De plaats van de bewerkingen binnen de productie van jeugdliteratuur

Transcriptie

1 3 Papier sans fin De plaats van de bewerkingen binnen de productie van jeugdliteratuur Van alle kanten gaan klachten op, schreef Nellie van Kol in De Gids (1899). Het aanbod aan kinderlectuur was in de tweede helft van de negentiende eeuw zo sterk gestegen, dat ouders en leerkrachten niet meer wisten hoe ze zich een weg moesten banen door de snel groeiende kinderboekenberg: Ouders, die zich bekommeren om de hoedanigheid der lectuur die zij hun kinderen in handen willen geven, klagen niet enkel over de schaarste van goede kinderlectuur, maar ook over de moeilijkheid om uit den versuffend grooten hoop datgene te vinden wat zoo al niet werkelijk goed, dan toch bruikbaar is. Onderwijzenden aan openbare en Zondagsscholen evenzoo. 1 Sinds de in de achttiende eeuw aangewakkerde pedagogische bekommernis en de opkomst van de psychologische studie van het kind in de negentiende eeuw steeg het aanbod van kinderboeken maar door. 2 Het was bovendien gevarieerder geworden. Parallel aan het grotere en gevarieerdere aanbod nam het aantal beschouwingen óver kinderboeken toe 3 en ontstonden er meer en meer lectuurlijsten met aanbevolen boeken voor kinderen, zoals in het vorige hoofdstuk uiteen is gezet. Als gevolg van de exploderende kinderboekenmarkt was het zwaartepunt in beschouwingen over boeken voor kinderen echter verschoven. Het speerpunt van de heel vroege beschouwingen van filosofisch-pedagogische grootheden als Montaigne ( De l institution des enfans, 1580), Locke (Some thoughts concerning education, 1693) en Rousseau (Emile ou de l éducation, 1762) was het nut van het lezen voor de opvoeding van kinderen. In de beschouwingen die daar in de achttiende en negentiende eeuw op volgden werd de manier waarop dat nuttige leesvoer moest worden vormgegeven behandeld: al dan niet moraliserend of literair, maar in elk geval kinderlijk (Salzmann 1780, Potgieter 1838, De Genestet 1857, Busken Huet 1883). 4 Het nut van lezen en de manier van schrijven voor kinderen waren ook na 1880 terugkerende thema s. Maar de kinderboekproductie steeg in de tweede helft van de negentiende eeuw zo snel, dat er van verschillende kanten behoefte aan regulering ontstond. Ouders en opvoeders wensten deskundig advies bij het kiezen van de juiste kinderboeken uit het toenemende aanbod. Niet voor niets 1 Van Kol, Wat zullen de kinderen lezen? Zie Bakker, Noordman en Rietveld-Van Wingerden, Vijf eeuwen opvoeden in Nederland. 3 Vgl. De Vries, Wat heten goede kinderboeken?. 4 Ibidem

2 90 3 Papier sans fin droeg Van Kols artikel de programmatische titel Wat zullen de kinderen lezen?. De beschouwingen voorzagen in die behoefte. Er kwam een derde, nieuw speerpunt bij: het herkennen van het goede kinderboek tussen de talloze titels op de snel groeiende kinderboekenberg. Geregeld werd benadrukt dat het in eruptieve tijden als deze zaak was de kwaliteit van het kinderboek te bewaken. Door sommige schrijvers van de beschouwingen werd de exploderende kinderboekenmarkt namelijk gezien als een gevaar voor het goede kinderboek. [ ] het schrijven van kinderboeken is een métier geworden, had Nicolaas Beets al in 1867 geklaagd. Die niets beters kan, waagt zich aan deze in zijne oogen zeer geringe taak. De gevolgen waren volgens hem niet gering: platheid en kinderachtigheid, walgelijke vleitaal, laffe potsemakerij en het op de schandelijkste wijze vergrijpen aan de reine en edele gevoelens van het kinderhart. Maar uitgevers zagen winst in een publiek dat vodden koopt en werden niet gehinderd door technologische beperkingen: Het tegenwoordig papier is papier sans fin; onze drukpersen zijn snelpersen, en onze uitgevers lijden aan een immer knagend gevoel dat er behoefte bestaat. Zoo wordt de geheele wereld onder boeken begraven. 5 Technologische vernieuwingen hadden de boekproductie in de negentiende eeuw veel goedkoper gemaakt. Beets refereerde aan het invoeren van de sneldrukpers, maar er waren meer factoren die de kosten van het productieproces hadden doen dalen, zoals de invoering van het gebruik van drukplaten, de zogenaamde stereotypiematrijzen, en de papierfabricage uit hout in plaats van uit lompen. 6 Bovendien groeide het leespubliek door verbetering van het onderwijs, de toename van vrije tijd 7 en de invoering van (school)bibliotheken. 8 In verschillende onderzoeken is het vergroten van de boekenmarkt gestaafd met cijfers. Zo laat De Kruif zien hoe de boekproductie per jaar was gestegen van 891 titels in 1828, 1209 titels in 1832 naar 1876 titels in 1853 en 1899 titels in Van der Meulen geeft de volgende cijfers: de boekproductie steeg verder van 1859 titels ( uitgegeven of herdrukte boeken en tijdschriften ) in 1856 naar 2225 titels in 1876 en 2717 titels in En op basis van de telling (ook zowel eerste drukken als herdrukken) van Van Rosmalen kunnen we constateren dat de expansie in de twintigste eeuw alleen maar doorging: Tegenover de titels die in 1877 verschenen, staan titels in 1927 [ ]. Van 1927 tot 1937 steeg het aantal nieuwe titels van naar [ ] Beets, Over kinderboeken Ovink, De opgang. 7 Boekholt en De Booy, Geschiedenis van de school in Nederland ; Kuitert, Het ene boek in vele delen Dane, Nuttige kennis en goede gezindheden. 9 De Kruif baseert haar cijfers op Brinkman s Catalogus waarin eerste drukken en herdrukken door elkaar vermeld staan (De Kruif, Het nut van de kennis der prijzen ; De Kruif, Kijk, er zijn veel te veel boeken ). 10 Van der Meulen, De boekenwereld Van Rosmalen, Economische wederwaardigheden van boekhandel en uitgeverij tussen de jaren 1877 en

3 3 Papier sans fin 91 Dat ook de kinderboekproductie toenam, blijkt bijvoorbeeld uit een onderzoek dat een werkgroep van de Universiteit Leiden uitvoerde voor de periode Tegenover 24 kinderboeken in 1812 stonden 222 kinderboeken in 1871: De duidelijke toename in de produktie blijkt uit de volgende cijfers: voor de periode was het gemiddelde 50, voor de periode was dat 128. Een klein aanvullend onderzoekje naar de periode leverde een gemiddelde op van Constateren dat de kinderboekproductie meesteeg met het totale aanbod aan boeken, doet echter geen recht aan de rol die het kinderboekensegment daadwerkelijk speelde, vindt Dongelmans. Door de boekproductie voor de jaren en op te splitsen in verschillende genres, is volgens Dongelmans te zien dat de stijging van de kinderboekproductie geen gevolg was van de groei van de algemene boekproductie, maar er, samen met de daling van onder andere het aantal stichtelijke lectuuruitgaven en de stijging van het aantal onderwijsuitgaven, een van de oorzaken van vormde: De [ ] tabellen laten in absolute en relatieve zin bijna een verdubbeling zien van het aantal geproduceerde titels tussen 1850 en Deze groei wordt behalve door een geleidelijke toename van de gealfabetiseerde bevolking mede veroorzaakt door nieuwe markten: schoolboeken en kinderwerkjes en een grotere aandacht voor de schone kunsten. 13 In een ander artikel laat Dongelmans zien hoe de snelle toename van leesvoer voor kinderen in het jaar 1910 tot een crisis leidde. 14 Er waren tussen 1907 en 1909 maar liefst 914 kinderboeken (eerste drukken en herdrukken) verschenen. Op de algemene vergadering van de Nederlandsche Uitgeversbond klaagde kinderboekenuitgever Simon Warendorf Jr. dat de stijgende kinderboekproductie had geleid tot overproductie. Hij stelde een tijdelijke drooglegging voor. Uit een reactie in Nieuwsblad voor den boekhandel blijkt dat men hier niet onwelwillend tegenover stond: [Kinderen] zullen er heusch niet ontevreden om worden, als ze dan een goed nog niet gelezen boek van een paar jaar oud in handen krijgen [ ]. 15 De voorgestelde drooglegging mislukte echter en het aantal kinderboeken steeg onverminderd door. Welke plaats namen bewerkingen van niet-contemporaine kinderklassieken in op die almaar door groeiende kinderboekenberg? 12 Brantas et al., Van Brave Hendrik tot Dik Trom. De negentiende eeuw 237. Het is niet duidelijk of de werkgroep onderscheid heeft gemaakt tussen nieuwe titels en herdrukken. De resultaten van het onderzoek van de Leidse werkgroep zijn nergens in te zien. Volgens Mathijsen verschenen er tussen 1800 en 1820 gemiddeld 50 kinderboeken per jaar, tussen 1830 en , tussen 1860 en Zij schat dat er ongeveer 9000 kinderboeken in de hele negentiende eeuw zijn uitgekomen. Het is niet duidelijk waar deze cijfers vandaan komen (Mathijsen, Den echten kindertoon 102). 13 Dongelmans, Over boekenslijters, boekverkopers en uitgevers in de negentiende eeuw Idem, De mislukte drooglegging Nieuwsblad voor den boekhandel 14 (1910), nr. 82, 1256, geciteerd naar: Dongelmans, De mislukte drooglegging 111.

4 92 3 Papier sans fin 3.1 Het samenstellen van het onderzoekscorpus Zoals in het vorige hoofdstuk is gebleken waren de meest genoemde niet-contemporaine kinder-klassieken die in de periode circa voor kinderen zijn bewerkt Robinson Crusoe, Gulliver s travels, Don Quichot, Baron von Münchhausen, Tijl Uilenspiegel en Reynaert de vos (waaronder zowel Van den vos Reynaerde als Reynaerts Historie gerekend moet worden). In dit hoofdstuk behandel ik de plaats die de bewerkingen van deze teksten innamen in de hierboven geschetste snel stijgende kinderboekproductie. Om recht te doen aan de Middelnederlandse verhalen die vaak wel als groep, maar niet bij titel in de beschouwingen genoemd werden, heb ik ervoor gekozen ook een van deze teksten op te nemen, namelijk Renout van Montalbaen, beter bekend onder de naam die het als prozaroman had gekregen: De vier Heemskinderen. Af en toe maak ik ter vergelijking een uitstapje naar de bewerkingen van het zeventiende-eeuwse scheepsjournaal van Bontekoe, die nauwelijks in de beschouwingen genoemd werd, maar waarvan wel een aantal bewerkingen voor kinderen bestond. Alvorens mijn gegevens te presenteren een paar kanttekeningen. Bij het samenstellen van het onderzoekscorpus, stuitte ik op twee problemen: de onvolledigheid van de gebruikte bibliografieën en de status van het subgenre. Bij het achterhalen van de titels was, evenals voor bovengenoemde onderzoekers, mijn belangrijkste bron Brinkman s Catalogus. Deze is echter niet geheel betrouwbaar, omdat Brinkman werkte met gegevens die door boekhandelaren werden verstrekt en deze lang niet altijd alle nieuwe titels consequent aanleverden. 16 Daardoor zijn niet alle uitgekomen titels in zijn catalogus opgenomen. Om de lijst bewerkingen die ik op basis van Brinkman s Catalogus heb samengesteld aan te vullen, heb ik mijn zoektocht voortgezet via Nieuwsblad voor den boekhandel en de landelijke elektronische bibliotheekbestanden. Ook dat leverde echter een paar problemen op, die al eerder zijn beschreven door Jan Gielkens. 17 Ook Nieuwsblad voor den boekhandel is niet volledig. Picarta geeft alleen titels van uitgaven die nu nog ergens via een bibliotheek te raadplegen zijn. Niet geregistreerde bewerkingen in antiquariaten en particuliere boekverzamelingen bleven daardoor onopgemerkt, maar het systematisch uitkammen van dit soort letterkundige schatkamers was in het kader van mijn onderzoek helaas niet mogelijk. Met behulp van gespecialiseerde bibliografieën kon ik nog wel een aantal titels toevoegen. Uit het bovenstaande moge echter duidelijk zijn geworden waarom ik geen aanspraak durf te maken op volledigheid. Niettemin geeft het aantal titels dat ik heb gevonden een indicatie voor de hoeveelheid bewerkingen van de voor mijn onderzoek geselecteerde kinder-klassieken die tussen 1850 en 1950 in omloop waren Kuitert, Het ene boek in vele delen 96. Echter volgens Saalmink is de dekking van de Brinkman relatief hoog (Saalmink, Nederlandse bibliografie ix). 17 Gielkens, Ivanhoe. 18 Van de door mij geselecteerde teksten kwamen niet alleen bewerkingen voor kinderen uit, maar ook bewer-

5 3.2 De productie van bewerkingen van kinder-klassieken 93 Een tweede probleem betrof de status van de kinder-klassieken als subgenre. Zoals eerder al opgemerkt, heb ik ervoor gekozen een inventarisatie te maken van het aantal bewerkingen van de kinder-klassieken die in de periode van mijn onderzoek in beschouwingen het meest zijn genoemd. Alle zeven bronteksten waren niet-contemporaine teksten die oorspronkelijk niet, of niet specifiek voor kinderen bedoeld waren. Deze groep is echter achteraf door mij samengesteld, de teksten vormden in de periode van mijn onderzoek geen afzonderlijk segment binnen de jeugdliteratuur. Hoewel zij in de beschouwingen het meest bij titel werden genoemd, vormden zij zowel binnen de productie als binnen de distributie en receptie geen aparte groep. Brinkman categoriseerde ze gewoon tussen de oorspronkelijke kinderboeken. In lijsten met aanbevolen boeken werden ze veelal gecategoriseerd naar het genre waartoe de brontekst behoorde of waartoe het oorspronkelijke verhaal omgeschreven was: avonturenverhalen, fantastische fictie, dierenverhalen etcetera. De verhalen verschenen als prentenboeken en leesboeken, maar werden ook gebruikt om verzamelbundels en spelletjesbundels mee te vullen. Bovendien plaatsten veel uitgevers ze tussen de oorspronkelijke kinderboeken in algemene kinderboekenseries, hoewel hier in de loop van de twintigste eeuw wel verandering in kwam. En zelfs wanneer de kinderklassieken wel werden behandeld als een apart genre, anders dan oorspronkelijke kinderboeken, zoals in sommige beschouwingen, ging het niet alleen om deze zeven teksten, maar werden zij in één adem genoemd met de bewerkingen van sprookjes, fabels, Bijbelverhalen en negentiende-eeuwse buitenlandse avonturen- en kinderboeken, die ik buiten beschouwing heb gelaten. Mijn bevindingen betreffen dus niet bewerkingen in het algemeen, maar slechts een kleine groep binnen het scala aan bewerkingen dat de jeugdliteratuur in de periode circa kende. Of de plaats die de bewerkingen van deze kinder-klassieken innamen exemplarisch was voor alle bewerkingen zal nader onderzoek naar de bewerkingen van andere teksten moeten uitwijzen. 3.2 De productie van bewerkingen van kinder-klassieken Het aantal bewerkingen van de voor mijn onderzoek geselecteerde kinder-klassieken steeg mee met de totale (kinder)boekproductie. Net als de door Beets gekingen voor volwassenen. Als regel heb ik gehanteerd dat ofwel in uitgave zelf, ofwel in de rubricering in Brinkman s Catalogus of in de titelbeschrijving van Picarta moet staan dat het om een uitgave voor kinderen ging. Ik ben bovendien steeds uitgegaan van de eerste druk van een bewerking. Het ging mij hierbij uitdrukkelijk om de tekst. Bewerkingen die in verzamelbundels verschenen heb ik ook als aparte titel gerekend. Wanneer dezelfde tekst met een andere omslag opnieuw verscheen, heb ik dit beschouwd als een herexploitatie van dezelfde bewerking. Door de uitgaven waar mogelijk ook daadwerkelijk te bekijken en met elkaar te vergelijken heb ik geprobeerd dubbelen zoveel mogelijk uit mijn lijsten te filteren. Bijlage 1 geeft de titelbeschrijvingen van alle bewerkingen van de voor mijn onderzoek geselecteerde kinder-klassieken die ik heb gevonden en die tussen 1850 en 1950 voor het eerst zijn verschenen. Zie voor de periode vóór 1850 onder andere Staverman, Robinson Crusoe in Nederland; Daalder, Wormcruyt; Arents, Cervantes in het Nederlands; Teerink en Scouten, A bibliography of the writings of Jonathan Swift; Jagtenberg, Jonathan Swift in Nederland ( ); Buijnsters en Buijnsters-Smets, Nederlandse schoolen kinderboeken ; Buijnsters en Buijnsters-Smets, Lust en leering.

6 94 3 Papier sans fin constateerde behoefte aan almaar nieuwe kinderboeken, zagen uitgevers blijkbaar ook een markt voor steeds nieuwe kinderversies van deze bronteksten. De onderstaande tabel geeft een overzicht van het aantal bewerkingen dat per decennium van de geselecteerde kinder-klassieken uitkwam: Tabel 1 Aantal bewerkingen van de geselecteerde kinder-klassieken per decennium. 19 rc tu gt rv bm dq vh De tabel laat zien dat er gedurende de hele periode van mijn onderzoek bewerkingen van deze kinder-klassieken werden gemaakt. Hoewel er tussen 1850 en 1900 al tientallen bewerkingen van de geselecteerde kinder-klassieken uitkwamen, steeg het aantal aanzienlijk in de eerste helft van de twintigste eeuw. Bij de bewerkingen van middeleeuwse verhalen en verhalen uit de klassieke oudheid die ik heb gevonden zien we een vergelijkbaar patroon: de eerste stammen allemaal uit de eerste helft van de twintigste eeuw, van de tweede groep is meer dan tweederde na 1900 gepubliceerd. De stijging van het aantal bewerkingen correspondeerde met de stijging van het totale boekenaanbod en met de exorbitante toename van het aantal kinderboeken, die Warendorf jr. in 1910 tot zijn noodkreet bewoog. In hetzelfde jaar constateerde uitgever S.L. van Looy in Nieuwsblad voor den boekhandel dat het Nederland blijkbaar niet mangelt aan produceerende ouders, mitsgader aan dito schrijvers en uitgevers op kindergebied. 20 Iets minder genuanceerd drukte Theo Thijssen zich uit in Kinderlectuur, de inleiding tot zijn rubriek Boekbeoordeelingen in het tijdschrift De nieuwe school (1905). Het is gewoon n mirakel zooals kinderboeken ontstaan, schreef hij. De markt was blijkbaar zo goed dat allerlei tweederangsschrijvers zich aan kinderboeken waagden. Vooral vertalers/bewerkers kregen ervan langs: 19 rc=robinson Crusoe, tu=tijl Uilenspiegel, gt=gulliver s travels, rv=van den vos Reynaerde/Reynaerts historie, bm=baron von Münchhausen, dq=don Quichot, vh=de vier Heemskinderen. Ik heb gekozen voor tijdvakken van tien jaar omdat van meerdere bewerkingen niet precies bekend is in welk jaar ze zijn verschenen. Deze zijn naar schatting gedateerd in de verschillende decennia van de periode: 185x, 186x, circa 1870, circa 1880 etcetera. Door de periode te verdelen in tijdvakken van tien jaar zijn vertekenende productiepieken rond de hele jaartallen voorkomen. 20 Van Looy, Is er overproductie? 1259.

7 3.2 De productie van bewerkingen van kinder-klassieken 95 Meestal is mevrouw dol op snoeperige kinderen, op schatjes; kan het dus beter uitkomen? Toevallig treft het, dat er in het buitenland een kostelijk kinderboek verschenen is; geen Berner Conventie is er, die hindert; en er komt een uitgever bij mevrouw, of mevrouw komt bij n uitgever. Het gevolg is dat de juffrouw aan t vertalen gaat; dat is niet moeilijk, want het hoeft niet letterlijk; en t is maar voor kinderen. 21 Thijssens kritiek had geen invloed op de productie van de bewerkingen die in dit onderzoek centraal staan, integendeel, het aantal bewerkingen bleef stijgen. In de jaren is een flinke toename te zien, die vooral werd veroorzaakt door een piek in het aantal Robinson-bewerkingen. Vanaf 1910 neemt het aantal bewerkingen iets af, wellicht als gevolg van de voorgestelde drooglegging, om in de jaren twintig weer aan te trekken. Opvallend is dat het aantal bewerkingen niet heel erg afneemt tijdens en rondom de bezettingsjaren, terwijl dit wel gold voor de totale (kinder)boekproductie. Volgens Markestein verschenen er in de bezettingsjaren ongeveer 750 kinder- en jeugdboeken. 22 Dat is een gemiddelde van 150 per jaar, terwijl er volgens de gegevens van Dongelmans al in de jaren 1898 en 1900 meer dan 260 titels per jaar uitkwamen. 23 Bovendien waren, hoewel slechts vijf kinderboeken op de lijst van verboden publicaties kwamen, niet alleen boeken van Joodse auteurs, maar ook bijvoorbeeld vertalingen van nog levende Engelse auteurs verboden. 24 Papierschaarste, geldtekort en de door de Kultuurkamer ingestelde censuur hadden blijkbaar geen effect op de productie van bewerkingen van Robinson, Gulliver, Reynaert, Tijl, Münchhausen, de Heemskinderen en Quichot. Wellicht golden deze oude verhalen als veilig, net als de sprookjes die nog veel werden uitgegeven door kinderboekenuitgevers die zich hadden aangesloten bij de Kultuurkamer, zoals De Haan. 25 De bronteksten werden voor zover ik heb kunnen nagaan ook niet geannexeerd als propagandamateriaal voor kinderen, zoals de antisemitische Reynaert-bewerking voor volwassenen van de nsb er R. van Genechten (1941). 26 Deze was niet bedoeld als bewerking voor kinderen, maar werd er soms wel toe gerekend. Wel verschenen tussen 1945 en 1950 iets meer bewerkingen dan tussen 1940 en Voor de gehele periode van dit onderzoek geldt dus dat de productie van bewerkingen van deze kinder-klassieken gestaag steeg en niet werd gehinderd door de Tweede Wereldoorlog. Dat er alleen al in het jaar 1950 achttien bewerkingen uitkwamen doet vermoeden dat de productie in de jaren daarna weer zou toenemen. 21 Thijssen, Kinderlectuur Markestein, Ondergronds - bovengronds Dongelmans, Over boekenslijters, boekverkopers en uitgevers in de negentiende eeuw Markestein, Ondergronds - bovengronds 3. De vijf kinderboeken die verboden werden, waren: De zoon van Dik Trom van C. Joh. Kieviet (1907), Peerke en z n kameraden van W.G. van de Hulst (1919), De berg M van Dick Laan (1935), Alles komt terecht van A. Hamaker-Willink (1938) en Een zomer met Lijsje Lorresnor van J.M. Selleger-Elout (1939). De boeken werden verboden vanwege anti-duitse elementen, zoals een sneeuwbalgevecht tussen twee groepen jongens die zich Hollanders en Duitsers noemden met als enige reden dat de Nederlandse vlag wanneer hij ondersteboven werd opgehangen op de Duitse vlag leek in Dik Trom, of de verheerlijking van het Nederlandse koningshuis, zoals kinderen die het huwelijk van prinses Juliana naspelen en daarbij met vlaggetjes zwaaien in Alles komt terecht. 25 Ibidem Van Genechten, Van den vos Reynaerde Ruwaard Boudewijn en Jodocus; zie ook: Van Oostrom, Reinaert bij de nsb.

8 96 3 Papier sans fin Robinson Crusoe Van Robinson Crusoe verschenen de meeste bewerkingen. Elk jaar verschijnt deze opnieuw, groter of kleiner, al of niet verlucht, meer of minder royaal gedrukt, en elk jaar gaat hij weer, schreef W.H. Staverman (1909). 27 Vooral in de tweede helft van de negentiende eeuw is het verschil tussen het aantal Robinson-bewerkingen en het aantal bewerkingen van de andere kinder-klassieken groot. De reden voor de populariteit van Robinson Crusoe is bekend. In 1762 verklaarde Jean- Jacques Rousseau in Emile ou de l éducation alle lectuur in zijn ideale natuurlijke opvoeding taboe, behalve Robinson Crusoe. 28 Net zoals Robinson moest Emile ver weg van de verderfelijke vooroordelen van mensen de ware verhoudingen tussen de dingen leren kennen. Hij moest zich met Robinson identificeren ter voorbereiding op het zo natuurlijk mogelijk invullen van het onvermijdelijke burgerschap. Rousseau tekende hierbij aan dat het verhaal wel van enkele overtolligheden ontdaan moest worden. 29 Dit werd opgepikt door J.H. Campe, 30 die in zijn bewerking Robinson der Jüngere publiceerde. In Nederland werd het al in 1780 vertaald onder de titel Handleiding tot de Natuurlyke Opvoeding of Robinson Crusoë, geschikt ten dienste der jeugd. Er volgde een zegetocht door kinderland. 31 Al aan het einde van de achttiende en ook in de eerste helft van de negentiende eeuw verschenen talloze vertalingen en bewerkingen van het verhaal, zowel van Campes kinderversie, als van de originele tekst. Binnen de Nederlandse Robinson-traditie zijn twee lijnen aan te wijzen. De ene loopt direct van het origineel van Defoe naar de Nederlandse bewerkingen voor kinderen. De andere komt voort uit de Duitse Robinson-traditie. Daaronder vallen de bewerkingen die teruggaan op de bewerking van Campe. Bovendien bestaan er nog een paar bewerkingen die rechtstreeks gebaseerd zijn op Duitse versies na Campe, zoals de zogenaamde Schulrobinson van Gräbner uit Gräbners bewerking was georiënteerd op de nieuwste pedagogische theorieën en nam in het negentiende-eeuwse Duitsland dezelfde plaats in als die van Campe in de achttiende eeuw had gedaan. 32 Zowel Campe als Gräbner verplaatsten de handeling van Engeland naar Duitsland en misschien is dat wel de reden dat de meeste Nederlandse bewerkingen voor kinderen teruggaan op het oorspronkelijke werk van Defoe. Desalniettemin zijn 27 Staverman, Robinson Crusoe Uit Rousseau, Emile: Ik haat boeken; ze leren ons alleen te praten over wat we niet weten (173). Maar: Nu we eenmaal niet zonder boeken kunnen, bestaat er één dat naar mijn mening het best geslaagde beeld geeft van een natuurlijke opvoeding (174). Hoewel Rousseau principieel alle andere boeken afwijst, ruimt hij als Emile ouder is, en om pragmatische redenen, toch nog plaats in voor andere lectuur: als Emile dan toch las, dan het liefst de oudheidkundige klassieken, die immers hun waarde hadden bewezen en hem het kunstmatige van moderne literatuur zou doen inzien (319), en fabels, maar dan wel zonder de door volwassenen toegevoegde moraal aan het einde (236). 29 Ibidem Campe, Handleiding tot de natuurlyke opvoeding x-xvi. 31 Buijnsters, Nederlandse kinderboeken uit de achttiende eeuw 211. Zie ook: Staverman, Robinson Crusoe in Holland Zie voor een uitvoerige studie van de Duitse Robinson-traditie voor kinderen: Liebs, Die pädagogische Insel.

9 3.2 De productie van bewerkingen van kinder-klassieken 97 er ook een heleboel Nederlandse bewerkingen die gebaseerd zijn op die van Campe. Slechts enkele bewerkingen hebben Gräbner als brontekst, zoals die van Ouwersloot uit 1869, die een kleine twintig jaar later zeer succesvol werd heruitgegeven in een herziene versie van Louwerse, en de bewerking van J. Maes uit Vaak zijn elementen van verschillende bronteksten/bewerkingen in de nieuwe versies te traceren. Robinson Crusoe beleefde zijn hoogtijjaren binnen de Nederlandse kinderboekproductie in het eerste decennium van de twintigste eeuw, een piek die past bij het beeld van overproductie dat Warendorf jr. en Van Looy schetsten, en in de jaren Voor beide pieken geldt dat de decennia ervoor en erna dalen in de productie van Robinson-bewerkingen laten zien. Er zijn twee verklaringen mogelijk. Wellicht probeerde men vraag en aanbod op elkaar af te stemmen. Na een periode waarin meerdere nieuwe Robinson-bewerkingen waren verschenen, was de markt even verzadigd en verschenen er een paar jaar minder nieuwe bewerkingen, zoals bijvoorbeeld tussen 1890 en Na een tijdje waren deze uitverkocht of verouderd en zagen uitgevers weer behoefte ontstaan, wat wellicht de stijging in de productie van Robinson-bewerkingen in het eerste decennium van de twintigste eeuw bewerkstelligde. Maar een daling van het aantal bewerkingen hoeft niet alleen samen te hangen met het aantal bewerkingen dat in de jaren ervoor op de markt was gekomen. Het kan ook te maken hebben met de populariteit van reeds bestaande bewerkingen. Zo was in de jaren zeventig een Robinson-bewerking verschenen van de populairste kinderboekenschrijver van de negentiende eeuw, J.J.A. Goeverneur, die voor 1900 al zes keer herdrukt was. En in de jaren tachtig maakte de gevierde schrijver van historische jongensboeken Pieter Louwerse een bewerking van de reeds bestaande bewerking van Ouwersloot (1869), die prompt op vele lectuurlijsten werd aanbevolen. De populariteit van deze bewerkingen kan ervoor gezorgd hebben dat uitgevers er in de periode daarna niet veel voor voelden een concurrerende uitgave op de markt te brengen. Uitgevers waren op de hoogte van wat er aan bewerkingen voor handen was. Dat zij hier bij de productie van nieuwe bewerkingen ook rekening mee hielden, blijkt uit een brief van uitgever Van Goor aan D.L. Daalder (1923). Hierin ging Van Goor in op het voorstel van Daalder om een serie bewerkingen te verzorgen. Hij was voor dat plan te vinden, maar hij was het niet helemaal eens met de gekozen bronteksten, omdat van sommige al een goede bewerking bestond of op stapel stond, zoals van De vier Heemskinderen: Wij ontvingen uw brief van 15 dezer met bijbehoorend manuscript en voelen in beginsel wel iets voor uw aanbod. Wij merken op dat van De Heemskinderen reeds eene zeer goede bewerking bestaat van Felix Timmermans uitgegeven bij Meulenhoff, terwijl nog eene tweede in bewerking schijnt te zijn. 33 Terwijl de productie van Robinson-bewerkingen in de periode van mijn onderzoek hoog bleef, steeg het aantal bewerkingen van de meeste andere bronteksten. Van 33 Van Goor aan Daalder, 16 oktober 1923 (Copieboek 76, Streekarchief Hollands Midden, Gouda).

10 98 3 Papier sans fin Tijl Uilenspiegel, Gulliver s travels, Don Quichot, de Reynaert en De vier Heemskinderen verschenen vooral in de eerste helft van de twintigste eeuw steeds meer bewerkingen. Het waren dus niet de bewerkingen van Robinson Crusoe die de stijging van het totale aantal bewerkingen veroorzaakten, maar de bewerkingen van de andere kinder-klassieken. Deze kan verklaard worden door twee ontwikkelingen. De toename van bewerkingen van Tijl Uilenspiegel, Gulliver s travels en Don Quichot correspondeerde met ontwikkelingen binnen de oorspronkelijke jeugdliteratuur, zoals ik hieronder zal laten zien. Het stijgen van het aantal bewerkingen van de Reynaert-bewerkingen en de bewerkingen van De vier Heemskinderen kan in verband worden gebracht met ontwikkelingen in het literatuuronderwijs, die weer beïnvloed werden door de ontdekking en herontdekking van verscheidene Middelnederlandse handschriften. Ook het voor het eerst verschijnen van jeugdliteraire bewerkingen van andere Middelnederlandse verhalen in de eerste helft van de twintigste eeuw had daarmee te maken. Avonturenboeken en kwajongensstreken Hoewel er van Tijl Uilenspiegel, Gulliver s travels en Don Quichot ook vóór de eeuwwisseling al regelmatig kinderboekbewerkingen uitkwamen, is de snelle stijging van het aantal bewerkingen van deze drie bronteksten in de eerste helft van de twintigste eeuw opvallend. Het gemiddelde aantal Uilenspiegel- en Don Quichotbewerkingen verdrievoudigde, het gemiddelde aantal Gulliver-bewerkingen was in de eerste helft van de twintigste eeuw bijna vijf keer zo groot als in de halve eeuw daarvoor. Een eenvoudige verklaring is dat de totale kinderboekproductie groeide en dat het aantal bewerkingen simpelweg meesteeg. Uitgevers zagen de markt voor kinderboeken nog immer groter worden en zagen daarbinnen dus ook ruimte voor meer bewerkingen. Regelmatig is ook geopperd dat de oude verhaalstof werd gebruikt om snel en goedkoop aan de groeiende vraag naar kinderboeken te kunnen voldoen. 34 Zonder het groeien van de kinderboekenmarkt had een stijging van het aantal bewerkingen waarschijnlijk inderdaad niet plaatsgehad, maar het feit dat het aantal bewerkingen van Tijl Uilenspiegel, Gulliver s travels en Don Quichot zo hard steeg, vraagt om een aanvullende verklaring. Deze is wellicht te vinden in het inhoudelijke karakter van de teksten: het avontuurlijke in Don Quichot en Gulliver s travels, het kwajongensachtige in Tijl Uilenspiegel. Volgens Buijnsters en Buijnsters-Smets zijn alle Europese klassiekers tot op zekere hoogte avonturenromans. Maar het kinderboekenaanbod werd vanaf halverwege de achttiende eeuw gedomineerd door burgerlijk-romantische en vooral moralistische lectuur. In de loop van de negentiende eeuw kwam hier verandering in. Mede onder invloed van buitenlandse schrijvers als Cooper, Marryat, Verne en Ai- 34 Zie bijvoorbeeld: Shavit, Poetics 116 en Nikolajeva, Children s literature comes of age

11 3.2 De productie van bewerkingen van kinder-klassieken 99 mard ontstond er meer ruimte voor het zuivere avonturenboek. 35 Op bewerkingen van de Karl May- en andere verhalen voor kinderen werd aanvankelijk nogal afwijzend gereageerd. Het zou niets dan sensatiezucht bij kinderen opwekken. 36 Toch gingen er vanaf het begin van de twintigste eeuw steeds meer stemmen op die de draak staken met de vermeende slechte invloed van avontuurlijke jeugdlectuur en pleitten voor het genot dat kinderen aan avonturenboeken konden beleven. 37 Theo Thijssen wijdde er een passage aan in Jongensdagen (1909): Henk en Ko stormden de trappen op, naar de zolder. Nog vóór ze er waren, schreeuwden ze: Ga je mee, Ay? Het weer is goed. Ay lag languit op de grond, met z n ellebogen onder het hoofd en las een grote aflevering van een tijdschrift. Hij had héél oud goed aan z n huispakje. Aan één kant lag een dikke stapel afleveringen die hij nog hebben moest; aan de andere zijde een dunnere stapel, de afleveringen die hij al gelezen had. Ay zei niets en bleef verder lezen. Of je meegaat! riep Ko bijna aan z n oor. Dadelijk, sprak Ay kortaf, als ik dit stapeltje uit heb, en hij wees naar de dikke stapel naast hem. Ben je gek? vroeg Ko lachend; en Henk zei, een beetje kwaad: We zouwen sigaren gaan brengen aan de zwemmeester. Och, joh, schei uit en laat me lezen, zei Ay zuchtend. Het is nou zo mooi Ik ben net dat-ie opgehangen is en dat ze nou met gloeiende bouten vlak bij z n voeten zitten om m te pijnigen 38 De verhaalstof van Gulliver s travels en Don Quichot werd natuurlijk ook in de negentiende eeuw al gebruikt voor avonturenromans voor kinderen, maar dat men vanaf het begin van de twintigste eeuw steeds meer oog kreeg voor de kinderlijke behoefte aan spanning en avontuur zou er wel eens toe bijgedragen kunnen hebben dat juist Gullivers fantastische en Don Quichots komische avonturen vaker werden gekozen als verhaalstof om voor kinderen te bewerken, terwijl de op christelijk-moralistische leest geschoeide avonturen van Robinson hier weliswaar niet minder maar ook niet meer voor werden gebruikt. Ik zal in de volgende hoofdstukken dieper ingaan op dit soort inhoudelijke aspecten. Mijn hypothese wordt overigens niet door al het materiaal ondersteund: het aantal bewerkingen van Baron von Münchhausen nam in de eerste helft van de twintigste eeuw juist af, terwijl ook dat boek toch een avontuurlijk karakter heeft. Waarschijnlijk waren pedagogische argumenten hier doorslaggevend. De avonturenverhalen die de baron vertelt waren immers leugenverhalen. Bewerkers die het verhaal wel navertelden, omzeilden eventuele opvoedkundige bezwaren door liegen verwerpelijk te verklaren. De Zeeuw (1939) benadrukte dat aan de oorspronkelijke versie vanaf 1793 standaard deze ondertitel werd toegevoegd: Of de ondeugd 35 Buijnsters en Buijnsters-Smets, Lust en leering Vgl. Elberts, De kinderlijke leeswoede. Zie ook De Vries, Wat heten goede kinderboeken? 59-64, Zie bijvoorbeeld Veth, Jongensboeken. 38 Thijssen, Jongensdagen 255.

12 100 3 Papier sans fin van het liegen duidelijk aangetoond. Zo valt er dus uit dit grappige boek nog een wijze les te leren, schreef hij, n.l. altijd bescheiden en waar te zijn en nooit op te snijden! 39 Voor de toename van het aantal Uilenspiegel-bewerkingen kan een vergelijkbare inhoudelijke reden gegeven worden als voor Gulliver en Quichot. In tegenstelling tot het avonturenboek was het kwajongensboek een nieuw, maar niet minder controversieel, jeugdliterair genre dat rond de eeuwwisseling ontstond. In de nadagen van de eeuw van het moralistische kinderboek was Nederlands eerste kwajongensboek Uit het leven van Dik Trom van C. Joh. Kieviet (1891) niet onmiddellijk een succes onder opvoeders en onderwijzers. Toch groeide Dik uit tot een van Nederlands grootste kinderboekenhelden en de formule van een ondeugende jongen met een hart van goud werd al snel nagevolgd door andere kinderboekenschrijvers, zoals Chr. Van Abkoude, de geestelijk vader van Pietje Bell. 40 In een recensie in De Amsterdammer bracht Nellie van Kol Dik Trom in verband met Tijl Uilenspiegel: ze loofde hem als een jongen die Uilenspiegel-stukjes uithaalde en toch niet slecht was. 41 Het lijkt er op dat, naast de expansie van de kinderboekproductie in het algemeen, de acceptatie en de groeiende populariteit van het kwajongensboek er de oorzaak van is geweest dat vaker werd teruggegrepen op de middeleeuwse verhaalstof met Tijl Uilenspiegel, schelm der schelmen, in de hoofdrol, zoals de acceptatie van het avonturenverhaal als een geschikt genre voor kinderen de markt voor bewerkingen van Gulliver s travels en Don Quichot uitbreidde. Middelnederlandse verhalen Het zou verbazing kunnen wekken dat ook het aantal bewerkte Reynaert-verhalen pas in de twintigste eeuw substantieel toenam. De (her)ontdekkingen van meerdere middeleeuwse oorspronkelijke versies hadden de aandacht en waardering voor de Middelnederlandse letterkunde al in de negentiende eeuw sterk doen toenemen. Van de paar Reynaert-bewerkingen die in de tweede helft van de negentiende eeuw voor kinderen verschenen, zijn echter maar twee echte leesversies (Ter Gunne 1850 en Louwerse 1897), de rest zijn prentenboeken. Van De vier Heemskinderen en ook van andere Middelnederlandse verhalen heb ik helemaal geen negentiendeeeuwse bewerkingen voor kinderen kunnen vinden. De oorzaak ligt waarschijnlijk in de lange weg die de Middelnederlandse verhalen hebben afgelegd van de studeerkamers van wetenschappers en bibliofielen via de universitaire studie Nederlandse taal- en letterkunde naar de scholen, waar de verhalen via onderwijsedities uiteindelijk ook steeds vaker werden bewerkt tot lectuur ter uitspanning. In de wet op het literatuuronderwijs van 1863 was de Mid- 39 De Zeeuw J. Gzn., Münchhausen 8. Zie ook het voorwoord in de latere bewerking van Mens, Münchhausen. 40 Zie voor een analyse van de beoordeling van beide boeken: De Vries, Wat heten goede kinderboeken? en Holtrop, Humor met een grote H. 41 Holtrop, Humor met een grote H 393.

13 3.2 De productie van bewerkingen van kinder-klassieken 101 delnederlandse letterkunde nog niet opgenomen. Literatuurgeschiedenissen voor het onderwijs begonnen wel bij de middeleeuwen, maar het ontbrak aan geschikte fragmenten in bloemlezingen of tekstedities. In 1876 werd een kandidaatsexamen Nederlandse taal- en letterkunde echter verplicht om in aanmerking te komen voor een baan als leraar Nederlands aan een gymnasium. Volgens Slings is het niet ondenkbaar dat de middeleeuwen zich vanaf toen stapje voor stapje een plaats [veroverden] in het onderwijs. 42 Onderwijstijdschriften als Noord en Zuid gingen stukken publiceren om docenten bij te scholen en ook in boeken over literatuuronderwijs namen de middeleeuwen een steeds grotere plaats in. Uiteindelijk werd pas in 1920 de periodespecificering, waar de middeleeuwen niet in waren opgenomen, uit de wet op het literatuuronderwijs geschrapt, maar de Middelnederlandse letterkunde was toen al lang niet meer uit de curricula weg te denken. De succesvolle serie onderwijsedities Van alle tijden, waarin ook veel Middelnederlandse teksten verschenen, bestond bijvoorbeeld al vanaf Zoals docenten Nederlands de middeleeuwen van de universiteit naar de gymnasia brachten, zo brachten onderwijzers van lagere scholen de verhalen verder naar buiten. Veel bewerkers waren onderwijzers die de Middelnederlandse teksten bewerkten, zodat de verhalen kinderen ook in hun vrije tijd zouden kunnen bekoren. Vaak ging het om bewerkingen die zich op de grens van schoolleesboek en ontspanningslectuur bevonden, zoals blijkt uit de voorwoorden bij de bewerkingen van J.A. Slempkes (1918) en D.L. Daalder (1924). In het voorwoord bij Het verhaal van de vier Heemskinderen gaf de eerste aan met uitgeverij Thieme overeen te zijn gekomen de tekst hetzij als jongensboek, hetzij als schoolleesboek te bewerken. Daalder hoopte dat zijn bewerkingen niet alleen in, maar ook buiten de school gelezen zouden worden: t Lijkt mij toe, dat dit boekje allereerst bruikbaar is op iedere school, waar litteratuuronderwijs wordt gegeven, òf tijdens de letterkundeles òf bij het voorbereidende litteratuuronderwijs in lagere klassen. Of het ook buiten de school belangstelling zal kunnen wekken moet de tijd leeren. 44 Opvallend is de verdeling tussen bewerkingen van Reynaerts historie en Van den vos Reynaerde. Tot aan de eeuwwisseling waren de bewerkingen allemaal gebaseerd op Reynaerts historie. Na 1900 waren nog maar vier van de 28 bewerkingen op deze versie gebaseerd. De rest ging allemaal terug op Van den vos Reynaerde. Dit wordt verklaard door de receptiegeschiedenis van de werken. Reynaerts historie stamt uit de vijftiende eeuw en is in leven gehouden via de volksboektraditie en de bewerking van Goethe uit In de negentiende eeuw werden de middeleeuwse originelen van zowel Reynaerts historie als Van den vos Reynaerde (dertiende eeuw) ontdekt. Aanvankelijk gingen de belangstelling en waardering van de teksten gelijk op en werd Reynaerts historie gezien als een voortzetting van Van den vos Reynaerde. 42 Slings, Toekomst voor de Middeleeuwen Het eerste deeltje was Esmoreit (1901), gevolgd door Beatrijs (1902) en Van den vos Reynaerde (1909). 44 Daalder, Floris z.p.

14 102 3 Papier sans fin Maar al gauw veranderde de waardering voor de teksten en begon men Van den vos Reynaerde als beter te beschouwen. Aan het einde van de eeuw vergeleek J.W. Muller beide Reynaert-teksten in een dissertatie en betoogde dat de kwaliteit van Reynaerts historie ver achterblijft bij die van zijn voorganger. 45 Onder invloed van zijn standpunt taant de belangstelling voor Reynaerts historie. Pas in de jaren zeventig van de twintigste eeuw trekt deze weer aan. Deze ontwikkeling is te zien aan de omslag van Reynaerts historie als voornaamste brontekst in negentiende-eeuwse bewerkingen naar Van den vos Reynaerde als brontekst voor de twintigste-eeuwse bewerkingen voor kinderen. 46 Uit het bovenstaande volgt dat naast de toenemende kinderboekproductie ook de aard, de herkomst en de receptie van de bronteksten van invloed was op de productie van bewerkingen voor kinderen. Robinson Crusoe was naar zijn aard een geschikt boek om in te zetten voor opvoedingsdoeleinden. Dit was waarschijnlijk ook een van de redenen waarom vooral in de tweede helft van de negentiende eeuw, toen de pedagogische benadering van kinderboeken nog overheerste, van dit verhaal meer bewerkingen zijn verschenen dan van een ridderverhaal als De vier Heemskinderen. Gulliver s Travels, Don Quichot en Tijl Uilenspiegel profiteerden in de eerste helft van de twintigste eeuw van evoluerende opvattingen over wat geschikte jeugdliteratuur was. Het bewerken van de middeleeuwse verhaalstof werd gestimuleerd door de plaats die de Middelnederlandse letterkunde had veroverd in het literatuuronderwijs. Soorten uitgaven De kinder-klassieken werden bewerkt tot vijf verschillende soorten uitgaven. Het grootste deel van de bewerkingen bestond uit leesboeken voor kinderen in de leeftijd van de hoogste klassen van de lagere school en de laagste klassen van de middelbare school. Vaak bewogen deze bewerkingen zich op de grens van schoolleesboek en lectuur ter ontspanning. Dit gold niet alleen voor de oorspronkelijk middeleeuwse verhalen, zoals ik hierboven liet zien, maar ook voor bewerkingen van de andere bronteksten. Moerman (1924) benadrukte bijvoorbeeld in het voorwoord bij zijn bewerking van Het scheepsjournaal van Bontekoe dat de inhoud naast avonturen om van te smullen ook wetenswaardige bijzonderheden over het leven aan boord bood. 47 En zoals in de leesboeken ter ontspanning ook leerzame elementen zaten, zo werd in de schoolleesboeken benadrukt dat kinderen er niet alleen iets van konden leren, maar er ook van konden genieten: Robinson vereenigt in zich alle eigenschappen, waardoor een kind zich tot hem voelt aangetrokken, schreef M.K. de Jong (1897) in het voorbericht van zijn leesboek voor de lagere school Muller, De oude en de jongere bewerking van den Reinaert. 46 Wackers, Reynaerts historie Zie ook Wackers, Reynaert adaptations for children. 47 Moerman, Bontekoe z.p. 48 De Jong, Robinson z.p.

15 3.2 De productie van bewerkingen van kinder-klassieken 103 Afb. 4 Omslag door Jan Rinke van Gulliver s reizen (Amsterdam 1909). Afb. 5 Omslag door Jan Rinke van Tijl Uilenspiegel (Amsterdam 1909). De tweede grote groep bewerkingen werd gevormd door prentenboeken. Hierbij moet onderscheid gemaakt worden tussen goedkope snel uitgevoerde prentenboeken, zoals fabrieksprentenboeken, en de meer artistiek vormgegeven prentenboeken, zoals kunstprentenboeken en beweegbare prentenboeken. Fabrieksprentenboeken waren: prentenboeken die vanaf ongeveer de jaren zeventig van de negentiende eeuw in Nederland op de markt kwamen; die meestal geen vermelding hadden van een uitgever, een auteur of een illustrator; die nooit gedateerd zijn; niet in de Brinkman voorkomen; en die de onderkant van de markt [bedienden]. 49 Fabrieksprentenboeken zijn dus moeilijk te achterhalen. Toch heb ik er een aantal gevonden, waaronder een paar van broodschrijvers als Agatha en Frits van Leent. Het zijn bewerkingen waarin de platen het belangrijkst zijn en waarin maar weinig tekst staat. Je kunt goed zien dat de tekst en de platen los van elkaar tot stand zijn gekomen Gielen heeft het over broodschrijvers die er min of meer toepasselijke tekstjes bij schreven want soms klopt de tekst niet bij de illustratie, zoals in Reintje de Vos van uitgeverij Vlieger, waarin Reintje al wordt opgehangen nog voordat hij voor het gerecht van koning Nobel is gedaagd en waarin 49 Gielen, Fabrieksprentenboeken en de internationale prentenhandel

16 104 3 Papier sans fin Afb. 6 Reclameplaatje van een Amersfoortse Prijs-Courant (circa ). bovendien volgens de illustraties nog een tweegevecht tussen de vos en de beer (in het oorspronkelijke gaat het om een tweegevecht tussen de vos en de wolf!) plaatsvindt, terwijl Reintje dan inmiddels volgens de tekst allang hangt. 50 Kunstprentenboeken werden vanaf het begin van de twintigste eeuw gemaakt toen verenigingen als Kunst aan het volk zich beijverden om meer kunst in het maatschappelijke leven te brengen. 51 Een voorbeeld van een bewerking tot kunstprentenboek is de hertaling van Van den vos Reynaerde door Stijn Streuvels, uitgegeven met platen van Ben Wierink bij Uitgeverij Veen in Verder bracht bijvoorbeeld Vennootschap Letteren en Kunst, een van de uitgeversbedrijven van de familie Cohen, de artistiek verzorgde en populaire prentenboekbewerkingen van Jan Rinke uit, waarin onder andere Gulliver en Tijl in primaire kleuren en zwart omlijnd opnieuw tot leven zijn gebracht Anoniem, Reintje de Vos z.p. 51 Zie Duijx en Linders, De goede kameraad 28-35; De Bodt en Kapelle, Prentenboeken. 52 Rinke, Tijl; Rinke, Gulliver s reizen.

17 3.2 De productie van bewerkingen van kinder-klassieken 105 Plaatjes speelden ook een grote rol in de derde soort bewerkingen: reclame-uitgaven. Hierin werd de bekendheid van de kinder-klassieken gebruikt om heel andere producten aan de man te brengen. Zo brachten koffie- en theehandelaar Kanis en Gunnik (1928) en Biscuits-, Chocolade- en Suikerwarenfabriek S.A. Victoria (1949) plakplaatjesalbums uit. Bij hun producten waren gratis plaatjes van Gulliver en Reynaert verpakt, die in een album konden worden geplakt. De vierde soort bewerkingen waren toneelbewerkingen van Tijl Uilenspiegel (Hoogstra 19xx, De Roo 1936) en Van den vos Reynaerde (Frieling 1931). Ook andere Middelnederlandse verhalen werden voor toneel bewerkt: Frielings toneelbewerking verscheen in de serie Leekenspelen van de Vrijzinnig Christelijke Jeugdcentrale, waartoe bijvoorbeeld ook een toneelbewerking van Beatrijs behoorde en bij J.M. Meulenhoff verscheen in 1948 de bundel Vier Middeleeuwse spelen met bewerkingen van Esmoreit, Gloriant, Nu noch en De buskenblaser. Dat het vooral om verhalen uit het Nederlandse culturele erfgoed ging had ermee te maken dat het in alle gevallen om bewerkingen voor schooltoneel ging. De stukken werden waarschijnlijk opgevoerd in het kader van de literatuurlessen. De laatste groep bestond uit bewerkingen die fungeerden als opvulmateriaal voor verhalen- en spelletjesbundels. Voorbeelden van spelletjesbundels zijn Prettige winteravonden (Hoog 1909) en t Is lang geleden (Blaauw 1914) van Kluitman, waarin tussen rijmpjes, raadseltjes en spelletjes af en toe Een grap van Tijl Uilenspiegel stond of Een avontuur van de Baron von Münchhausen. De bewerkers en uitgevers van de meeste verhalenbundels, waarin ook sterk verkorte bewerkingen zijn opgenomen, zijn, net als bij de fabrieksprentenboeken, veelal niet vermeld. Ook hier ging het vaak om goedkoop uit- en vormgegeven boeken. Regelmatig werden de bewerkingen als sprookje gepresenteerd, ofwel doordat de bundel voor de rest alleen maar sprookjes bevatte, zoals in Oma vertelt (Anoniem circa 1930), ofwel door de titel van de bundel, zoals Er was eens (Anoniem circa 1950) of Sprookjesboek met verhalen (Anoniem circa 1950). Er verschenen ook doe-boeken gebaseerd op de oude meesterwerken, zoals kleurboeken en opzetboeken. Een mooie versie van een doe-bewerking is het opzetboek van Robinson Crusoe door J. Blok in de serie Met schaar en lijmpot (Cohen Zonen 1916). Daarmee konden kinderen het eiland van Robinson knutselen in karton. De verschillende soorten bewerkingen verklaren ten minste voor een deel de hoeveelheid en de snelle opeenvolging van de bewerkingen. Soms kwamen er bij één uitgever kort na elkaar meerdere bewerkingen van dezelfde brontekst uit. De verklaring ligt bij de verschillende manieren waarop de uitgevers de bronteksten konden exploiteren: ze speelden de klassiekenkaart en buitten de bekendheid van de bronteksten en het betrekkelijk eenvoudige en goedkope proces van bewerken uit door verschillende deelgroepen binnen de doelgroep kinderen en jeugd te bedienen. Daarbovenop gebruikten ze de verhalen om verzamelbundels mee te vullen. Vaak kwamen dezelfde bewerkingen in verschillende banden uit. Regelmatig werden bewerkingen van bekende schrijvers door andere uitgevers overgenomen

18 106 3 Papier sans fin en als nieuwe titel (soms letterlijk onder een andere titel) en al dan niet herzien, heruitgebracht. 3.3 Uitgeversstrategieën De groeiende markt voor kinderlectuur verleidde veel uitgevers ertoe ook een duit in het kinderboekenzakje te doen, zo constateerde Kruseman (1886): De handel in kinderwerkjes biedt zooveel voordeelen, dat weinig uitgevers de verzoeking kunnen weêrstaan, er zich meer of min mede te bemoeien. Ook zij, die gewoon zijn zich in gansch andere richting te bewegen, voelen zich nu en dan aangetrokken om iets goeds en bevalligs te leveren voor kinderen. 53 Dat bewerkingen vaak in aanmerking kwamen voor zo n eenmalig uitstapje naar de kinderboekenmarkt blijkt uit het aantal uitgevers dat slechts één bewerking van een van de kinder-klassieken heeft uitgegeven, vaak inderdaad zonder in kinderboeken gespecialiseerd te zijn. Ter vergelijking: 84 van de 128 uitgevers gaven maar één bewerking van de door mij geselecteerde kinder-klassieken uit. 54 Zij combineerden de voordeelen van de handel in kinderwerkjes met de voordelen van de bekendheid van de titels. Wellicht ging men ervan uit dat de status als klassieker de titels goed verkoopbaar maakte en dat volwassenen sneller geneigd waren een bewerking waarvan zij de titel herkenden voor hun kinderen aan te schaffen dan een onbekend nieuw kinderboek, bijvoorbeeld uit nostalgie, zoals Nikolajeva het nog immer voortdurende verkoopsucces van bewerkingen van kinder-klassieken verklaart: Grandparents of today who go into a bookstore to buy a Christmas present for their grandchildren recognize with a pang of nostalgia the good old stories of their childhood and buy them, believing that they are purchasing literature of quality. Sales figures create the illusion that the books are still in demand, and publishers continue to publish them. 55 Nikolajeva heeft het over de huidige stand van zaken, maar er zijn goede aanwijzingen dat men dat ook in de periode waarin de bewerkingen van mijn onderzoek uitkwamen in gedachten had. De bekendheid van de titels en het gevoel van nostalgie werden namelijk in veel voorwoorden genoemd als redenen om de bewerkingen te maken en te lezen. Henri van Hoorn (circa 1950) achtte het zelfs totaal overbodig zijn Reynaert-bewerking uitgebreider aan te bevelen dan met de vaststelling dat iedereen, jong en oud, er al wel eens van had gehoord. 56 Oostveen (1875) was een van de vele bewerkers die expliciet een beroep deed op de nostalgie van de bemiddelaars, door zijn eigen gevoelens van nostalgie uit de doeken te doen: 53 Kruseman, Bouwstoffen Van meer dan dertig bewerkingen heb ik niet kunnen achterhalen wie de uitgevers waren. 55 Nikolajeva, Children s literature comes of age Van Hoorn, Reinaert 2.

19 3.3 Uitgeversstrategieën 107 Robinson toch was een vriend mijner jeugd, en de vernieuwde kennismaking met hem voerde mij onwillekeurig terug naar den tijd, toen de jongenskiel (mij) nog om de leden gleed en alles even blijd was. 57 De uitgevers die relatief veel bewerkingen in hun fonds hadden behoorden vrijwel zonder uitzondering tot de uitgevers die zich in kinderboeken hadden gespecialiseerd of in elk geval een groot kinderboekenfonds hadden. In de tweede helft van de negentiende eeuw waren dat A.W. Sijthoff, G. Theod. Bom en D. Noothoven-Van Goor. Rond en vlak na de eeuwwisseling waren dat P. van Belkum/Schillemans & Van Belkum en R. van der Velde/Hepkema & Van der Velde en in de eerste helft van de twintigste eeuw, hoewel de meeste al voor de eeuwwisseling waren opgericht, de verschillende uitgeversbedrijven van de familie Cohen (Gebr. E & M Cohen, Cohen Zonen, Vennootschap Letteren en Kunst), Kluitman, Van Holkema & Warendorf en G.B. van Goor Zonen. 58 En terwijl de uitgevers die slechts incidenteel een bewerking voor kinderen in hun fonds opnamen ze als losse uitgaven uitbrachten, presenteerden veel uitgevers bij wie meer bewerkingen uitkwamen ze als teksten die bij elkaar hoorden. Zij deden dat op twee manieren: of de bewerkingen verschenen in een specifieke bewerkingenserie of uitgevers hadden een vaste bewerker. Bewerkingen in series In de tweede helft van de negentiende eeuw werd het uitgeven van boeken in series een populaire uitgeef- en verkoopmethode. Het bood dan ook veel voordelen. Vanwege het uniforme uiterlijk waren de productie- en reclamekosten laag. Een serienaam kon bovendien uitgroeien tot een merknaam, wat uitnodigde tot verzameldrift en zorgde voor klantenbinding. En op deze manier konden ook moeilijk verkoopbare titels aan de man worden gebracht. 59 Volgens Kuitert werden vanaf circa 1850 daarom bijna alle boeken als onderdeel van een serie aangeboden. 60 Er waren allerlei soorten series: series die waren samengesteld op grond van het genre, series die tot zuilen behoorden en series die bepaalde doelgroepen bedienden, zoals kinderen en jongeren. 61 Van de bewerkingen was eenderde ondergebracht in een serie. Ongeveer de helft daarvan zat in algemene kinderboekenseries als Jacob van Campen s jongens- en meisjesbibliotheek (Drukkerij Jacob van Campen ) en Ons schemeruurtje (H. Meulenhoff ). Hierin werd geen onderscheid gemaakt tussen bewer- 57 Oostveen, Robinson Crusoë Bijlage 2 geeft een overzicht van uitgevers die tussen 1850 en 1950 drie of meer bewerkingen van de voor dit onderzoek geselecteerde kinder-klassieken hebben uitgegeven. 59 Kuitert, Het ene boek in vele delen Ibidem Jeugdliteraire series zijn nog niet veel onderzocht (Ibidem 23). Een uitzondering is de scriptie van Carolien van Welij (Uva 2002) waarin zij de serie Nieuwe bibliotheek voor de jeugd van Jacob Stamperius onderzoekt (zie ook: Van Welij, Van serienaam tot merknaam ). Ook Duijx & Linders noemen het belang van series ( bibliotheken ) voor de jeugdliteratuur (Duijx en Linders, De goede kameraad 36-40).

20 108 3 Papier sans fin Afb. 7 Uit de serie Ons boekenplankje van Van Holkema & Warendorf Afb. 8 Uit de serie Ons boekenplankje van Van Holkema & Warendorf kingen en oorspronkelijke kinderboeken. Het ging, op één serie na, in alle gevallen om twintigste-eeuwse bewerkingen die in algemene kinderboekenseries uitkwamen. 62 Dat is opvallend omdat al in de negentiende eeuw veel kinderboekenseries verschenen. Negentiende-eeuwse bewerkingen die in series waren ondergebracht zaten echter geen van alle in algemene kinderboekenseries, maar allemaal in specifieke series waarin alleen bewerkingen en vertalingen zaten, zoals de Bibliotheek voor de jeugd (W. Versluys ) en de prentenboekenreeks Pantomime Prentenboeken (Jac. G. Robbers 1893). Dit heeft wellicht te maken met het succes van klassiekenreeksen voor volwassenen, zowel in ons land als in de ons omringende landen. 63 Hieruit moet echter niet geconcludeerd worden dat na 1900 minder gedifferentieerd werd tussen bewerkingen en oorspronkelijke kinderboeken. Integendeel, het ging in de tweede helft van de negentiende eeuw om veel minder bewerkingen die in series uitkwamen dan in de twintigste eeuw. De bewerkingsseries laten een opvallende ontwikkeling zien, die te maken heeft met de manier waarop de series werden gepresenteerd. In de negentiende en aan het begin van de twintigste eeuw werd de nadruk gelegd op het goedkope van de bewerkingsseries, niet alleen voor de uitgevers, maar ook voor de potentiële kopers 62 Bijlage 3 geeft een lijst van series waarin bewerkingen van deze kinder-klassieken zijn verschenen. 63 Kuitert, Het ene boek in vele delen 19,