behandeling van hiv-geïnfecteerde zwangeren preventie van virustransmissie en bijwerkingen bij moeder en kind

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "behandeling van hiv-geïnfecteerde zwangeren preventie van virustransmissie en bijwerkingen bij moeder en kind"

Transcriptie

1 Stand van zaken Behandeling van hiv-geïnfecteerde zwangeren: preventie van virustransmissie en bijwerkingen bij moeder en kind Kees Boer, Jeanine F. Nellen, Marion E. Kreyenbroek en Mieke H. Godfried Zonder interventie varieert de kans op hiv-overdracht van moeder naar kind van minder dan 10% tot meer dan 60%, afhankelijk van de hoeveelheid vrij circulerend hiv in het plasma. De preventie van hiv-overdracht van moeder naar kind steunt op het perinataal geven van een combinatie van antiretrovirale middelen ( highly active antiretroviral therapy ; HAART) aan zowel moeder als kind. De waarde van de electieve sectio bij een effectieve behandeling met HAART in de zwangerschap is zeer beperkt. Exclusieve borstvoeding leidt niet tot een hogere hiv-transmissie dan flesvoeding, maar dit effect blijkt in de praktijk niet tot een succesvolle strategie te leiden. Door de ruime schaal waarop preventieve behandeling met HAART wordt toegepast, is het duidelijk dat in het algemeen het gebruik van HAART in de zwangerschap relatief veilig is. Of dit ook geldt voor de toepassing van specifieke, vaak nieuwere middelen is door schaarste aan gegevens vaak onbekend. Wat betreft de zwangere is het in de eerste weken na de start van de behandeling belangrijk om te letten op bijwerkingen als hepatotoxiciteit. Voor de zwangerschap lijkt vroeggeboorte het belangrijkste bijeffect te zijn. Deze treedt eigenlijk alleen op wanneer HAART gedurende de gehele zwangerschap moet worden gebruikt. Bij de neonaat kunnen mitochondriale toxiciteit en hematologische effecten optreden. Deze lijken klinisch onbelangrijk, maar langetermijneffecten zijn niet uitgesloten. Van geen enkel antiretroviraal middel bestaan voldoende gegevens over langetermijneffecten bij het kind om te spreken van bewezen veiligheid. Academisch Medisch Centrum/ Universiteit van Amsterdam, afd. Verloskunde, Amsterdam. Dr. K. Boer, gynaecoloog; M.E. Kreyenbroek, maatschappelijk werkster. Afd. Inwendige Geneeskunde: dr. J.F. Nellen en dr. M.H. Godfried, internisten. Contactpersoon: dr. K. Boer (k.boer@amc.nl). Wereldwijd worden ongeveer een half miljoen kinderen per jaar via hun moeder met hiv geïnfecteerd. In Nederland kunnen we hiv-geïnfecteerde zwangeren effectief opsporen en behandelen, en kan de overdracht van hiv worden voorkomen sinds per 2004 de hiv-test in de prenatale screening is opgenomen. Per jaar gaat het om gemiddeld 100 besmette vrouwen met een doorgaande zwangerschap. In het Tijdschrift is eerder aandacht besteed aan de profylactische behandeling van hiv-geïnfecteerde zwangeren en de eerste goede resultaten daarvan in Nederland. 1-3 In dit artikel bespreken wij recente resultaten van de preventie van perinatale transmissie. Ook besteden wij aandacht aan een aantal minder bekende nadelen van de medicamenteuze behandeling voor de zwangere, de zwangerschap en het kind. Voor dit artikel zochten wij in Medline via uitgebreide zoekacties ( (HAART OR - alle indivuele antiretrovirale middelen -) AND (pregnancy OR fetus OR infant OR (mother AND child AND transmission) OR MTCT) ). HAART betekent highly active antiretroviral therapy, een combinatie van meestal 3 verschillende antiretrovirale middelen; de afkorting MTCT staat voor mother-to- NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B410 1

2 child transmission. De bij dit artikel aangehaalde literatuur betreft voornamelijk recente bronnen. Transmissie van moeder naar kind Zonder interventie varieert de kans op hiv-overdracht van moeder naar baby van minder dan 10% tot meer dan 60%, afhankelijk van de hoeveelheid vrij circulerend hiv in het plasma ( HIV-RNA-load ). Deze relatie tussen HIV-RNA-hoeveelheid en overdracht is in veel studies aangetoond. 4 Recent bleek dat de overdracht tijdens de zwangerschap nog sterker samenhangt met het hiv dat in het DNA van de geïnfecteerde moederlijke lymfocyt is ingebouwd. 5 In de dagelijkse praktijk maken we nog geen gebruik van deze kennis. Perinatale overdracht vindt gemakkelijker plaats naar meisjes dan naar jongens. De nieuwste verklaring hiervoor is een immunologische: de bij jongetjes in het Y-chromosoom aanwezige antigenen zorgen voor een sterkere afweerreactie tussen moeder en kind; dit gaat de hiv-overdracht van moeder naar kind kennelijk tegen. Naarmate de gelijkenis tussen de HLA-antigenen op de lymfocyt van de moeder en die van het kind groter is en er een geringere afweerreactie is, is de kans op overdracht juist groter. Transmissie vóór een zwangerschapsduur van 28 weken in een doorgaande zwangerschap is zeldzaam. Na een positieve hiv-testuitslag in het eerste trimester is er dus voldoende tijd om een effectieve preventieve behandeling te geven. De trofoblastlaag van de placenta vormt kennelijk een relatief goede protectie tegen vrij circulerend hiv. Vanaf welke zwangerschapsduur infectie mogelijk is, is niet bekend. In het laatste trimester en met name als zich een infectieziekte voordoet die de placenta aantast, passeert het vrij circulerende of het in de lymfocyt aanwezige hiv soms wel de placentabarrière en bestaat de kans op transmissie. Voorbeelden van dergelijke placentaire infecties zijn syfilis, chorioamnionitis en malaria. In dergelijke gevallen is de kans op infectie van het kind tussen de 2 en 8 keer hoger dan wanneer deze infecties er niet zijn. Bij de baring lijkt vooral de lokale aanwezigheid van hiv in de tractus genitalis van belang voor transmissie. Genitale infecties trekken lymfocyten aan en daarmee ook het hiv. Omdat de oorzaak van vroeggeboorte of het voortijdig breken van de vliezen vaak een infectie is, is het begrijpelijk dat deze gebeurtenissen een risico vormen voor overdracht. Voor de kliniek is een recente studie van belang waarin een verband werd aangetoond tussen placentaire microtransfusies tijdens de partus en hiv-overdracht. 6 Hieruit mag worden afgeleid dat infecties met hiv tijdens de geboorte niet altijd het gevolg zijn van de reis van de vrucht door een geïnfecteerd geboortekanaal, maar dat deze ook hematogeen kunnen plaatsvinden. Het Nederlandse advies om de baby snel af te navelen wordt door dit onderzoek ondersteund. Borstvoeding Wereldwijd is ongeveer 40% van de met hiv besmette kinderen geïnfecteerd geraakt via borstvoeding. Dit komt, omdat in de niet-geïndustrialiseerde wereld borstvoeding nog steeds wordt aangeraden om sterfte door diarree en longontsteking te voorkomen. Juist vanwege dit borstvoedingsdilemma leverde een gerandomiseerde voedingsstudie in Zuid-Afrika een positieve nevenbevinding op. 7 Het bleek namelijk dat exclusieve borstvoeding niet leidde tot een hogere hiv-transmissie bij 3 maanden dan flesvoeding. Ook leidde het tot een lagere transmissie dan die bij niet-exclusieve borstvoeding met de gebruikelijke voedseltoevoegingen. De verklaring hiervoor is dat door ander voedsel dan moedermelk een afweerreactie in het maagdarmstelsel teweeggebracht wordt, waardoor hiv uit de moedermelk het lichaam wordt ingesluisd. Het voornoemde gunstige effect van exclusieve borstvoeding werd echter tenietgedaan door de hieropvolgende periode waarin niet-exclusieve borstvoeding werd gegeven. Ook een recentelijk gepubliceerde trial waarin exclusieve borstvoeding werd volgehouden tot 6 maanden en dan abrupt werd vervangen door andere voeding, liet geen verbetering zien ten opzichte van gewone borstvoeding, mogelijk doordat veel vrouwen tegen de afspraak in doorgingen met de borstvoeding naast de gewone voeding. 8 Preventie van transmissie van moeder naar kind HAART. In Nederland begint men bij onbehandelde vrouwen met HAART rond een zwangerschapsduur van 24 weken. Bij vrouwen die al HAART gebruiken, wordt deze gecontinueerd, eventueel in aangepaste vorm, waarbij gekozen wordt voor de veiligste middelen. Daarnaast krijgen alle baby s gedurende 4 weken post partum antiretrovirale middelen als postexpositieprofylaxe. Door de ruime schaal waarop preventieve behandeling met HAART wordt toegepast, is het duidelijk dat in het algemeen HAART-gebruik in de zwangerschap relatief veilig is. Voor de preventie van perinatale transmissie is deze medicamenteuze therapie de behandeling van eerste keus. Een electieve keizersnede kan dienen als veiligheidsklep, mocht medicamenteuze behandeling om wat voor reden dan ook falen. Dit beleid wordt in de praktijk sinds 1998 in de meeste centra in Nederland toegepast. De effectiviteit van HAART als preventieve maatregel is 2 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B410

3 voor het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam en het Erasmus MC in Rotterdam reeds in 2007 beschreven in de zogenaamde AMRO-studie. 9 Er werd in deze studie geen overdracht gezien bij ruim 150 vrouwen. Ook in diverse grote cohortstudies uit de westerse wereld is de effectiviteit van HAART gebleken, met een afname van de overdracht van gemiddeld 25% naar minder dan 1-2%. In Nederland wordt alleen HAART aangeraden; internationaal wordt ook nog wel gepleit voor monotherapie met zidovudine bij een plasma-hiv-rna-hoeveelheid < 1000 virusdeeltjes/ml, omdat bij lage hoeveelheden vorming van virusresistentie niet waarschijnlijk wordt geacht. 10 Meestal wordt dan het advies gegeven om tevens protocollair een electieve sectio te verrichten. Electieve sectio caesarea niet beter dan HAART. Gerandomiseerd onderzoek waaruit bleek dat een electieve sectio voordat HAART werd toegepast de overdracht met 80% kon verlagen, werd pas in 1999 gepubliceerd. Dit was nadat in Nederland al gekozen was voor HAART als preventieve behandeling en nog nauwelijks voor een routinematige electieve sectio. In sommige andere Europese landen was de electieve sectio als preventie tegen moeder-kindtransmissie wel op grote schaal ingevoerd. In landen als Italië en Duitsland wordt nog bijna uniform een electieve sectio toegepast, ondanks dat het gebruik van HAART in de zwangerschap ook daar inmiddels volledig is geïmplementeerd. In Nederland en België wordt de electieve sectio slechts in een minderheid van de gevallen uitgevoerd, met overal dezelfde goede resultaten. De toegevoegde waarde van deze ingreep bij een effectieve behandeling met HAART in de zwangerschap is dus op zijn best zeer beperkt. In de reeds genoemde AMRO-studie werd berekend dat minstens 131 keizersneden bij hiv-geïnfecteerde zwangeren nodig zijn om een infectie van 1 baby te voorkomen, en dat getal is inmiddels alleen maar groter geworden. 9 Minder ingrijpende en goedkopere preventieve behandelingen dan HAART of een electieve keizersnede zijn in de derde wereld getest en tot voor kort niet effectief gebleken. Dit geldt onder andere voor reiniging van het geboortekanaal met benzalkoniumchloride, suppletie met vitamine A of zink en antibiotische behandeling van bacteriële vaginose. 11 Risico s van antiretrovirale therapie De Nederlandse richtlijn voor de preventie van moederkindoverdracht van hiv is gebaseerd op het gebruik van HAART in de zwangerschap en duotherapie gedurende 4 weken aan de neonatus. 1 Als eerste keus voor de zwangere wordt een combinatie aanbevolen van 2 nucleoside- reverse -transcriptaseremmers (verder te noemen: nucleosideanaloga) met ofwel een proteaseremmer ofwel nevirapine. De combinatie die op dit moment het meest gebruikt wordt, is zidovudine en lamivudine als nucleosideanaloga en lopinavir of ritonavir als proteaseremmer. Als er geen tekenen zijn van resistentie bij de moeder, is het beleid om de baby te behandelen met een combinatie van zidovudine en lamivudine. De Nederlandse richtlijn over hiv en zwangerschap is te vinden op product/richtlijnen/folder /rl_antiretrov_ 2007.pdf. In de volgende paragrafen beschrijven wij de potentiële nadelen van deze profylaxe. Effect op de zwangere Antiretrovirale middelen lijken bij zwangeren vaker verschijnselen van toxiciteit te veroorzaken dan bij nietzwangeren. Het is belangrijk dat ook huisartsen hiervan op de hoogte zijn, omdat patiënten zich soms met dergelijke klachten, zoals huiduitslag, misselijkheid en diarree, eerst tot de huisarts wenden. Met name de verschijnselen van een stevens-johnsonsyndroom, dat wil zeggen pijnlijke orale of vaginale slijmvliezen met eventueel ulceraties bij gebruik van nevirapine, moeten vroegtijdig worden herkend om erger te voorkomen. Ernstige met nevirapine samenhangende hepatotoxiciteit en sterfte komen bij vrouwen met een redelijk goede cellulaire afweer, namelijk een CD4+-celaantal > /l, vaker voor dan bij mannen. Het is onduidelijk of zwangerschap de nevirapinetoxiciteit doet toenemen. Een retrospectieve studie liet zelfs een vermindering zien van met nevirapine samenhangende exantheem en hepatotoxiciteit. 12 Toch wordt in vele richtlijnen gewaarschuwd voor het gebruik van nevirapine in de zwangerschap, zeker bij vrouwen met een niet verlaagde cellulaire afweer. Het is belangrijk om na start van de behandeling de zwangere te waarschuwen voor een mogelijk exantheem en om in de eerste weken de transaminasen in het bloed te vervolgen. 13 Proteaseremmers hebben invloed op het glucosemetabolisme, hetgeen zich bij niet-zwangeren kan manifesteren als een gestoorde glucosetolerantie en zelfs als diabetes mellitus. 14 Hiv-geïnfecteerde vrouwen die HAART gebruiken, moeten daarom vooralsnog beschouwd worden als een hoogrisicogroep voor het krijgen van een gestoorde glucosetolerantie. 15 Bij het gebruik van de nucleosideanaloga didanosine en stavudine als onderdeel van HAART is in de zwangerschap lactaatacidose opgetreden. De combinatie van deze middelen is daardoor onwenselijk. Effect op de zwangerschap Een verhoogd risico op prematuriteit, een laag geboortegewicht, pre-eclampsie en zwangerschapsdiabetes zijn in enkele grote studies wel gevonden en in andere weer niet. NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B410 3

4 Een toename van prematuriteit is vooral beschreven in Europese cohorten, maar werd niet bevestigd in Amerikaanse cohorten. 9,16 De hogere kans op prematuriteit lijkt samen te hangen met de duur en de aard van het HAARTgebruik in de zwangerschap. Prematuriteit wordt met name gezien bij toepassing van HAART vóór de conceptie en bij proteaseremmers bevattende HAART. 9,16 Het is niet uitgesloten dat de prematuriteit het gevolg is van de verder gevorderde infectie met hiv, die de HAARTbehandeling nodig maakte. Ook wat betreft een laag geboortegewicht leveren de studies geen consistent patroon op. Mogelijk heeft dit te maken met populatieverschillen, maar het kan ook berusten op analyseverschillen. In Amerikaanse studies wordt bijvoorbeeld voornamelijk naar een absoluut geboortegewicht gekeken en wordt in het algemeen niet gecorrigeerd voor cofactoren die de zwangerschapsuitkomst beïnvloeden, zoals etniciteit, eerdere prematuriteit, roken en drugsgebruik. De door HAART geïnduceerde verbeterde cellulaire afweer wordt gezien als belangrijkste verklaring voor het verband tussen HAART-gebruik en vroeggeboorte. In een normale zwangerschap is de cellulaire weerstand juist verminderd en gemoduleerd. Vanwege het tegenovergestelde effect van HAART werd bij deze therapie ook een verhoogde kans op pre-eclampsie verwacht. In TABEL Dierproefgegevens en humaan-klinische data van antiretrovirale middelen* antiretroviraal middel placentapassage (ratio pasgeborene versus moeder) carcinogeniciteit (lange termijn; diermodel) teratogeniteit (diermodel) nucleosideanalogon ZDV + (mens; 0,85) + (knaagdier) + (knaagdier; hypospadie, 1 studie bij de mens) ddc + (aap; 0,30-0,50) + (knaagdier) + (knaagdier; skeletdefecten, hydrocefalus) ddi + (mens; 0,50) - - d4t + (aap; 0,80) + (knaagdier) - 3TC + (mens;1,0) - - ABC + (knaagdier) + (knaagdier) + (knaagdier; skeletdefecten, anasarca) TDF + (mens; 0,95-0,99) + (knaagdier) - (osteomalacie) FTC + (knaagdier; 0,40-0,50) - - nonnucleoside- reverse -transcriptaseremmer NVP + (mens; 1,0) + (knaagdier) - EFV + (aap; knaagdier 1,0) + (muis) + (mens, aap; neuralebuisdefecten) proteaseremmer IDV minimaal (mens) + (schildkliercarcinoom) - (extra ribben, verhoogde bilirubinewaarde) SQV minimaal (mens) - - RTV minimaal (mens) + (knaagdier; hepatocellulair carcinoom) - (cryptorchisme) NFV minimaal (mens) + (knaagdier; schildklier) - LPV + (mens; 0,20) + (knaagdier; hepatocellulair carcinoom) - (knaagdier; skeletdefecten) FPV onbekend + (knaagdier; hepatocellulair carcinoom) - (abortus, skeletdefecten) AZV minimaal (mens) + (knaagdier) - (verhoogd bilirubine) TPV onbekend nog gaande - (knaagdier; verminderde botvorming bij ratten) DRV onbekend niet voltooid - overig ENF onbekend niet verricht - MRV onbekend - - RGV + (rat; 1,5-2,5) nog gaande - (knaagdier; extra ribben) + = aangetoond; - = geen gegevens bekend; ZDV = zidovudine; ddc = zalcitibine; ddi = didanosine; d4t = stavudine; 3TC = lamivudine; ABC = abacavir; TDF = tenofovir; FTC = emtricitabine; NVP = nevirapine; EFV = efavirenz; IDV = indinavir; SQV = saquinavir; RTV = ritonavir; NFV = nelfinavir; LPV = lopinavir; FPV = fosamprenavir; AZV = atazanavir; TPV = tipranavir; DRV = darunavir; ENF = enfurtide; MRV = maraviroc; RGV = raltegravir. * Gebaseerd op: Recommendations for use of antiretroviral drugs in pregnant hiv-infected women for maternal health and interventions to reduce perinatal HIV transmission in the United States, July 8, 2008, gevonden op Overige = fusie-, entry - of integraseremmers. 4 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B410

5 de genoemde AMRO-studie werd bij de zwangeren die HAART kregen echter geen toename gevonden van preeclampsie of zelfs maar van een verhoogde bloeddruk ten opzichte van een gematchte controlegroep. 9 Effect op de foetus en de neonatus In het algemeen passeren nucleosideanaloga en nevirapine de placenta goed, de proteaseremmers passeren deze daarentegen nauwelijks. Het is tot nog toe niet bekend of het voor de protectie van de baby belangrijk is dat antiretrovirale middelen, al dan niet deels, bij het kind terechtkomen om ter plekke infectie van CD4-cellen te voorkomen, of dat dit juist vermeden moet worden om toxiciteit te voorkomen. De nadelige effecten van deze middelen worden door grote studiegroepen in de VS en Europa prospectief nagegaan ( rim_report.pdf). 17 Tot nog toe zijn in de betreffende studies ruim kinderen gevolgd. De gegevens over mogelijke toxische effecten zijn desondanks beperkt. Vaak wordt antiretrovirale behandeling gestart in de tweede helft van de zwangerschap, dat wil zeggen na de organogenese. Een toenemend aantal vrouwen wordt echter zwanger terwijl zij reeds antiretrovirale medicijnen gebruiken. Dierexperimenteel onderzoek naar individuele middelen heeft nog weinig bewijs voor teratogeniteit geleverd en ook bij mensen zijn slechts een paar middelen enigszins verdacht (tabel). Mitochondriale disfunctie. Effecten op de foetale ontwikkeling kunnen echter ook na de organogenese plaatsvinden. Het zorgwekkendst tot nu toe is de gerapporteerde mitochondriale disfunctie na prenatale expositie aan nucleosideanaloga. Deze bijwerking is bekend bij hiv-geïnfecteerde volwassenen die HAART gebruiken en uit zich in neuropathie, myopathie en cardiomyopathie, steatosis hepatis, pancreatitis, lactaatacidose en verlies van subcutaan vet, met name in het gezicht en op de extremiteiten. Genoemde verschijnselen zijn vanzelfsprekend zeer onwenselijk bij in principe gezonde neonaten. Echter, bij nauwkeurige intracellulaire meting van het mitochondriale DNA wordt deze toxiciteit niet in alle studies aangetoond Klinisch relevante uitingen hiervan zijn bij de mens zeldzaam. Hematologische veranderingen. Na prenatale of neonatale blootstelling aan antiretrovirale medicatie zijn ook hematologische veranderingen bij neonaten waargenomen in de vorm van iets verlaagde waarden voor hemoglobine, trombocyten, neutrofielen, het totaal aantal lymfocyten, CD4+-, en CD8+-T-cellen. 24,25 Mogelijk verlopen deze veranderingen via myelotoxische effecten op de hematopoëtische stamcellen. Klinisch lijken de beschreven effecten niet groot, maar langetermijngegevens ontbreken. Als laatste blijkt uit dierexperimenteel onderzoek dat veel antiretrovirale middelen carcinogene eigenschappen hebben. De weinige transplacentaire carcinogeniteitsonderzoeken bij dieren suggereren een verhoogd risico op latere maligniteiten na perinatale expositie (zie de tabel). Voor de mens is echter nog geen toegenomen incidentie van maligniteiten gemeld. Omdat langetermijngegevens ontbreken, is het belangrijk om deze kinderen zorgvuldig te volgen. In dit opzicht is het van belang dat kinderen die sinds enkele jaren zijn blootgesteld aan HAART net als hun moeders centraal worden geregistreerd door de Stichting HIV Monitoring ( Conclusie De zeer effectieve preventie van de transmissie van hiv van moeder naar kind is gebaseerd op de behandeling van zowel de moeder als het kind met antiretrovirale middelen. De toegevoegde waarde van een electieve sectio lijkt zeer beperkt wanneer HAART bij de moeder het virus voldoende onderdrukt. De medicamenteuze behandeling heeft in potentie nadelen voor de zwangere, de uitkomst van de zwangerschap en de neonaat, maar in de praktijk lijken deze beperkt te zijn. Wat betreft de zwangere is het in de eerste weken na de start van de behandeling belangrijk om te letten op bijwerkingen als hepatotoxiciteit. Voor de zwangerschap lijkt vroeggeboorte het belangrijkste bijeffect te zijn. Deze treedt eigenlijk alleen op wanneer HAART in de gehele zwangerschap moet worden gebruikt. Bij de neonaat kunnen mitochondriale toxiciteit en hematologische effecten optreden. Deze lijken klinisch onbelangrijk, maar langetermijneffecten zijn niet uitgesloten. Aanbevolen wordt om de zwangere door de gynaecoloog, de internist en de kinderarts in teamverband te laten behandelen en om het kind liefst tot de volwassenheid te volgen om zicht te krijgen op mogelijke effecten op de lange termijn. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. Aanvaard op 7 mei 2009 Citeer als: Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153:B410 > Meer op NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B410 5

6 Literatuur 1 Werkgroep antiretrovirale behandeling van de Nederlandse Vereniging van Aids Behandelaren. Herziene richtlijn Antiretrovirale behandeling. Ned Tijdschr Geneeskd. 2005;149: Tempelman C, Timmermans S, Godfried MH, Dieleman JP, Boer K, van der Ende ME. Krachtige antiretrovirale therapie (HAART) bij HIVpositieve zwangeren in Nederland, : veilig, effectief en met weinig bijwerkingen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2004;148: Nellen JFJB, Godfried MH, Kreijenbroek ME, Scherpbier HJ, Prins JM, Boer K. De behandeling van HIV-1-geïnfecteerde zwangeren. Ned Tijdschr Geneeskd. 2004;148: Jourdain G, Mary JY, Coeur SL, et al. Perinatal HIV Prevention Trial Group, Thailand. Risk factors for in utero or intrapartum mother-to-child transmission of human immunodeficiency virus type 1 in Thailand. J Infect Dis. 2007;196: Arvold ND, Ngo-Giang-Huong N, McIntosh K, et al. Maternal HIV-1 DNA load and mother-to-child transmission. AIDS Patient Care STDS. 2007;21: Fetal DNA admixture is associated with intrapartum mother-to-child transmission of HIV-1 in Blantyre, Malawi. J Infect Dis. 2008;197: Coutsoudis A, Pillay K, Spooner E, et al. Influence of infant-feeding patterns on early mother-to-child transmission of HIV-1 in Durban, South Africa: a prospective cohort study. South African Vitamin A Study Group. Lancet. 1999;354: Kuhn L, Aldrovandi GM, Sinkala M, et al; Zambia Exclusive Breastfeeding Study. Effects of early, abrupt weaning on HIV-free survival of children in Zambia. N Engl J Med. 2008;359: Boer K, Nellen JF, Patel D, et al. The AmRo study: pregnancy outcome in HIV-1-infected women under effective highly active antiretroviral therapy and a policy of vaginal delivery. Br J Obst Gynaecol. 2007;114: Jamieson DJ, Clark J, Kourtis AP, et al. Recommendations for human immunodeficiency virus screening, prophylaxis, and treatment for pregnant women in the United States. Am J Obstet Gynecol. 2007;197(3 Suppl):S Taha TE, Brown ER, Hoffman IF, et al. A phase III clinical trial of antibiotics to reduce chorioamnionitis-related perinatal HIV-1 transmission. AIDS. 2006;20: Natarajan U, Pym A, McDonald C, et al. Safety of nevirapine in pregnancy. HIV Med. 2007;8: Prevention of HIV Transmission from HIV Mothers to their Infants. Clinical Protocol for the WHO European Region. WHO. 2006; at: 14 Blümer RM, van Vonderen MG, Sutinen J, et al. Zidovudine/lamivudine contributes to insulin resistance within 3 months of starting combination antiretroviral therapy. AIDS. 2008;22: Hitti J, Andersen J, McComsey G, et al. Protease inhibitor-based antiretroviral therapy and glucose tolerance in pregnancy: AIDS Clinical Trials Group A5084. Am J Obstet Gynecol. 2007;196;331.e Kourtis AP, Schmid CH, Jamieson DJ, Lau J. Use of antiretroviral therapy in pregnant HIV-infected women and the risk of premature delivery: a meta-analysis. AIDS. 2007;21: Antiretroviral Pregnancy Registry Steering Committee. Antiretroviral Pregnancy Registry International Interim Report for 1 January 1989 through 31 July Wilmington: Registry Coordinating Center; Divi RL, Leonard SL, Kuo MM, et al. Transplacentally exposed human and monkey newborn infants show similar evidence of nucleoside reverse transcriptase inhibitor-induced mitochondrial toxicity. Environ Mol Mutagen. 2007;48: Chan SS, Santos JH, Meyer JN, et al. Mitochondrial toxicity in hearts of CD-1 mice following perinatal exposure to AZT, 3TC, or AZT/3TC in combination. Environ Mol Mutagen. 2007;48: Ekouevi DK, Touré R, Becquet R, et al. Serum lactate levels in infants exposed peripartum to antiretroviral agents to prevent mother-to-child transmission of HIV: Agence Nationale de Recherches Sur le SIDA et les Hépatites Virales 1209 study, Abidjan, Ivory Coast. Pediatrics. 2006;118:e European Collaborative Study. Exposure to antiretroviral therapy in utero or early life: the health of uninfected children born to HIV-infected women. J Acquir Immune Defic Syndr. 2003;32: Alimenti A, Forbes JC, Oberlander TF, et al. A prospective controlled study of neurodevelopment in HIV-uninfected children exposed to combination antiretroviral drugs in pregnancy. Pediatrics. 2006;118:e Brogly SB, Ylitalo N, Mofenson LM, et al. In utero nucleoside reverse transcriptase inhibitor exposure and signs of possible mitochondrial dysfunction in HIV-uninfected children. AIDS. 2007;21: Bunders M, Thorne C, Newell ML; European Collaborative Study. Maternal and infant factors and lymphocyte, CD4 and CD8 cell counts in uninfected children of HIV-1-infected mothers. AIDS. 2005;19: Pacheco SE, McIntosh K, Lu M, et al. Effect of perinatal antiretroviral drug exposure on hematologic values in HIV-uninfected children. An analysis of the women and infants transmission study. J Infect Dis. 2006;194: NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B410

Behandeling. bij HIV-infectie. Wat staat u te wachten? Welke medicijnen krijgt u? Hoe houdt u zo lang mogelijk een goede conditie?

Behandeling. bij HIV-infectie. Wat staat u te wachten? Welke medicijnen krijgt u? Hoe houdt u zo lang mogelijk een goede conditie? Behandeling bij HIV-infectie Wat staat u te wachten? Welke medicijnen krijgt u? Hoe houdt u zo lang mogelijk een goede conditie? Colofon De inhoud van deze brochure is met de grootst mogelijke zorg samengesteld.

Nadere informatie

hoofdstuk 11 9/21/00 1:12 PM Pagina 203 Samenvatting in het Nederlands

hoofdstuk 11 9/21/00 1:12 PM Pagina 203 Samenvatting in het Nederlands hoofdstuk 11 9/21/00 1:12 PM Pagina 203 Samenvatting in het Nederlands hoofdstuk 11 9/21/00 1:12 PM Pagina 204 204 SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS Inleiding Het humaan immuundeficiëntie virus (HIV) is de

Nadere informatie

Zwanger en hiv-positief

Zwanger en hiv-positief Zwanger en hiv-positief Pregnant and HIV-positive Auteurs Trefwoorden Key words M.E. van der Ende en M.H. Godfried antiretrovirale therapie, bijwerkingen, hiv, preventie, verticale transmissie, zwangerschap

Nadere informatie

Zwangerschap en HBV. Greet Boland Nationaal Hepatitis Centrum, Amersfoort Afdeling Virologie, Universitair Medisch Centrum Utrecht

Zwangerschap en HBV. Greet Boland Nationaal Hepatitis Centrum, Amersfoort Afdeling Virologie, Universitair Medisch Centrum Utrecht Zwangerschap en HBV Greet Boland Nationaal Hepatitis Centrum, Amersfoort Afdeling Virologie, Universitair Medisch Centrum Utrecht 1 Virale aandoeningen die verticaal overdraagbaar zijn HIV Hepatitis B

Nadere informatie

De overdracht kan ook plaats vinden via sexueel contact (puberteit/sexueel misbruik) of via besmette naalden en spuiten bij druggebruik.

De overdracht kan ook plaats vinden via sexueel contact (puberteit/sexueel misbruik) of via besmette naalden en spuiten bij druggebruik. Medische aspecten bij Kinderaids 1. Inleiding : Bij kinderen gebeurt de overdracht van het virus (hiv) hoofdzakelijk via de moeder tijdens de zwangerschap, tijdens de bevalling of daarna door borstvoeding.

Nadere informatie

Chemoprofylaxe voor HIV. Charles Boucher

Chemoprofylaxe voor HIV. Charles Boucher Chemoprofylaxe voor HIV Charles Boucher Elk jaar 2.5 millioen nieuwe infecties De epidemie is niet onder controle!!! Voor elke twee patienten die met therapie starten raken vijf nieuwe patienten besmet

Nadere informatie

Neonatale uitkomsten van preventie van verticale hiv-besmetting

Neonatale uitkomsten van preventie van verticale hiv-besmetting Neonatale uitkomsten van preventie van verticale hiv-besmetting 15 jaar ervaring in een niet-universitair hiv-centrum Christa A. Veen, Marjo E.E. van Kasteren, Cora A. Fiedeldeij, Marien H.J. Kuipers,

Nadere informatie

Monitoringrapport 2011

Monitoringrapport 2011 4021 Monitoringrapport 2011 Human Immunodeficiency Virus (HIV) Infectie in Nederland Nederlandse samenvatting Monitoring van HIV in Nederland Elk jaar rondom 1 december, Wereld AIDS dag, publiceert de

Nadere informatie

Casus 1 Een 33-jarige man, homosexueel, bezoekt u omdat hij een HIVantistoffen test wenst. Zes jaar geleden (1999) heeft hij frequente sexuele

Casus 1 Een 33-jarige man, homosexueel, bezoekt u omdat hij een HIVantistoffen test wenst. Zes jaar geleden (1999) heeft hij frequente sexuele Een 33-jarige man, homosexueel, bezoekt u omdat hij een HIVantistoffen test wenst. Zes jaar geleden (1999) heeft hij frequente sexuele contacten in San Francisco, US, gehad. De test blijkt positief. Hij

Nadere informatie

Wij adviseren u dan ook om de indicatie HIV-1 patiënten die niet eerder behandeld zijn aan de vergoedingsstatus van darunavir toe te voegen.

Wij adviseren u dan ook om de indicatie HIV-1 patiënten die niet eerder behandeld zijn aan de vergoedingsstatus van darunavir toe te voegen. Aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Postbus 20350 2500 EJ s-gravenhage Uw brief van Uw kenmerk Datum 12 maart 2009 Farmatec/FZ-2919252 12 mei 2009 Ons kenmerk Behandeld door Doorkiesnummer

Nadere informatie

Séverine Caluwaerts, ITG 31 mei 2016

Séverine Caluwaerts, ITG 31 mei 2016 Séverine Caluwaerts, ITG 31 mei 2016 1 2 A. 10 0% 0% 0% 0% 10 3 A. Ja, altijd B. ja, als ze ondetecteerbaar is C. neen 0% 0% 0% Ja, altijd ja, als ze ondetecteerbaar

Nadere informatie

IN ZWANG PROTOCOL: Preventie recidief spontane vroeggeboorte

IN ZWANG PROTOCOL: Preventie recidief spontane vroeggeboorte IN ZWANG PROTOCOL: Preventie recidief spontane vroeggeboorte DEFINITIE: Vroeggeboorte: bevalling bij amenorroeduur < 37 weken Bij een zwangerschapsduur van meer dan 35 weken wordt het risico van belangrijke

Nadere informatie

Veiligheid van hiv-behandeling in de zwangerschap

Veiligheid van hiv-behandeling in de zwangerschap Veiligheid van hiv-behandeling in de zwangerschap Safety of aniretroviral treatment during pregnancy Auteurs I.J.M. Snijdewind en M.E. van der Ende Trefwoorden hiv, zwangerschap, MTCT, HAART, verticale

Nadere informatie

Samenvatting en Discussie

Samenvatting en Discussie 101 102 Pregnancy-related thrombosis and fetal loss in women with thrombophilia Samenvatting Zwangerschap en puerperium zijn onafhankelijke risicofactoren voor veneuze trombose. Veneuze trombose is een

Nadere informatie

HEPATITIS B EN ZWANGERSCHAP. Ann-Sophie Page & Gerbrich van den Bosch 04-11-2014

HEPATITIS B EN ZWANGERSCHAP. Ann-Sophie Page & Gerbrich van den Bosch 04-11-2014 HEPATITIS B EN ZWANGERSCHAP Ann-Sophie Page & Gerbrich van den Bosch 04-11-2014 INTRODUCTIE HBV = dsdna virus, hoge viremie, zeer infectieus (50-100x infectieuzer dan HIV) Transmissie door contact met

Nadere informatie

en samenleving J.van Dillen, J.Stekelenburg en J.van Roosmalen

en samenleving J.van Dillen, J.Stekelenburg en J.van Roosmalen Tussen moedersterfte en hiv/aids zijn er grote overeenkomsten qua geografische verdeling (figuur 1 en 2). In de meeste landen van Afrika ten zuiden van de Sahara, waar zowel een hoge moedersterfte als

Nadere informatie

Preventie van groep B-streptokokken infectie

Preventie van groep B-streptokokken infectie Preventie van groep B-streptokokken infectie Het stroomdiagram dat is opgesteld door de NVOG en NvK vormt het uitgangspunt van dit lokale protocol (bijlage 1). Algemeen De vroege vorm van neonatale groep

Nadere informatie

HUIDIGE BEHANDELING VAN CHRONISCHE HEPATITIS-B-VIRUSINFECTIE VOLGENS DE RICHTLIJNEN

HUIDIGE BEHANDELING VAN CHRONISCHE HEPATITIS-B-VIRUSINFECTIE VOLGENS DE RICHTLIJNEN HUIDIGE BEHANDELING VAN CHRONISCHE HEPATITIS-B-VIRUSINFECTIE VOLGENS DE RICHTLIJNEN Nederlandse richtlijn? (2008 en 2012) AASLD richtlijn? (2009) EASL richtlijn? (2012) Met dank aan Erik Buster en de overige

Nadere informatie

Beleid bij de geboorte van een baby van een HIV-positieve moeder Prof. dr. Koenraad Smets Update januari 2017

Beleid bij de geboorte van een baby van een HIV-positieve moeder Prof. dr. Koenraad Smets Update januari 2017 Beleid bij de geboorte van een baby van een HIV-positieve moeder Prof. dr. Koenraad Smets Update januari 2017 1. Post exposure prophylaxis Start therapie zo snel mogelijk na de geboorte, zeker binnen de

Nadere informatie

Monitoringrapport 2012

Monitoringrapport 2012 Monitoringrapport 2012 Humaan 12 immuundeficiëntievirus 217 (HIV) infectie in 6Nederland Nederlandse samenvatting Monitoring van HIV in Nederland Elk jaar rond 1 december, Wereld AIDS dag, publiceert de

Nadere informatie

VSV Achterhoek Oost Protocol Preventie en behandeling van early-onset neonatale infecties

VSV Achterhoek Oost Protocol Preventie en behandeling van early-onset neonatale infecties VSV Achterhoek Oost Protocol Preventie en behandeling van early-onset neonatale infecties Doel Het doel van dit protocol is preventie, herkenning, optimalisering van diagnostiek en behandeling van early-onset

Nadere informatie

HIV een kleine update. Marjolijn Pronk 16 januari 2018

HIV een kleine update. Marjolijn Pronk 16 januari 2018 HIV een kleine update Marjolijn Pronk 16 januari 2018 Hiv een kleine update HIV in Nederland Testen in de huisarts praktijk HIV en cart (combination antiretroviral therapy) De (nieuwe) HIV patient, wat

Nadere informatie

Informatieblad TDM-protocol nucleoside reverse transcriptase inhibitoren (NRTIs)

Informatieblad TDM-protocol nucleoside reverse transcriptase inhibitoren (NRTIs) 1. Beschreven relaties tussen spiegel en antiviraal effect Alle nucleoside reverse zijn prodrugs. Deze middelen dienen intracellulair te worden gefosforyleerd tot achtereenvolgens een mono-, di- en trifosfaat.

Nadere informatie

Behandeling van gestoorde levertesten. Prof.Dr.H.Van Vlierberghe Dienst Maag-, Darm- en Leverziekten UZ Gent

Behandeling van gestoorde levertesten. Prof.Dr.H.Van Vlierberghe Dienst Maag-, Darm- en Leverziekten UZ Gent Behandeling van gestoorde levertesten. Prof.Dr.H.Van Vlierberghe Dienst Maag-, Darm- en Leverziekten UZ Gent Behandeling van gestoorde levertesten = steeds de behandeling van de OORZAAK van deze gestoorde

Nadere informatie

COMBINATIETHERAPIE TEGEN HIV

COMBINATIETHERAPIE TEGEN HIV COMBINATIETHERAPIE TEGEN HIV Patiënteninformatie Debbie van der Meijden Iman Padmos Tweede druk November 2007 Colofon Verantwoording Deze brochure is samengesteld door Debbie van der Meijden en Iman Padmos,

Nadere informatie

VSV Zoetermeer. Ketenprotocol. Diabetes gravidarum. Auteurs: Esther van Uffelen Ingrid Mourits. Versie 1.0

VSV Zoetermeer. Ketenprotocol. Diabetes gravidarum. Auteurs: Esther van Uffelen Ingrid Mourits. Versie 1.0 Ketenprotocol Auteurs: Esther van Uffelen Ingrid Mourits 1 Inleiding Het Verloskundig Samenwerkings Verband Zoetermeer (VSV Zoetermeer ) is in 2012 opgericht ter verbetering van de verloskundige zorg in

Nadere informatie

Zwangerschap bij een chronische darmziekte

Zwangerschap bij een chronische darmziekte Maag-, Darm- en Leverziekten Zwangerschap bij een chronische darmziekte www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud Vruchtbaarheid... 3 Erfelijkheid... 4 Medicijnen... 4 Invloed chronische darmziekte op de zwangerschap...

Nadere informatie

Medicalisering van de partus:

Medicalisering van de partus: Medicalisering van de partus: Gevolgen voor de borstvoeding Rob Hardeman Klinisch verloskundige Ziekenhuis Rivierenland Tiel "Borstvoeding loont" 7-10-2008 Medicaliseren van de partus Actief ingrijpen

Nadere informatie

Update landelijk HIV expositie protocol neonaten, inclusief follow-up pasgeborene en kind

Update landelijk HIV expositie protocol neonaten, inclusief follow-up pasgeborene en kind Update landelijk HIV epositie protocol neonaten, inclusief follow-up pasgeborene en kind Pediatrisch HIV overleg Nederland (PHON) Centra Beatri kliniek/umcg-afd pediatrische Immunologie en Infectieziekten

Nadere informatie

Cognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial

Cognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial Cognitive behavioral therapy for treatment of anxiety and depressive symptoms in pregnancy: a randomized controlled trial dr. T. Verbeek arts-epidemioloog Afd. Huisartsgeneeskunde en Epidemiologie 22 januari

Nadere informatie

Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darm

Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darm Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darm Inleiding Zwanger worden als je een chronische ontstekingsziekte van de darm (IBD = inflammatory Bowel disease) hebt zoals de ziekte van Crohn

Nadere informatie

CHRISTELIJKE GEZONDHEIDSORGANISATIE VAN KENIA (Christian Health Association of Kenya) PMTCT PROJECT VOORUITGANGS RAPPORT SEPT.

CHRISTELIJKE GEZONDHEIDSORGANISATIE VAN KENIA (Christian Health Association of Kenya) PMTCT PROJECT VOORUITGANGS RAPPORT SEPT. CHRISTELIJKE GEZONDHEIDSORGANISATIE VAN KENIA (Christian Health Association of Kenya) PMTCT PROJECT VOORUITGANGS RAPPORT SEPT. 2009 JUNI 2010 Voor ICCO en Kerkinactie, NEDERLAND 1 Datum: Juli 2010 PMTCT

Nadere informatie

Vereenvoudigde Nederlandse samenvatting

Vereenvoudigde Nederlandse samenvatting Vereenvoudigde Nederlandse samenvatting 151 152 Vroeggeboorte In de westerse wereld wordt 5 tot 13 procent van alle kinderen te vroeg geboren, waarbij vroeggeboorte wordt gedefinieerd als een zwangerschapsduur

Nadere informatie

Dataverzameling en datakwaliteit. Karakteristieken van de geregistreerde populatie

Dataverzameling en datakwaliteit. Karakteristieken van de geregistreerde populatie Dataverzameling en datakwaliteit De controle op de verzameling en de kwaliteit van de gegevens is cruciaal voor de waarde van observationele gegevens die door de Stichting HIV Monitoring (SHM) verzameld

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting (Dutch summary)

Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Nederlandse samenvatting (Dutch summary) 1 Vroeggeboorte na antenatale inflammatie bronchiale hyperreactiviteit als onderliggende oorzaak van Vroeggeboorte Over vroeggeboorte, ook wel prematuriteit genoemd,

Nadere informatie

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht?

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht? Deze folder is ontwikkeld door het Expect onderzoeksteam van de Universiteit Maastricht. Meer informatie over het Expect onderzoek vindt u op www.zwangerinlimburg.nl Waarom worden uw risico s in kaart

Nadere informatie

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING

Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk

Nadere informatie

Protocol Obesitas. 1.0 Definitie obesitas

Protocol Obesitas. 1.0 Definitie obesitas Protocol Obesitas 1.0 Definitie obesitas Obesitas is een abnormale gezondheidstoestand waarbij er een overschot aan vetweefsel is. De meest gebruikte definitie is gebaseerd op de Quetelet-index of Body

Nadere informatie

borstvoeding Uit enkele case-reports is bekend dat trazodon in kleine hoeveelheden overgaat in de moedermelk.

borstvoeding Uit enkele case-reports is bekend dat trazodon in kleine hoeveelheden overgaat in de moedermelk. Kinderwens, en : trazodon 2519 t/m 2522 NNH = Number Needed to Harm; non-sri = geen serotonineheropnameremmer; RR = Relatieve Risico; RV = Risico Verschil; SNRI =serotonine-noradrenalineheropnameremmer;

Nadere informatie

Management of preterm delivery in women with abnormal fetal presentation

Management of preterm delivery in women with abnormal fetal presentation UvA-DARE (Digital Academic Repository) Management of preterm delivery in women with abnormal fetal presentation Bergenhenegouwen, L.A. Link to publication Citation for published version (APA): Bergenhenegouwen,

Nadere informatie

HIV, behandeling en rol van de apotheker

HIV, behandeling en rol van de apotheker HIV, behandeling en rol van de apotheker Utrechts Farmaca Overleg 5 april 2012 Quirine Fillekes Apotheker-onderzoeker UMC St Radboud Q.Fillekes@akf.umcn.nl Inhoud Bespreking geneesmiddelgroepen Nederlandse

Nadere informatie

Vrouwen, hiv en zwangerschap

Vrouwen, hiv en zwangerschap Vrouwen, hiv en zwangerschap Dr. Ilse Kint Cursus hiv en aids, de multi-disciplinaire aanpak Les 6 8 april 2008 www.itg.be rubriek Onderwijs & Training Inhoud Hiv bij vrouwen Zwanger worden? Verticale

Nadere informatie

Vrouwen die zwanger zijn van een meerling hebben een verhoogde kans op vroeggeboorte

Vrouwen die zwanger zijn van een meerling hebben een verhoogde kans op vroeggeboorte Samenvatting Vrouwen die zwanger zijn van een meerling hebben een verhoogde kans op vroeggeboorte in vergelijking met vrouwen die zwanger zijn van een eenling. Ongeveer 5-9% van de eenlingen wordt te vroeg

Nadere informatie

Resistentie tegen medicijnen. bij HIV-therapie

Resistentie tegen medicijnen. bij HIV-therapie Resistentie tegen medicijnen bij HIV-therapie Colofon De inhoud van deze brochure is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Aan eventuele fouten kunnen geen rechten worden ontleend. Bij gebruik van

Nadere informatie

Vroegtijdige weeën en dreigende vroeggeboorte

Vroegtijdige weeën en dreigende vroeggeboorte Vroegtijdige weeën en dreigende vroeggeboorte Deze brochure geeft informatie over de oorzaak, gevolgen en behandeling van vroegtijdige weeën, een dreigende vroeggeboorte en vroegtijdig gebroken vliezen.

Nadere informatie

zwangerschapsdiabetes

zwangerschapsdiabetes op de grens van de 2e lijn? belangenverstrengelingen aangaande deze bijeenkomst heb ik niet mj muis Langerhans-symposium 12 & 14 juni 2018 Marian Muis internist-endocrinoloog programma Definities Fysiologie

Nadere informatie

Samenvatting voor niet-ingewijden

Samenvatting voor niet-ingewijden Het immuun systeem Het immuun systeem is erg complex en vele celtypes dragen bij aan de bescherming tegen virussen en bacteriën. Voor het begrip van dit proefschrift zijn vooral de T cellen van belang.

Nadere informatie

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht?

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht? Deze folder is ontwikkeld door het Expect onderzoeksteam van de Universiteit Maastricht. Meer informatie over het Expect onderzoek vindt u op www.zwangerinlimburg.nl Waarom worden uw risico s in kaart

Nadere informatie

Assortiment laboratorium apotheek

Assortiment laboratorium apotheek Abacavir Geen specifiek tijdstip 4GRN 2 ml 45 dagen Maandelijks Algemeen Dal afhankelijk van tijdstip Aceton Bij binnenkomst patient 4ROO / 4GRN / 1RMC 1 ml 1 dag Op aanvraag Algemeen Top 0 0,2 g/l Amikacine

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nicotine en alcohol kunnen de placenta passeren en zo het risico op nadelige uitkomsten voor het ongeboren kind verhogen. Stoppen met roken en alcoholgebruik tijdens de zwangerschap lijkt vanzelfsprekend,

Nadere informatie

Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darmen

Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darmen Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darmen Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Zwangerschap 2 Erfelijkheid 2 Vruchtbaarheid 2 Invloed chronische darmziekte op de zwangerschap

Nadere informatie

Stop or Go? TerugvalprevenDe training bij het begeleid aiouwen van anddepressiva in de zwangerschap.

Stop or Go? TerugvalprevenDe training bij het begeleid aiouwen van anddepressiva in de zwangerschap. Stop or Go? TerugvalprevenDe training bij het begeleid aiouwen van anddepressiva in de zwangerschap. Promovendi: Drs. Nina Molenaar, arts, Erasmus MC Marlies Brouwer, MSc, psycholoog, UU Projectleaders:

Nadere informatie

Ziekenhuizen. Cytomegalovirusinfecties bij zwangeren

Ziekenhuizen. Cytomegalovirusinfecties bij zwangeren Ziekenhuizen Cytomegalovirusinfecties bij zwangeren Werkgroep Infectie Preventie Vastgesteld: februari 2007 Revisie: februari 2012 Dit document mag vrijelijk worden vermenigvuldigd en verspreid mits de

Nadere informatie

? Petra geeft aan dat ze probeert zwanger te worden en sinds kort in een traject zit van IVF (in vitro fertilisatie).

? Petra geeft aan dat ze probeert zwanger te worden en sinds kort in een traject zit van IVF (in vitro fertilisatie). MONDGEZONDHEID EN ZWANGERSCHAP CASUS 1 Karin de G., een 27-jarige patiënte is al van jongs af aan in de praktijk onder controle. Tot nu toe was er altijd sprake van een zeer goede mondhygiëne en zijn er

Nadere informatie

BELANGRIJKE VEILIGHEIDSINFORMATIE

BELANGRIJKE VEILIGHEIDSINFORMATIE BELANGRIJKE VEILIGHEIDSINFORMATIE Belangrijke veiligheidsinformatie voor voorschrijvers voor emtricitabine/tenofovirdisoproxil 200 mg/245 mg filmomhulde tabletten als profylaxe vóór blootstelling (PrEP)

Nadere informatie

The Lancet Midwifery Series

The Lancet Midwifery Series The Lancet Midwifery Series Een artikelenreeks over de invloed van verloskundigenzorg op vrouwen en hun pasgeborenen, gezinnen, families en gemeenschappen Joke Klinkert, verloskundige, MPH, directeur EVAA

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting 1. Chapter Nederlandse samenvatting. Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting 1. Chapter Nederlandse samenvatting. Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 1 http://hdl.handle.net/1765/112830 Chapter 10 Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 2 Erasmus Medical Center Rotterdam Nederlandse samenvatting 3 Nederlandse samenvatting

Nadere informatie

Tweede screening bij Rhc-negatieve vrouwen: Wat levert het op?

Tweede screening bij Rhc-negatieve vrouwen: Wat levert het op? Tweede screening bij Rhc-negatieve vrouwen: Wat levert het op? 1 INHOUD PSIE programma Antistoffen Ontstaan en Risico Achtergrond Rhc-screening Doel Rhc-screening Evaluatiestudie Rhc-screening Opzet Inclusies

Nadere informatie

Testen op hiv tijdens de zwangerschap

Testen op hiv tijdens de zwangerschap Testen op hiv tijdens de zwangerschap Ziekenhuis Gelderse Vallei In deze brochure wordt informatie gegeven over HIV, de ziekte AIDS en mogelijke behandelingen. Er wordt besproken wat een HIV-test is en

Nadere informatie

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht?

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht? Deze folder is ontwikkeld door het Expect onderzoeksteam van de Universiteit Maastricht. Meer informatie over het Expect onderzoek vindt u op www.zwangerinlimburg.nl Waarom worden uw risico s in kaart

Nadere informatie

Verloskunde tussen 1975-2015?

Verloskunde tussen 1975-2015? 1975 Verloskunde tussen 1975-2015? J. J. (Hans) Duvekot, gynaecoloog/perinatoloog Afdeling Verloskunde Erasmus MC, Rotterdam! TV serie Swiebertje stopt! Microsoft opgericht! Vietnam oorlog eindigt! Hennie

Nadere informatie

Induction of Labor versus Expectant management in women with Preterm Prelabor Rupture of Membranes between 34 and 37 weeks

Induction of Labor versus Expectant management in women with Preterm Prelabor Rupture of Membranes between 34 and 37 weeks Induction of Labor versus Expectant management in women with Preterm Prelabor Rupture of Membranes between 34 and 37 weeks David van der Ham namens de PPROMEXIL projectgroep ISRCTN 29313500 ZonMW projectnummer:

Nadere informatie

Uw brief van Uw kenmerk Datum 5 december 2005 Farmatec/P februari 2006

Uw brief van Uw kenmerk Datum 5 december 2005 Farmatec/P februari 2006 Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ 'S-GRAVENHAGE Uw brief van Uw kenmerk Datum 5 december 2005 Farmatec/P 2642282 6 februari 2006 Ons kenmerk Behandeld door Doorkiesnummer

Nadere informatie

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht?

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht? Deze folder is ontwikkeld door het Expect onderzoeksteam van de Universiteit Maastricht. Meer informatie over het Expect onderzoek vindt u op www.zwangerinlimburg.nl Waarom worden uw risico s in kaart

Nadere informatie

stoppen zware drinkers minder vaak met het drinken van alcoholhoudende drank dan vrouwen met een lager alcoholgebruik.

stoppen zware drinkers minder vaak met het drinken van alcoholhoudende drank dan vrouwen met een lager alcoholgebruik. Samenvatting In Nederland gebruikt ongeveer 80% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd alcoholhoudende drank. Veel vrouwen staken het alcoholgebruik zodra ze zwanger zijn of eerder al, als ze zwanger

Nadere informatie

In Zwang Richtlijn Vitamine D, B12 en K

In Zwang Richtlijn Vitamine D, B12 en K In Zwang Richtlijn Vitamine D, B12 en K VITAMINE D Zwangerschap De gezondheidsraad adviseert zwangeren om minimaal 10 µg dag vitamine D in te nemen. Bij een ernstige vitamine- D- deficiëntie is dit onvoldoende

Nadere informatie

Chapter 10. Samenvatting

Chapter 10. Samenvatting Chapter 10 Samenvatting 1 Hoofdstuk 1 beschrijft de achtergrondinformatie van de relatie tussen intrauteriene groeivertraging, waarvan het lage geboortegewicht een uiting kan zijn, en de gevolgen in de

Nadere informatie

Reductie van verticale transmissie door perinatale profylaxe bij aan HIV-1 geëxposeerde in Nederland geboren kinderen in de periode 1995-1999

Reductie van verticale transmissie door perinatale profylaxe bij aan HIV-1 geëxposeerde in Nederland geboren kinderen in de periode 1995-1999 Oorspronkelijke stukken Reductie van verticale transmissie door perinatale profylaxe bij aan HIV-1 geëxposeerde in Nederland geboren kinderen in de periode 199-1999 a.m.c.van rossum, i.e.kuiper, r.rodrigues

Nadere informatie

Krachtige antiretrovirale therapie (HAART) bij HIV-positieve zwangeren in Nederland, : veilig, effectief en met weinig bijwerkingen

Krachtige antiretrovirale therapie (HAART) bij HIV-positieve zwangeren in Nederland, : veilig, effectief en met weinig bijwerkingen Oorspronkelijke stukken Krachtige antiretrovirale therapie (HAART) bij HIV-positieve zwangeren in Nederland, 1997-2003: veilig, effectief en met weinig bijwerkingen c.tempelman, s.timmermans, m.h.godfried,

Nadere informatie

Niet-Invasief Prenataal Testen: Nevenbevindingen, regionale en landelijke resultaten en een blik vooruit

Niet-Invasief Prenataal Testen: Nevenbevindingen, regionale en landelijke resultaten en een blik vooruit Niet-Invasief Prenataal Testen: Nevenbevindingen, regionale en landelijke resultaten en een blik vooruit Dr BHW Faas Laboratorium Specialist Klinische Genetica Radboud Universiteit Nijmegen Afdeling Genetica

Nadere informatie

Perinatale sterfte verschillen naar zorgregio s in Nederland

Perinatale sterfte verschillen naar zorgregio s in Nederland Perinatale sterfte verschillen naar zorgregio s in Nederland Anita CJ Ravelli, AMC afdeling Klinische Informatiekunde Mede namens: Martine Eskes, Jan Jaap HM Erwich, Hens AA Brouwers, Erna Kerkhof, Joris

Nadere informatie

Addendum bij de multidisciplinaire richtlijn Dreigende Vroeggeboorte gepubliceerd in 2011. Opgesteld door de Otterlo Werkgroep, versie 2014

Addendum bij de multidisciplinaire richtlijn Dreigende Vroeggeboorte gepubliceerd in 2011. Opgesteld door de Otterlo Werkgroep, versie 2014 Addendum bij de multidisciplinaire richtlijn Dreigende Vroeggeboorte gepubliceerd in 2011 Opgesteld door de Otterlo Werkgroep, versie 2014 Uitgangsvraag: Leidt een rescue -behandeling met corticosteroïden

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Cardiovasculaire Beoordeling na Hypertensieve Afwijkingen van de Zwangerschap Hypertensieve zwangerschapscomplicaties rondom de uitgerekende datum zijn veelvoorkomende complicaties.

Nadere informatie

Ketenprotocol. Minder leven. Auteurs: E. Davelaar & S. van der Lugt

Ketenprotocol. Minder leven. Auteurs: E. Davelaar & S. van der Lugt Ketenprotocol Auteurs: E. Davelaar & S. van der Lugt Datum: September 2015 Algemeen Het Verloskundig Samenwerkings Verband Zoetermeer (VSV Zoetermeer ) is in 2012 formeel opgericht ter verbetering van

Nadere informatie

Diabetes en zwangerschap.

Diabetes en zwangerschap. Diabetes en zwangerschap. Samenvatting van de lezing door dr. B.W. Mol, als gynaecoloog verbonden aan het Máxima Medisch Centrum te Eindhoven en Veldhoven, op dinsdag 24 oktober 2006 voor de DVN afd. Eindhoven.

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting nederlandse samenvatting De groei en de ontwikkeling van diverse orgaansystemen en regelmechanismen in de foetus tijdens de periode in de baarmoeder worden verstoord door vroeggeboorte.

Nadere informatie

Controles tijdens de zwangerschap

Controles tijdens de zwangerschap Controles tijdens de zwangerschap Tijdens de zwangerschap worden de volgende onderzoeken uitgevoerd: Beoordelen van de groei van de baarmoeder Bij elk bezoek wordt de groei van de baarmoeder nagegaan.

Nadere informatie

op het latere leven Anja Huizink Vrij Universiteit Amsterdam Radboud Universiteit Nijmegen

op het latere leven Anja Huizink Vrij Universiteit Amsterdam Radboud Universiteit Nijmegen De gevolgen van prenatale stress op het latere leven Anja Huizink Vrij Universiteit Amsterdam Radboud Universiteit Nijmegen De ontwikkeling begint prenataal Dierstudies: prenatale stress Programmerend

Nadere informatie

Is hepatitis C eliminatie in Nederland wel mogelijk? Andy IM Hoepelman Hoogleraar Interne Geneeskunde & Infectieziekten UMC Utrecht

Is hepatitis C eliminatie in Nederland wel mogelijk? Andy IM Hoepelman Hoogleraar Interne Geneeskunde & Infectieziekten UMC Utrecht Is hepatitis C eliminatie in Nederland wel mogelijk? Andy IM Hoepelman Hoogleraar Interne Geneeskunde & Infectieziekten UMC Utrecht Disclosures Gilead, Pfizer, ViiV Eliminatie van infectie: Incidentie

Nadere informatie

Sekse en gender in hart- en vaatziekten: Implementatie in de praktijk

Sekse en gender in hart- en vaatziekten: Implementatie in de praktijk Sekse en gender in hart- en vaatziekten: Implementatie in de praktijk Dr Jeanine Roeters van Lennep Internist, Vascular Medicine Erasmus MC Rotterdam, The Netherlands email:j.roetersvanlennep@erasmusmc.nl

Nadere informatie

Zuurstof of niet bij reanimatie pasgeborene?

Zuurstof of niet bij reanimatie pasgeborene? Zuurstof of niet bij reanimatie pasgeborene? 6e Nationale Reanimatie Congres Frank van den Dungen Kinderarts-neonatoloog Afd. IC Neonatologie VU medisch centrum NVK werkgroep Reanimatie Pasgeborenen INHOUD

Nadere informatie

Geneesmiddelen bij zwangerschap en borstvoeding

Geneesmiddelen bij zwangerschap en borstvoeding Geneesmiddelen bij zwangerschap en borstvoeding Geneesmiddelen en zwangerschap Enige tientallen jaren geleden dacht men nog dat ongeboren kinderen in de baarmoeder goed beschermd waren tegen schadelijke

Nadere informatie

17/04/2013. 1. Epidemiologische studies. Children should not be treated as miniature men and women Abraham Jacobi

17/04/2013. 1. Epidemiologische studies. Children should not be treated as miniature men and women Abraham Jacobi Aanpak en interpretatie van een epidemiologische studie Aanpak en interpretatie van een epidemiologische studie Katia Verhamme, MD, PhD Epidemioloog OLV Ziekenhuis-Aalst Erasmus MC Rotterdam 20 april 2013

Nadere informatie

chapter TWELVE Nederlandse samenvatting

chapter TWELVE Nederlandse samenvatting chapter TWELVE Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING TWELVE Bacteriurie, de aanwezigheid van bacteriën in de urine, is een veel voorkomende bevinding bij vrouwen. Bacteriurie wordt onderverdeeld

Nadere informatie

Belangrijke veiligheidsinformatie voor voorschrijvers. over Emtricitabine/Tenofovirdisoproxil Krka voor een

Belangrijke veiligheidsinformatie voor voorschrijvers. over Emtricitabine/Tenofovirdisoproxil Krka voor een De Europese gezondheidsautoriteiten hebben bepaalde voorwaarden verbonden aan het in de handel brengen van het geneesmiddel Emtricitabine/Tenofovirdisoproxil Krka 200 mg/245 mg filmomhulde tabletten. Het

Nadere informatie

Grootstedelijke perinatale gezondheid Aanvalsplan Perinatale Sterfte Rotterdam

Grootstedelijke perinatale gezondheid Aanvalsplan Perinatale Sterfte Rotterdam Grootstedelijke perinatale gezondheid Aanvalsplan Perinatale Sterfte Rotterdam Eric A.P. Steegers, Verloskunde en Prenatale Geneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam Rotterdam circa 9000 zwangeren per jaar 5000

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting 161. Samenvatting. Nederlandse samenvatting voor niet ingewijden

Nederlandse samenvatting 161. Samenvatting. Nederlandse samenvatting voor niet ingewijden Nederlandse samenvatting 161 1 2 3 Samenvatting Nederlandse samenvatting voor niet ingewijden 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Nederlandse samenvatting 163 Wereldwijd is het percentage kinderen dat te vroeg geboren

Nadere informatie

PRAKTISCHE PATIËNTENINFORMATIE

PRAKTISCHE PATIËNTENINFORMATIE PRAKTISCHE PATIËNTENINFORMATIE STARTEN MET ISENTRESS Samen met uw arts heeft u besloten ISENTRESS (raltegravir, MSD) als één van de HIVgeneesmiddelen te gaan gebruiken voor de behandeling van HIV. In

Nadere informatie

Bijlage I Hivinfectie en aids bij kinderen

Bijlage I Hivinfectie en aids bij kinderen Bijlage I Hivinfectie en aids bij kinderen 1. Algemeen In deze richtlijn zijn alleen specifieke items opgenomen. Voor uitgebreide informatie over hiv/aids bij kinderen wordt verwezen naar de DHHS-, CDC-

Nadere informatie

! BELANGRIJKE INFORMATIE

! BELANGRIJKE INFORMATIE ! BELANGRIJKE INFORMATIE Belangrijke informatie over emtricitabine/tenofovirdisoproxil 200 mg/245mg filmomhulde tabletten als PrEP om het risico op het krijgen van een infectie met het humaan immunodeficiëntievirus

Nadere informatie

De sterke werkzaamheid van een combinatie van

De sterke werkzaamheid van een combinatie van FARMACO- HIV bij kinderen De eerste klap is een daalder waard De meeste HIV-infecties bij kinderen worden veroorzaakt door perinatale transmissie van moeder naar kind. De combinatietherapie heeft ook de

Nadere informatie

24 weken zwanger en dan? Kansen, onmogelijkheden, resultaten en toekomst

24 weken zwanger en dan? Kansen, onmogelijkheden, resultaten en toekomst 24 weken zwanger en dan? Kansen, onmogelijkheden, resultaten en toekomst Dr. J.J. Duvekot, gynaecoloog/perinatoloog Moeder en Kind Centrum subafdeling verloskunde en prenatale geneeskunde Erasmus MC, Rotterdam

Nadere informatie

COMBINATIETHERAPIE TEGEN HIV

COMBINATIETHERAPIE TEGEN HIV COMBINATIETHERAPIE TEGEN HIV PATIËNTENINFORMATIE Starten met hiv-remmers Iman Padmos & Laura van Zonneveld Tweede geheel herziene uitgave Juli 2011 1 illustratie Sanne Thunnissen 17995 BI Combitherapie

Nadere informatie

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht?

Waarom worden uw risico s in kaart gebracht? Deze folder is ontwikkeld door het Expect onderzoeksteam van de Universiteit Maastricht. Meer informatie over het Expect onderzoek vindt u op www.zwangerinlimburg.nl Waarom worden uw risico s in kaart

Nadere informatie

Groep B streptokokken en zwangerschap

Groep B streptokokken en zwangerschap Groep B streptokokken en zwangerschap Informatie voor patiënten F0538-3415 oktober 2015 Medisch Centrum Haaglanden www.mchaaglanden.nl MCH Antoniushove, Burgemeester Banninglaan 1 Postbus 411, 2260 AK

Nadere informatie

6 10 weken 10-13 weken 14-18 weken 18-20 weken 24 26 weken 27 32 weken 32 36 weken 37-40 weken 41 42 weken

6 10 weken 10-13 weken 14-18 weken 18-20 weken 24 26 weken 27 32 weken 32 36 weken 37-40 weken 41 42 weken Time task matrix zorgproces bij risico op dragerschap GBS 10 maart 2015 Alles in rood is specifiek voor zwangeren risicofactoren op GBS ziekte bij pasgeborene, alles in zwart is gebruikelijke zorg voor

Nadere informatie

11/01/2013. Een minuutje geduld. Geboorte.. De mens. Afklemmen van de navelstreng anno 2012 Controversieel? . andere zoogdieren

11/01/2013. Een minuutje geduld. Geboorte.. De mens. Afklemmen van de navelstreng anno 2012 Controversieel? . andere zoogdieren Geboorte.. De mens Een minuutje geduld Vroeg- of Laattijdig afnavelen Dr. David Van Laere Neonatoloog UZ Antwerpen. andere zoogdieren Afklemmen van de navelstreng anno 2012 Controversieel? Zoek de verschillen?

Nadere informatie

Informatie voor aanstaande moeders. door Laura van Zonneveld

Informatie voor aanstaande moeders. door Laura van Zonneveld Informatie voor aanstaande moeders door Laura van Zonneveld Colofon Informatie voor aanstaande moeders met hiv Verantwoording Deze brochure is samengesteld door Laura van Zonneveld, verpleegkundig AIDS

Nadere informatie

Vaginitis en vaginose

Vaginitis en vaginose Dr. Jan Vandevoorde Februari 2005 Opvolging van de aanbeveling Vaginitis en vaginose 1. Behandeling van Candida-vaginitis Lokale behandeling van Candida-vaginitis met clotrimazole of miconazole is even

Nadere informatie