DOOR. I een welbekend damesportret van REMBRANDT, voluit

Transcriptie

1 REMBRANDTS PORTRETTEN VAN PHILIPS LUCASSE EN PETRONELLA BUYS DOOR Dr. C. HOFSTEDE DE GROOT. I een welbekend damesportret van REMBRANDT, voluit gemerl,ct en 1635 gedagteekend, vroeger in de verzameling ADRIAN HOPE te Londen, daarna in N. America, in 1906 op de REMBRANDT tentoonstelling in Leiden en thans bij den heer v. GELDER te Ukkel bij Brussel (Bode HDG. Nr. 118) staat op de keerzijde een oud opschrift; luidende: Jonckvr. PETRONELLA BUllS: sijne Huijsvr. naer dato getrout aen de Hr. Borgermr. CARDON: Bij het rangschikken van REMBRANDTS portretten voor de nieuwe uitgave van SMITH'S Catalogue raissonne baarde dit opschrift mij eenige moeilijkheid. Immers de portretten der bekende personen worden in volgorde van het abeecee vermeld, de vrouwen volgende onmiddelijk op den naam van haren man. Hier deed zich nu het geval voor, dat PETRONELLA BuYs, zijne huisvrouw, later

2

3

4 . 237 getrouwd met den burgemeester CARDON, wel onder haar eigen naam en onder dien van haren tweeden man bekend was, maar niet onder dien van haar eersten, waarop het mij voor alles aan kwam. Bovendien bewijst het opschrift in de woorden "PETRONELLA BUYS zijne huisvrouw", dat het portret van den eersten man ook bestaan moet, of althans bestaan moet hebben, anders hadden de woorden "zijne huisvrouw" geenen zin. De vraag, die zich voordeed, was derhalve: "waar is het portret van den eersten man onzer PETRONELLA en wat was zijn naam". Natuurlijk begon ik met alle mansportretten van REMBRANDT, uit de jaren omstreeks 1635 aan een onderzoek te onderwerpen om na te gaan, of een der afgebeelden, wiens naam ons bekend is, 'wellicht met PETRONELLA BUYS gehuwd was geweest. Dit onderzoek was vruchteloos. Beter ging het, toen ik met de afmetingen van PETRONELLA in de hand, de onbekende mansportretten van hetzelfde jaar 1635 aan mijn oog liet voorbijgaan. Toen bleek reeds spoedig, dat het heerenportret in de verzameling PEEL in de National Gallery, Kat. van I9II Nr. 850, dezelfde afmetingen heeft en zeer goed de tegenhanger van ons stuk kan zijn. Terwijl dit laatste volgens opgave van den Leidschen catalogus o.76 X o,s8 M. groot is, meet de man in de National Gallery precies o.7g314 X o. sg M. Bovendien bleek hij niet, zooals de catalogi dezer verzameling van oudsher opgeven, op doek, maar evenals de vrouw op een eikenhouten paneel geschilderd te zijn. Mijne hoop, op de keerzijde ook een opschrift of althans sporen van een weggekrabd opschrift te vinden, was ijdel. Mijn gedachtengang was geweest, dat de nakomelingen van het echtpaar, denzelfden naam dragende als de man, bij den verkoop der stukken niet hebben willen weten, dat zij hun voorvader verkochten. Dus werd de naam verwijderd. 1) De vrouw echter, eene juffrouw BUYs, later hertrouwd met een mijnheer CARDON liet hen koud. In den verkoop daarvan was niets laakbaars. Niemand zou dit ooit ontdekken. Bij nauwkeurige bezichtiging van het mansportret heb ik geen voldoende sporen van een oud opschrift kunnen vinden, om eenige gevolgtrekking te kunnen maken. Ik moet mij dus er thans toe bepalen, aan mijne lezers de vraag voor te leggen: hier zijn twee portretten uit hetzelfde jaar?635, van dezelfde grootte en op hetzelfde materiaal geschilderd, heb ik gelijk er tegenhangers in te zien, ja of neen? Voorloopig neem ik aan, dat mijne lezers met mij meegaan en in het Londensche portret den tot dusver nog onbekenden eersten echtvriend van PETRONELLA 1) Het zelfde is geschied bij het echtpaar bij de familie PEREIRE te Parijs, waarvan de vrouw CORNELIA PRONK heet. Ook daar hebben de nakomelingen den naam van hun voorvader, die waarschijnlijk ook hun eigen naam was, bij den verkoop verwijderd, doch dien zijner vrouw laten staan. Wie der lezers van Oud-Holland weet op te geven, hoe de man van CORNELIA PRONK heette?

5 238 BuYj willen erkennen. Ik ga dus over tot het tweede gedeelte van mijn vraag: hoe heette hij? Bij het beantwoorden dezer vraag had ik twee punten van uitgang: den meisjesnaam BuYs en den naam van den tweeden man CARDON. Geslachtkundi- gen, door mij geraadpleegd, verklaarden, dat de naam BUYS zoo algemeen was en er zooveel verschillende families van dien naam bestonden en bestaan hadden, dat er geen beginnen aan was, er naar te zoeken. Vroeg ik hun daarop naar den naam CARDON, naar een burgemeester van dien naam, dan was het antwoord juist omgekeerd; zij hadden er nooit van gehoord, de naam was hun in geen enkele stad ooit als die van een regeeringsgeslacht voorgekomen, het was een Vlaamsche naam en dergel. Men liet mij geheel en al in den steek. Ten slotte vond ik zelf een spoor, dat het juiste bleek te zijn. Ik sloeg het register op het Leidsche Album Studiosorum op, denkende, dat zoo'n burgemeester wel eens een zoon op de hoogeschool kon gehad hebben en vond dan ook inderdaad den 13 September 1666 ingeschreven: DANIEL CARDON, Flissinga- Zelandus oud 20 jaar, derhalve om en bij 1646 geboren. Mijn navraag in Middelburg en Vlissingen had het gewenschte gevolg: JEAN CARDON komt tusschen 16q? en 1647 en in 1669-'7o nog eens als Bur- gemeester van Vlissingen voor 1) en werd den 23 December 1645 te Amsterdam ondertrouwd en in Januari 1646 getrouwd met... PETRONELLA Buys, weduwe van PHILIPS LUCASSE! Zij werd den 3 October i 6?0, hij den 2 Aug te Vlissingen begraven. Toen ik eenmaal den naam van PHILIPS LUCASSE had, ging het verder onderzoek als van een leien dakje. NAGTGLAS, in zijn onmisbaar, doch niet zeer betrouwbaar boek, vermeldt in 1654 een gouverneur van Amboina van dezen naam, doch al spoedig bleek, dat dit een schrijf- of drukfout was voor In den jaargang van van den almanak ZEELAND bleek een opstel van P. A. LEUPE voor te komen, geheel en al aan hein gewijd en met behulp hiervan en met dankbaar gebruik van gegevens, mij door de heeren archivarissen in den Haag en in Middelburg en niet het minst door den heer J. F. L. DE BALBIAN VERSTER te Amsterdam verstrekt, krijgen wij het volgende levensbeeld van hem. PHILIPS LUCASSE (of LUCASZ) van Middelburg, geboren op het eind der XVI eeuw, werd in 1625 Opperkoopman en Secunde op Amboina; van 16 Juni 1628 tot 24 Mei i631 I was hij er Goeverneur; in 163 werd hij Buitengewoon Raad van Indio; den 20 December 1633 ging hij als opperhoofd der retourvloot naar Nederland; den 20 September 1635 was hij met de schepen Wezel, Nassau 1) Vergel. ook Smallegange.

6 en Hollandia reeds in Batavia terug als Directeur-generaal van den Handel; 24 September 1640 werd hij belast met het bevel over de scheepstocht naar Ceylon; den 5 Maart 1641 overled hij op zee op de fluit Santvoort; 21 Maart daaropvolgende kwam zijn lijk te Batavia aan en werd daar met grooten praal begraven. PETRONELLA Buys keerde met de retourvloot van I640 naar Nederland terug. 1) Tusschen 20 Dec en 20 Sept 1635 maakten dus PH. LUCASSE en waarschijnlijk ook zijne vrouw de reis van Batavia naar Nederland en terug. Zij zijn derhalve zeer kort in Nederland geweest. Immers zij zeilden blijkens het uitloopboekje den 2 Mei 1635 van Tessel uit en dus moeten de portretten in het voorjaar van 1635 vervaardigd zijn. Wellicht waren zij bestemd als herinnering voor de in het vaderland achterblijvende kinderen. Wij weten thans, dat PHILIP LUCASSE de eerste man van PETRONELLA BUYS geweest is en wij weten ook, dat er in de National Gallery een mansportret bewaard wordt, dat wat schikking betreft zeer goed de tegenhanger van PETRONELLA BUYS kan zijn en er bovendien door gelijktijdigheid, door gelijkheid van formaat en van materiaal mee overeenstemt. Iiet strikte bewijs om met volstrekte zekerheid te kunnen zeggen: het is de tegenhanger en de voorgestelde is PHILIPS LUCASSE hebben wij nog niet. Wij kunnen evenwel nog een stapje nader tot deze volstrekte zekerheid komen door op het volgende te letten: De heer in de National Gallery draagt een vijfvoudigen gouden keten van den rechter schouder naar de linker heup. Dit was geen alledaagsch bestanddeel van de toenmalige dracht, niet iets, wat men zich zelf zoo maar omhing. Het was integendeel een huldeblijk voor betoonde dapperheid of andere manhafte daden en werd voornamelijk door onze Staten en door Soevereinen aan vlootvoogden of diplomaten verleend. Bovendien was het het gewone bewijs van tevredenheid, dat de bewindhebbers der Oost Indische Compagnie aan de bevelhebbers hunner retourvloten bij behouden aankomst in een Nederlandsche haven vereerden. Men zie bijv. het portret van MATH, V. D. BROUCKE door S. V. HOOGSTRATEN in het Rijksmuseum en dat van PIETEF DE BITTER in het Friesch Museum te Leeuwarden. Of ook dat van WOLBRAND GELEINSZ DE JONG, den bevelhebber van de retourvloot, die 7 Aug in het vaderland aankwam, in het Stedelijk museum te Alkmaar.De waarde van zulk een keten met den daaraan hangenden penning bedroeg 500 tot 1000 gulden, al naar den rang dien de vlootvoogd in Indie bekleed had. Was hij oud-goeverneur-generaal, dan was die waarde zelfs 1500 gulden.2) De vlootvoogd i) Nadere bijzondeiheden bij VALENTIJN, die o. a. zijn buitengewone kennis van het Maleisch vermeld. 2) Zou de meervoudige keten, dien PETRONELLA BUYs op REMBRANDTS portret draagt, wellicht ook eene vereering van de zijde der O. 1. Compagnie zijn? Ook deze behoort niet tot de gewone damesdracht dier tijden. Had zij zich w'ellicht ook in een of ander opzicht buitengewoon verdienstelijk gemaakt? 239

7 240 kreeg deze vereering evenwel niet, dan nadat hij in de vergadering van de Bewindhebbers en daarna in die van Hunne Hoogmogenden in den Haag verslag over zijn reis en over de toestanden in Indi43 had uitgebracht. Voor nadere bijzonderheden hieromtrent verwijs ik naar de studie van P. A. LEUPE, De bevelhebber eener retourvloot, in de Bijdragen van het Kon. Inst. v. de Taal, Land- en Volkenk. v. N VI: blz. zo2-215, waar over de retourvloot van 1761 en de ontvangst van den bevelhebber in de Staten-Generaal geschreven wordt. De gouden keten, die PHILIPS LUCASZ in 163 toekwam en dien de man in de National Gallery draagt, schijnt mij wel het bewijs te leveren, dat wij in dit portret inderdaad dat van den stoeren Zeeuw, den eersten man van PETRONELLA BUYS mogen herkennen.