De leraar op een voetstuk

Transcriptie

1 De leraar op een voetstuk Tot 2008 werd de leraar de hemel in geprezen: zijn vakkennis maakt het verschil bij kinderen. Maar toen de leraar op een voetstuk werd gezet, was er meteen een leger van politici, bureautjes en andere betweters die zich met de leraar gingen bemoeien. Als de leraar dan het verschil maakt, dan zullen wij dat succes wel bij docenten afdwingen. Met bonussen, of ontslag van minkukels en dwarsliggers. Een analyse. Tekst Robert Sikkes Beeld Typetank Vandaag zijn weer drie leraren uitverkoren tot leraar van het jaar. Het is voor de zestiende keer dat docenten op een voetstuk worden gezet. Die traditie begon in 1999, toen het lerarentekort op zijn hoogtepunt was. Zelf werd ik daar ook hardhandig mee geconfronteerd, toen op de deur van de klas van mijn oudste dochter een simpel briefje hing: Carolien is ziek, er is geen vervanging. Impliciete boodschap: Wilt u uw kinderen weer mee naar huis nemen? Mijn dochter keek beteuterd omdat haar juf er niet was, maar ik zag blinde paniek in de ogen van ouders. Het wegbrengen van hun oogappeltjes was toch ook vaak een tussenstop op weg van huis naar werk. Wat nu? Het lerarentekort vulde krantenkolommen en dagelijks werden er rond de eeuwwisseling hele klassen naar huis gestuurd. In die sfeer ontstond een reeks van meer of minder effectieve maatregelen om het tekort te bestrijden. In andere landen deden ze dat ook, zo n lerarenverkiezing, dus ging Nederland mee in de vaart der volkeren. De leraar van het jaar zou een voorbeeld zijn, het beroep meer status geven, de aantrekkelijkheid vergroten. Of dat allemaal werkt, is de vraag, maar de leraar mogen we gerust op een voetstuk zetten. Want de leraar maakt het verschil. Computers helpen Mensen in het onderwijs vonden dat zelf natuurlijk altijd al, maar sinds de eeuwwisseling stapelt het wetenschappelijk bewijs daarvoor zich op. Belangrijke doorbraak was evaluatieonderzoek van de Nieuw-Zeelander John Hattie, die allerlei interventies op een rij zette en uitploos wat meer of minder effect heeft. Ja, computers in de klas helpen een beetje, maar een leraar die hoge verwachtingen koestert en betekenisvolle feedback geeft, helpt nog meer. Of, zoals de Nederlandse onderwijssocioloog Jaap Dronkers het formuleert: de sociale achtergrond van leerlingen en hun aangeboren intelligentie zijn samen de belangrijkste factoren voor de toekomstige schoolprestaties. Maar direct daarna komt de leraar. Wanneer er uitsluitend goed opgeleide en bevoegde docenten voor de klas zouden staan, becijferde Dronkers, zouden de gemiddelde PISA-scores voor rekenen en lezen omhoog vliegen. (PISA is een internationaal vergelijkend onderzoek naar onderwijsresultaten.) Reden genoeg dus om voldoende goed opgeleide leraren aan te trekken. Niet alleen door ze virtueel op een voetstuk te plaatsen een snufje status is niet genoeg maar ook door ze beter te belonen. Want in de felle concurrentieslag om hoger g 16 Onderwijsblad15 4 oktober 2014

2 4 oktober 2014 Onderwijsblad15 17

3 opgeleiden, verloor onderwijs terrein. Dat ontdekte de commissie-van Rijn in 2001 en het jaar daarna werd er geld vrijgemaakt voor een inhaalslag. Het bleek niet voldoende, want in 2007 constateerde de commissie-rinnooy Kan dat er nog steeds sprake was van een kwantitatief en kwalitatief lerarentekort. Er waren niet alleen onvoldoende leraren, maar het gemiddelde opleidingsniveau van leraren ging eerder omlaag dan omhoog. Een toename van onbevoegden, jongeren met een korte mbo-opleiding die struikelden over rekenen op de pabo. Trends die gekeerd moesten worden. Om te beginnen met een fors betere beloning. Eerder naar het maximum, meer mensen naar een hogere schaal. De Lerarenbeurs voor een stevige opfrisbeurt van kennis. Beter personeelsbeleid. Zo zou de inspectie bij het toezicht op scholen niet alleen moeten kijken naar de resultaten, maar ook naar het personeelsbeleid. Is dat op orde? Het kwam er een jaar later bijna allemaal. Een miljard voor salarissen en functiemix, de razend populaire Lerarenbeurs. Bovendien werden leraren helemaal de helden van de politiek door hun stille verzet tegen te veel onzin. PvdA- Kamerlid Jeroen Dijsselbloem leidde in 2008 de parlementaire enquête naar de onderwijsvernieuwingen in het voortgezet onderwijs. Hij constateerde dat docenten het onderwijs hadden gered door slecht onderbouwde vernieuwingsplannen van de overheid niet uit te voeren. Dat moest voortaan anders. De overheid bepaalt alleen wat er geleerd moet worden, de scholen het hoe. Draagvlak is nodig, als de overheid ingrepen wil doen, moet dat gepaard gaan met voldoende tijd voor invoering en geld om dat mogelijk te maken. Bijna applaus Er klonk bijna applaus in de Tweede Kamer bij het verschijnen van het rapport- Dijsselbloem, het Convenant Leerkracht werd breed gesteund. De leraar, de redder van het onderwijs, de professional die het verschil maakt. In de personeelskamers U, meneer de directeur, gaat over aanname, begeleiding, en eventueel ontslag 18 Onderwijsblad15 4 oktober 2014

4 Van de slechte docenten maakte Kamerlid Ton Elias een hele riedel: daar moet wat aan gebeuren was er misschien geen polonaise, maar wel optimisme door de politieke erkenning. Dolblij met de Lerarenbeurs, tevreden over de financiële inhaalslag, maar er nog niet helemaal van overtuigd dat de politiek zich minder met inhoud en werk van de leraren zelf zou gaan bemoeien. De leraar maakt het verschil, zette onderwijsminister Jet Bussemaker vorig jaar als titel op de lerarenagenda Met een stevige stapel plannen. Scherpere eisen voor de toelating, betere opleiding, iedereen bevoegd, zelfs geld in het regeerakkoord voor de kwaliteitsverbetering. En met een belofte. Het is onze bedoeling om een aanzienlijk deel van middelen in te zetten in het kader van deze lerarenagenda. Klinkt goed, maar de bemoeizucht van de overheid met het werk van de leraar lijkt eerder toe- dan afgenomen. Bonuscultuur Sinds 2008 is het klimaat compleet veranderd. Heel even stond de leraar op een voetstuk, maar bij het aantreden van kabinet-rutte 1 stonden onderwijs en politiek meteen tegenover elkaar. Er lag een bezuinigingsopdracht op passend onderwijs die vele duizenden banen zou kosten. Bovendien waaide het onderwijsbeleid mee met een wind die van de andere kant van de Atlantische Oceaan kwam en het denken over effectief onderwijs behoorlijk vergiftigde. De politiek ging zich actief met het personeelsbeleid op scholen bemoeien. Als de leraar dan het verschil maakt, dan gaan we met z n allen boven op die leraar zitten, is de basisideologie van dat nieuwe onderwijsbeleid, dat we tegenkomen bij overheden, sommige schoolbesturen en veel betweters van buiten. Zij halen de leraar van zijn voetstuk en jagen hem op, zodat hij nog beter gaat presteren. Het begon in Amerika met een bonuscultuur. Statistici en economen wisten precies hoe je van begin- tot eindtoets per jaar, met ingewikkelde modellen, de toegevoegde waarde van de leraar kon bepalen. Veel staten stopten er honderden miljoenen dollars in om de zogenaamd objectief betere leraren en scholen op te sporen en te belonen. Soms geholpen door bureaus die nog beter konden bepalen hoe zij de effectiefste leraren uit het bestand konden peuteren. Het leidde tot een waanzinnige toetsfraude. Door te sjoemelen met testresultaten werden mensen en scholen rijker. Lege kas Tegen beter weten in, was dat ook precies wat het toenmalige kabinet in Nederland wilde invoeren. Er moest en zou een bonussysteem komen, ook al was het aan deze kant van de oceaan allang mogelijk om de beloning van leraren te variëren. En we hadden net de functiemix ingevoerd, waarbij kwaliteit en opleidingsniveau meespeelden om sneller naar een hogere schaal door te stromen. Nog een systeem erbovenop, was eigenlijk overbodig. Toch blijft die roep om nog meer differentiatie bestaan. Naar aanleiding van het onlangs gepubliceerde manifest Samen leren klonk de vrolijke boodschap dat er nu eindelijk uitzicht is op extra beloning voor goede leraren. Huh? Dat is al heel lang mogelijk in de cao. Het grote probleem is dat de doorstroom naar hogere salarisschalen in basisen voortgezet onderwijs volledig stagneert. Schoolbesturen zeggen dat ze geen geld voor verdere uitvoering van de functiemix hebben, waardoor jonge docenten in lagere schalen blijven hangen dan de bedoeling was. Oftewel: beter belonen kan, maar de besturen zeggen dat de kas leeg is. De beste leraren beter belonen is één variant van de bemoeizucht van buiten, de tweede is het opsporen en ontslaan van slecht functionerende collega s. Die bestaan, natuurlijk, zoals er ook slechte politici en slechte journalisten zijn. VVD-Kamerlid Ton Elias maakte daar in 2010 een enorm nummer van in De Telegraaf, in de Tweede Kamer en op televisie bij Pauw & Witteman. Aan het einde van een schoolbezoek vertelde een directeur hem, met de deur dicht, wat hem echt dwarszat: slechte docenten. Van de slechte docenten maakte Elias een hele riedel: daar moet wat aan gebeuren. Maar wat Elias had moeten doen, was natuurlijk de directeur aanspreken. Wie is er hier verantwoordelijk voor het personeelsbeleid? U, meneer de directeur, u gaat over aanname, begeleiding, en eventueel ontslag, dus doe er wat aan. Het is namelijk een hardnekkige mythe dat leraren moeilijk ontslagen kunnen worden. Alleen moet er wel behoorlijk bewijsmateriaal zijn. AOb-advocaten komen te vaak tegen dat er geen dossier is, maar iemand wel opeens ontslag krijgt aangezegd. Het personeelsbeleid wordt beter, maar is nog altijd mager. Vandaar dat Rinnooy Kan in zijn rapport Leerkracht al had opgenomen dat de Onderwijsinspectie behalve de schoolresultaten ook het personeelsbeleid moest gaan beoordelen. Dat was een goed plan, alleen beschikte de wetgever anders. In plaats van het personeelsbeleid te gaan bekijken, beoordeelt de inspectie tegenwoordig ook de kwaliteit van de leraren. En voegt zich zo bij het leger g 4 oktober 2014 Onderwijsblad15 19

5 betweters dat oordeelt over leraren, terwijl dat nu net thuishoort bij de schoolleiding. Het toezicht op scholen was bijzonder effectief: er zijn steeds minder zwakke scholen. Maar het toezicht op de leraar draagt weinig bij aan effectiever onderwijs. Salarisachterstand Intussen is in de Verenigde Staten een nieuwe trend geboren. Schoolbesturen meten de toegevoegde waarde van een leraar op basis van leerlingresultaten. Lage score? Dan geen loonsverhoging of zelfs ontslag. Commerciële bureaus, economen en statistici bieden graag allerlei instrumenten aan om schoolbesturen daarbij te helpen. Met alle beschikbare toetsen, tests, voortgangsrapporten, opnieuw met ingewikkelde modellen komt de effectieve leraar tevoorschijn. Ook die trend waait deze kant op. In het Financieele Dagblad zag de voormalige rector van het Zernike College ook voor Nederland enorme mogelijkheden in deze big data om het onderwijs en de leraren te verbeteren. En ook hier springt de commercie erbovenop. Afgelopen voorjaar bijvoorbeeld toerde consultancybureau CBE door het land met de uit de Verenigde Staten ingevlogen goeroe Anthony Muhammad: hoe besturen een gezonde schoolcultuur kunnen organiseren. Voor dat doel heeft CBE een setje instrumenten, waarin leraren worden ingedeeld in fundamentalisten, gelovigen, beginners en overlevers. De overlevers zijn makkelijk te herkennen: ooit een burn-out gehad en dat wordt niets meer. Verwijdering en behandeling is de enige remedie. Voor de fundamentalisten is er nog hoop. Hoe uw schoolleiding met die dwarsliggers om moet gaan, kunt u in een cursus leren. Bij Dijsselbloem werd het verzet tegen onnozele vernieuwingen nog geprezen, leraren waren helden. Hier worden leraren na kritische vragen ingedeeld bij de fundamentalisten. Spulletjes Kortom: de tijden zijn veranderd. De leraar is van zijn voetstuk gehaald en wordt door het ministerie, politici, de inspectie en commerciële bureaus onder een vergrootglas gelegd. Bekeken, beoordeeld en betutteld. Iedereen bemoeit zich eerder meer dan minder met de uitoefening van het beroep. Dat leidt allemaal af, van waar het werkelijk om draait. De commissie-rinnooy Kan formuleerde het simpel: Wil het Nederlandse onderwijs kunnen beschikken over voldoende en goed opgeleide leraren, dan moet het salaris concurrerend zijn met de markt. Uiteindelijk kwam er een miljard op tafel, met ook extra geld om in de Randstad meer mensen in hogere schalen te plaatsen. De uitvoering was nauwelijks begonnen, toen door de economische crisis voor onderwijs de nullijn werd ingevoerd. Niet Een kabinet dat de leraar weer op een voetstuk wil plaatsen, moet kijken naar de beloning en stoppen met betuttelen één, niet twee, maar vijf jaar. In totaal liep het onderwijs anderhalf miljard euro mis. Oké, het was crisis, maar onderwijs werd wel extreem zwaar aangeslagen. Hierdoor is de salarisachterstand ten opzichte van de markt fors opgelopen. Volgens de rijkelandenorganisatie OESO liggen de onderwijssalarissen 20 tot 30 procent lager dan die van een gemiddelde hoger opgeleide. Het startsalaris is redelijk, maar het salarisperspectief niet. Extra geld dat het kabinet nu wil uitgeven, gaat bestemmingsloos naar de lumpsum. De meeste werkgevers hebben het niet gebruikt om de stagnerende doorstroom naar hogere salarisschalen op gang te brengen. Het kabinet heeft het daar ook niet over. Integendeel. Staatssecretaris Sander Dekker propageert, zo zegt hij in de Nationale Onderwijskrant, de aanschaf van spulletjes. Van de 1,2 miljard wordt een belangrijk deel van dit geld besteed aan ict, zoals de aanschaf van lesmateriaal, betere apparatuur of een breedbandverbinding. Dus meer naar middelen en minder naar mensen. Misschien moet Rinnooy Kan zijn advies recyclen. Voor goed onderwijs is een sterker beroep en een professionele school nodig, maar allereerst een concurrerend salaris. Een kabinet dat de leraar weer op een voetstuk wil plaatsen, moet kijken naar de beloning en stoppen met betuttelen. H 20 Onderwijsblad15 4 oktober 2014