verdriet niet worden gemist. Maar daarom behoeven misdaad en zonde niet g e 1 ij k to blijven. Gelijk we op het gebied der criminaliteit weten, dat bij toenemende beschaving de misdaad n i e t v e r d w ij n t, maar w e t een ander karakter aanneemt, gelijk we daar kunnen onderscheiden elementaire- en beschavingscriminaliteit, zoo weten we ook, dat alle menschelijk-zedelijke stijging meebrengt een verfijning van zondebewustzijn, ja, maar daarom dan ook een verinnerlijking van wat als zonde beleefd wordt. Maart

26 STRAFRECHT EN CULTUUR,,Alles is in alles", zei Multatuli ; - en of men op strafrechtsgebied alleen wat misstanden wil opheffen binnen het raam van het heerschende stelsel, - of wel het heele huidige strafrecht verkeerd acht, - of nog verder gaat en het,straffen" in het algemeen wil to boven komen -- dat is waarlijk geen vraag van rechtsovertuiging alleen. De vraagstukken van misdaad en straf zijn niet op-zich-zelf-gesteld ; zij hangen onmiddellijk samen met maatschappelijke vragen en vragen van levensbeschouwing. En zoo is het ook vroeger geweest : altijd was het strafrecht vervlochten met productiewijze en cultuur van zijn tijd. Ten eerste omdat het strafrecht altijd de bestaande maatschappelijke verhoudingen beschermt ; ten tweede omdat de wreedheid of vergevingsgezindheid, bijgeloof of inzicht-in-causaal-verband, die in de reactie op onrecht aan het daglicht komen, samenhangen met de algemeene geestesgesteldheid. En van den anderen kant gezien : iedere belangrijke maatschappelijke omwenteling heeft 66k het strafrecht omgewenteld ; en dit niet alleen door verandering in de rechtsgoederen die,beschermd" werden, maar ook door de w ij z e van r e a c t i e op schennis daarvan. Bijvoorbeeld : Toen het oer-communisme en de bloedsverwantschapsorganisatie langzaam-aan, onder velerlei schokken, zich oplosten en overgingen in de phase van privaatbezit en staat, toen wijzigde zich ook de reactie op onrecht : de bloedwraak stierf af, het boetegeld (weergeld, compositie) kwam op : De hartstocht van de zucht naar bezit lost then van de wraakzucht af" (Steinmetz) 1) ;,wanneer de privaateigendom eenmaal gevestigd is, vraagt bloed niet meer om bloed, maar om eigendom" (Lafargue) 2). En toen, vele eeuwen later, in de feodale maatschappij 1 Ethnol. Studien zur ersten Entwicklung der Strafe, I, bl Le determinisme economique ; chap. Origine de 1'idee de justice, p

27 de burgerij begon op to komen, stelde die van het begin of aan haar eischen op strafrechtsgebied : - dat de rechters zouden worden ontdaan van de macht tot willekeurige rechtspraak en gelegd aan de banden der wet ; dat alle burgers voor de strafwet (formeel) gelijk zouden staan ; dat zou worden betracht nauwkeurige evenredigheid tusschen misdrijf en straf. De rechtsonzekerheid immers, het overgeleverd-zijn van den burger aan de,,hoogere machten" van landheer en inquisitie, was een feodaal verschijnsel. - En die burgerlijke strafrechtsopvattingen, voor het eerst geuit op 't einde der middeleeuwen, in de Noord-Italiaansche handelssteden, tijdens 't begin van de opkomst van het kapitalisme - ze zijn grootendeels tot verwezenlijking gebracht in de burgerlijke revolutie - in den Code Penal van x791. Waaruit volgt : ook de verdere ontwikkeling van de opvattingen over misdaad en straf zal schoksgewijze gaan, d.w.z. met plotselinge versnellingen in tijden van kentering ; ook de verdere ontwikkeling dezer opvattingen zal met de maatschappelijke en (daarmee samenhangende) geestesgeschiedenis verband houden. Breekt daarin een nieuwe phase aan, dan 66k in de reactie op de misdaad". Dat spreekt vanzelf. Want iedere Revolutie is alomvattend : zij zet niet alleen het economisch-politieke stelsel, maar ook het familieleven, het rechtsbewustzijn, het onderwijs, - kunst en wetenschap, religie en wijsbegeerte, om. Maar het nieuwe is, dat, wat vroeger ganschelijk onbewust z i c h v o l t r o k, nu iets meer bewust door de menschen mee-voltrokken kan worden. Wat gebeurt er nu met het strafrecht in dezen, onzen tijd, die 66k een tijd van omzetting en verandering-ingrondslagen is? - Dat veel van de rechtsgoederen, die men nii door middel van straf tegen aanvallen meent to moeten beschermen, in het communisme geen bescherming meer zullen worden waard geacht, 6f geen bescherming meer zullen behoeven, is duidelijk. Den landlooper, die wegens kippendiefstal-bij-herhaling-gepleegd tot een jaar ge- 2 4

28 vangenis wordt veroordeeld, kan men zich in een communistische maatschappij kwalijk voorstellen. Maar er verandert heel wat meer dan dit. Hoezeer ook de beroeps- en gewoonte-criminaliteit zal verminderen en op den duur zal verdwijnen - andere vormen van onrecht zullen ook in een gezonder maatschappij blijven bestaan, en de vraag naar de wijze van reactie daarop blijft dus 66k. En op d i t punt is een zeer essentieele verandering al in de burgerlijke maatschappij v o o r b e r e i d, al kon ze daarin niet tot verwezenlijking komen. Marx heeft gezegd, dat het kapitalisme zijn eigen doodgraver is. En de burgerlijke maatschappij heeft 66k de werktuigen geleverd, die bezig zijn de oude opvattingen omtrent misdaad en straf to ondermijnen. Want het wetenschappelijk materiaal voor de veranderingen, die in de komende eeuwen kunnen worden verwerkelijkt, is voor een deel al geleverd door de onderzoekingen der laatste halve eeuw naar de persoonlijke en maatschappelijke oorzaken van de misdadigheid en naar de veranderlijkheid der rechtsopvattingen in de geschiedenis. Zoodra men deze drie dingen werkelijk begrepen heeft, zoodra de beteekenis hiervan niet tot enkele onderzoekers, maar tot de meerderheid der menschen zal zijn doorgedrongen - ligt vanzelf het heele oude strafrecht in duigen. Ja, dan ligt zelfs meer in duigen dan de grondleggers der criminologische wetenschap zelf hebben vermoed! Dezen immers hielden voor het meerendeel nog vast aan de burgerlijke maatschappij en aanvaardden hare normen en hare taboe's, namen als vanzelfsprekend aan dat zij de rechtsorde" was die moest worden bestendigd. En zoo is dit de tragedie van de (burgerlijke) Nieuwe Richting in het Strafrecht, die in de jaren '7o en '8o opkwam (Lombroso, Lacassagne, v. Hamel, v. Liszt enz.), dat zij zelf niet zag hoe de consequenties van hare onderzoekingen hadden moeten leiden tot aanval op het kapitalistisch stelsel in zijn geheel, niet zag dat de 25

29 sociale misstanden die zij als oorzaken van criminaliteit signaleerde, uitvloeisels waren van het geheele stelsel, en niet afzonderlijk to niet waren to doen. 1 Beseft men waarlijk de sociale oorzaken der beroeps- en gewoonte-criminaliteit (die dan oak alleen in bepaalde tijdperken der geschiedenis voorkomt), dan zal men, in de plaats van de,straf" tegen de g e v o 1 g e n, stellen den strijd tegen deze o o r z a k e n. Kent men de veranderlijkheid der rechtsopvattingen, dan begrijpt men ook dat veel van wat in onze wetten als misdrijf wordt omschreven, niet is misdaad,in eeuwigen zin", maar alleen misdrijf onder een bepaalde maatschappelijke- en rechtsorde. Een deel van wat nu.,,misdadigheid" genoemd wordt verdient then naam niet ; en de veel grooter misdadigheid van het heele heerschende stelsel zien de meesten nog niet. Zooals een oud Engelsch versje treffend zegt : Why prosecute the man or woman Who steals a goose from off the common And let the greater felon loose, Who steals the common from the goose? 2 En wat het overblijvende deel betreft : - de w e z e n- 1 ij k anti-sociale of onmenschelijke daden, die in i e d e r e menschenmaatschappij betreurd en afgekeurd zullen worden^-: hoe meer men de beteekenis van erfelijke degeneratie (zelf dikwijls weer direct of indirect met maatschappelijke ellende in verband staande) heeft erkend, hoe meer de oude opvatting van de misdaad als,,willekeurige", vrij-gekozen zonde komt to vervallen. En zoo groeit dus, in de plaats van de oude afschrikkingsen vergeldingsstraf, tweeerlei : het opbouwen van een gemeenschap, die geen oorzaken voor m a s s a 1 e criminaliteit zal leveren, en, tegenover den i n d i v i d u- e e 1 e n misdadiger, een begrijpend trachten naar,ge- I Een uitzondering hierop vormen de enkele, weinige, s o c i a- l i s t i s c h e criminologen. z Waarom vervolgt gij den man of de vrouw die een gans van de gemeene weide steelt, en laat ge den grooteren schurk loopen, die de gemeene weide van de gans steelt? 26

30 nezing" van de psychische oorzaken van zijn vergrijp - zooals dat in onzen tijd al hier en daar tegenover kinderen wordt toegepast. En die enkelen tenslotte, geestelijk zieken, zedelijk krankzinnigen, die voor normale sociale motieven niet toegankelijk zijn, zullen als zieken, als krankzinnigen, moeten worden behandeld en desnoods gelsoleerd, maar niet door een rechter gestraft. Met den overgang naar het socialisme zullen dus in de eerste plaats vele oorzaken van criminaliteit vervallen. Maar met den groei van een socialistische, dat wil zeggen kameraadschappelijke, levens- en menschheidsbeschouwing zal ook komen een vernieuwing van het rechtsbewustzijn ; met het inzicht in de oorzaken van menschelijke dwalingen een grooter mildheid in hun beoordeeling en tegelijk een grooter vermogen om die to voorkomen of herhaling to voorkomen, niet door afschrikking, maar door genezing, niet door fnuiken, maar door wasdom. Het oude strafrecht stond nog in het teeken van het mechanische : wilde door uitwendigen dwang bepaalde uitingen beletten, maar veranderde niet den toestand waarvan die uitingen maar symptomen waren : het doodde enkele malaria-muskieten maar dempte de moerassen niet. Doch die vernieuwing van het rechtsbewustzijn, die niet dan in het socialisme wezenlijk en algemeen kan uitgroeien, ze komt niet,vanzelf". Zob eenvoudig is het niet, dat men, als men maar voor het socialisme strijdt, de rechtsontwikkeling wet aan zichzelve kan overlaten. Want al die onderdeelen, die de socialistische omwenteling omvat - verandering van gezin, onderwijs, recht, kunst enz. - zij alle moeten al van het begin of bewust meegesteld en uitgewerkt worden, bewust mee worden opgenomen in die groote algemeene beweging van vernieuwing van maatschappij en menschheid. Maart ig2o 27

31 MISDAAD, STRAP EN MAATSCHAPPIJ Sinds eeuwen al worden de natuurverschijnselen wetenschappelijk waargenomen en onderzocht, hun oorzaken worden opgespoord en de wetten nagegaan die hen beheerschen. Maar het wetenschappelijk beschouwen van de m a a t s c h a p p ii is pas van heel laten datum. Enkele voorloopers daargelaten, kunnen wij van economie, vergelijkende rechtsgeschiedenis en sociologie eigenlijk eerst sedert de tweede heeft der 18e en het begin der xge eeuw spreken. Tot die maatschappelijke verschijnselen, die men dus pas sedert ruim een eeuw i n h u n o o r z a k e l ij k v e r b a n d is gaan beschouwen, behoort 66k de misdaad - dit wordt (in theorie) tegenwoordig vrij algemeen toegegeven - en 66k de straf - hiervan is men minder overtuigd. Want de straf wordt nog algemeen voor de vanzelfsprekende reactie op onrecht of vermeend onrecht, of voor het aangewezen middel ter verbetering aangezien. I Maar wat dan allereerst de m i s d a a d betreft - want dit betoog loopt over twee verschillende, hoezeer ook onderling verbonden, vraagstukken : dat van de misdaad en dat van de straf - i n d e t h e o r i e erkent bijna ieder, die dit probleem doordacht heeft, dat de misdaad in meer of mindere mate methetmaatschappelijk leven samenhangt. Maar zeer ver zijn we er vandaan, dat dit inzicht wezenlijk tot de publieke opinie zou zijn doorgedrongen ; de publieke opinie, ook die van hen die waarlijk wel beter konden weten, reageert op de misdaad nog altijd op uiterst primitieve wijze : met een mengsel van verontwaardiging, wraakzucht en angst ; zij rekent alleen met de gepleegde daad en met den getroffene, niet met den dader, en acht daarom bijvoorbeeld een zoo zwaar en ingrijpend leed als vrijheidsstraf van een of twee jaar gerechtvaardigd voor het ontvreemden van enkele goederen of van een geldsom. 2 8

32 Die tegenstelling tusschen theorie en praktijk is een algemeen verschijnsel, en zij zal, naar Briffault zegt, onder meer wel verband houden met den aard van ons onderwijs. Want terwijl dit bestemd mbest zijn om aan de kinderen en jonge menschen over to leveren de wezenlijke vorderingen in inzicht van hun tijdvak, om daardoor de resultaten der maatschappelijke en geestelijke evolutie van de gene generatie op de andere over to dragen, zwijgt het daarover bijna volkomen, en brengt inplaats daarvan den kinderen, naar gelang van de maatschappelijke klasse waartoe zij behooren, een zekere hoeveelheid feitenkennis (dikwijls foutieve) bij, en allerlei tradities uit v r o e g e r e cultuurperiodes. Allersterkst geldt dit voor de misdaad. Terwijl verandering van opvatting op Ander gebied tenslotte wel aan groote groepen van menschen door de veranderende toestanden en verhoudingen zelf wordt opgedrongen, gaat het leven van misdadigers" voor en het leven van gevangenen na hun strafbare daad to zeer buiten het gewone leven om, dan dat zij,,wier" maatschappij het nu is, er zich erg om zouden bekommeren. En zoo is het altijd geweest : in de cultuurgeschiedenis zijn altijd de veranderingen in het strafrecht achteraan gekomen. De misdadigers zijn ongeorganiseerd ; zij hebben geen afgevaardigden ; zij oefenen geen economische macht uit ; zij zijn niet in staat hun gezichtspunt, hun drijfveeren aan al de anderen, de braven, uit to leggen. Het was kort voor 183o dat de Belg Quetelet, op grond van statistische onderzoekingen, tot de ontdekking kwam, dat er een bijna gelijkblijvende jaarlijksche tol van misdaden en zelfmoorden door de maatschappij betaald werd ; waaruit volgde dat men hier dus niet kon to maken hebben met een w ill e k e u r i g e, i n d i- vidueele z o n d e alleen, maar met maatschappelijke verschijnselen, die door massale oorzaken moesten zijn veroorzaakt of althans mede-bepaald. Hiermee was dus gegeven een begin 29

33 van een deterministische beschouwing van d e m i s d a a d (die volstrekt niet tot ontkenning van wilsfactoren en dus tot f a t a l i s m e behoeft to leiden). En het verder verloop der ige eeuw heeft een nadere uitwerking dier deterministische beschouwing vanuit t w e e gezichtspunten gebracht. De Italiaansche School, waarvan Lombroso de groote pionier is geweest, heeft alien nadruk gelegd op anatomische, physiologische en psychologische afwijkingen, die volgens hare onderzoekingen bij vele misdadigers waren to vinden. De Fransche School onder leiding van Lacassagne (wiens uitspraak, dat,iedere maatschappij de misdadigers heeft die zij verdient" van algemeene bekendheid is) heeft daartegenover den samenhang der criminaliteit met maatschappelijke misstanden uitgewerkt. Nu is het hier de plaats niet om aan to toonen, welke fouten de Italiaansche School in haar aanvankelijken vorm, bijvoorbeeld ten aanzien van de door haar aangenomen misdadigers-kenmerken, heeft gemaakt. Historisch gezien, blijft hare beteekenis deze dat zij o p e e n zekere groep van misdadigers, namelijk die met abnormalen aanleg, een beter licht heeft doen vallen, maar is haar zeer ernstig tekort dit geweest, dat zij deze abnormaliteiten op zichzelf gesteld beschouwde, en het nauwe verband met maatschappelijke omstandigheden verwaarloosde. 1 Een tegenstelling als die tusschen Italiaansche en Fransche, anthropologische en sociologische richting in de leer van de oorzaken der criminaliteit keert aldoor in andere vormen terug ; en zoo zijn de moderne Eugenisten to beschouwen als de hedendaagsche voortzetters van de lijn, die met Lombroso begon. Ook spreekt het vanzelf, dat noch de Italiaansche, noch de Fransche 1 Dit geldt voor de Lombrosonianen in engeren zin, n i e t voor Ferri en de zgn. Terza Scuola. (,,Derde School", omdat zij noch tot de voorstanders van het nude strafrecht, noch tot de school van Lombroso behoorde. Zij erkende veel meer de maatschappelijke oorzaken der misdaad.) 30

34 School zoo dwaas was om hetzij maatschappelijke, hetzij aangeboren factoren to 1 o o c h e n e n ; waarover zij streden, was welke van beide i n 1 a a t s t e i n s t a n- t i e beslissend waren : ook de Italiaansche School en de Eugenisten ontkennen niet de noodlottige uitwerking van alcoholisme bijvoorbeeld, maar zij meenen dat wie tot alcoholmisbruik vervallen in den regel al een erfelijke praedispositie daarvoor hadden meegekregen. Met het constateeren van dergelijke wisselwerkingen, die zonder twijfel in een groot aantal individueele gevallen bestaan, en waarbij men dan gemakkelijk bovengenoemde erfelijke voorbeschiktheid weer tot alcoholisme of ondervoeding der ouders of voorouders, door maatschappelijke ellende veroorzaakt, kan terugbrengen, zou men tenslotte in een cirkel blijven ronddraaien, wanneer men zijn onderzoekingen tot individueele gevallen bepalen bleef, en niet de m a s s a l e v e r s c h ij n- s e 1 e n in het oog vatte. Het zijn deze : i de samenhang der criminaliteit met het jaargetijde (toeneming van eigendomsmisdrijven in de winter-, van mishandelingen in de zomermaanden) ; 2 het feit, dat in alle,beschaafde" (daarmee bedoelt men : onder het kapitalisme levende!) landen de overgroote meerderheid der veroordeelden - wij zeggen niet : der schuldigen 1 -voortkomt uit de niet-bezittende klassen, en wel vooral uit die armste lagen van het proletariaat, aan den zelfkant der burgerlijke maatschappij levende, die door Marx en Engels het lompenproletariaat", door de Franschen le bas proletariat" werden genoemd. 2 Wanneer nu sommige Eugenisten het behooren tot die klasse weer willen terugbrengen tot aan- 1 In de kapitalistische maatschappij worden beide polen der maatschappij bijna g e d r e v e n tot,beroeps"criminaliteit ; de alles-ontberenden tot criminaliteit die onder de strafwet valt, de groote leiders der productie,de bankmagnaten en agrariers tot criminaliteit, die over het algemeen aan de strafwet ontsnapt. 2 v. Liszt,die Gesamtlage des Proletariats" (in Aufs. u. Vortr.,,Das Verbrechen als soz. pathol. Erscheinung"). 3 1