DEEL 1 : INVENTARISATIE WEDEROPBOUW NIJMEGEN CENTRUM

Transcriptie

1 DEEL 1 : INVENTARISATIE WEDEROPBOUW NIJMEGEN CENTRUM

2 I N H O U D S O P G A V E P A G I N A inleiding 3 verwoesting vooroorlogse situatie 6 verwoeste stad 8 planvorming organisatie en plannen A, B en C 13 uitvoering vastgesteld wederopbouwplan 23 werk in uitvoering 28 kenmerken anno centrum 38 stationsgebied 50 batavierenweg e.o. 53 bijlagen 57 archiefgegevens objecten 58 tijdtabel 69 wederopbouw anno 2002 in beeld (cd-rom) 70 kunstwerken uit de wederopbouw 71 geraadpleegde bronnen 72 legenda advertentie in uitgave ter gelegenheid van de opening van het nieuwe provinciehuis van Gelderland in

3 INLEIDING 3

4 I N L E I D I N G aanleiding tot dit rapport Met gepaste trots presenteert Nijmegen zich als de oudste stad van Nederland. Terecht, want veel monumentale gebouwen en archeologische vondsten maken de eeuwenlange stadshistorie zichtbaar. De voortdurende dynamiek maakt de geschiedenis van Nijmegen zo interessant. In haar ontwikkeling zijn verschillende momenten te onderscheiden die een stempel hebben gedrukt op het beeld van de stad. De wederopbouw ( ) is zo n belangrijke periode waarin het stadsbeeld een metamorfose heeft ondergaan. Dit blijkt ook uit de Kadernota Beeldkwaliteit Nijmegen over de brug (19 februari 2003), waarin de wederopbouwstad wordt gepresenteerd als een van de dragers van de Nijmeegse identiteit. Een halve eeuw later staat het vroegnaoorlogse erfgoed onder toenemende druk van stedelijke vernieuwingsopgaven. De waardering ervoor is nog gering maar de interesse groeit. Vanuit het besef dat de wederopbouw een volwaardig en beeldbepalend onderdeel van de stadsgeschiedenis vormt, heeft de gemeente Nijmegen opdracht verleend aan bureau stoa om onderzoek te verrichten naar de ontstaansgeschiedenis en de specifieke kenmerken van de wederopbouwarchitectuur en -stedenbouw. Naast het vergroten van belangstelling en het stimuleren van discussie heeft het onderzoek primair tot doel om te komen tot een integraal beleidskader voor een gewetensvolle besluitvorming inzake sloop, wijziging, hergebruik en behoud. Het plan van aanpak voorziet in een gefaseerde werkwijze met achtereenvolgens een inventarisatie in deel 1, een waardestelling in deel 2 en een vertaalslag naar beleid in deel 3. In samenspraak met een begeleidingscommissie is de aanpak gaandeweg nader uitgewerkt; de wederopbouw is immers een betrekkelijk nieuw werkterrein waarvoor geen pasklare blauwdruk bestaat. Dit eerste deelrapport vormt de weerslag van een cultuurhistorische verkenning naar de achtergronden en kenmerken van de Nijmeegse wederopbouw. Het betreft geen complete geschiedschrijving maar een toegankelijk referentiekader voor het toekennen van betekenissen en waarden aan de wederopbouw en het implementeren van beleid. begrenzing onderzoeksgebied Het drieledige onderzoeksgebied van dit rapport heeft dezelfde begrenzing als het vastgestelde wederopbouwplan uit Oorlogsschade vormt het uitgangspunt bij de afbakening. Op de vorige pagina zijn de drie deelgebieden van het wederopbouwplan in kaart gebracht: het stationsgebied (blauw), het centrum (rood) en de Batavierenweg e.o. (geel). Vanwege het sterk uiteenlopende karakter ervan worden de drie deelgebieden in de verschillende hoofdstukken afzonderlijk behandeld. leeswijzer Dit rapport presenteert een chronologisch geordende inventarisatie van de Nijmeegse wederopbouw met achtereenvolgens een schets van de voorgeschiedenis, planfase, realisatie en huidige situatie. Hierin is waar mogelijk een splitsing gemaakt in de drie deelgebieden en gekozen voor een uniforme benadering rond de thema s: ruimtelijke structuur, verkaveling, functies en gebouwen / architect(uur). De bondige en puntsgewijze opzet van de teksten vergroot de toegankelijkheid van relevante informatie; een literaire en complete geschiedschrijving wordt immers niet beoogd. In de hoofdstukken Verwoesting, Planvorming en Uitvoering is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van historisch beeldmateriaal (plankaarten, tekeningen en foto s). De originele kaarten in het hoofdstuk Planvorming zijn ingekleurd ter verduidelijking van de toelichting. De analyses omtrent ruimtelijke structuur, functies en verkaveling in het hoofdstuk Uitvoering zijn ingekleurd op de kaart van het vastgestelde wederopbouwplan en geven de beoogde situatie omstreeks 1950 weer. Een verklaring van de gebruikte kleuren is opgenomen in een uitvouwbare legenda achter in het rapport. De drie themakaarten van de paragraaf Werk in uitvoering hebben een actuele huisnummerkaart als ondergrond. In het hoofdstuk Kenmerken anno 2002 is uitsluitend gebruik gemaakt van actueel beeldmateriaal. De foto s dateren uit De analyses betreffende de ruimtelijke structuur, functies en verkaveling zijn ingekleurd op een actuele ondergrond en geven de huidige situatie weer. De algemene karakterisering van de wederopbouwarchitectuur is gerubriceerd in verschillende beeldaspecten. Van alle wederopbouwpanden en kunstwerken in het onderzoeksgebied zijn in de bijlagen een complete fotocollectie (cd-rom) en een volledig overzicht van archiefgegevens opgenomen. 4

5 VERWOESTING

6 V O O R O O R L O G S E S I T U A T I E centrum! organisch en historisch gegroeide structuur op de schaal van de voetganger! hoofdstructuur: assenkruis met Grote Markt op het snijpunt! substructuur van straten en gassen waarin de oude omwallingen nog herkenbaar zijn! besloten stadsbeeld met gebogen straten en intieme pleinen! gesloten bouwblokken met een aaneenschakeling van individuele panden! bonte en wanordelijke mengeling van functies: wonen, winkels, ambacht, industrie, verkeer, ontspanning! verplaatsing van het economisch en ruimtelijk zwaartepunt van de Waalkade/benedenstad naar de Grote Markt/binnenstad sedert de opening van de Waalbrug in 1936 en het opheffen van de veerdienst, waardoor het vanaf 1880 ingezette verval van de benedenstad in een stroomversnelling raakte! afnemende economische dynamiek in de benedenstad! regionaal verzorgingscentrum met onderwijs, zorg, winkels en markten! boeiende skyline met een veelvoud aan kerktorens het centrum van Nijmegen voor het bombardement in 1944 De kleinschalige en dichtgeslibde structuur van de vooroorlogse binnenstad stond onder druk van de eisen die het verkeer, de handel en de hygiëne aan een modern gebruik stelden (vastlopend verkeer in smalle straten, overbevolkte gassen met krotwoningen). De vooroorlogse binnenstad was niet langer berekend op de gevolgen van de explosieve groei van de stad sedert de ontmanteling in 1874, de komst van nieuwe vervoersmiddelen als de tram rond 1900 en de auto vanaf ca en de concentratie van centrumfuncties. Met ingrepen in de marge werden noodzakelijk moderniseringen doorgevoerd: herinrichting van de openbare ruimte, voorzichtig begin van cityvorming en sanering van krottenbuurten. In het Uitbreidingsplan voor Nijmegen van ir. A.Siebers ( ) bleef de binnenstad buiten beschouwing. Dit plan omvatte naar bevolkingsgroepen gedifferentieerde woonwijken in een structuur van radiaal- en ringwegen en de nieuwe haven- en industrieterreinen. Wel maakte Siebers voor de oorlog nog een plan tot verbetering van de benedenstad. Dit niet vastgestelde plan bleek onuitvoerbaar vanwege te hoge kosten en ambitie (doorbraken, centrumring, sloop Ganzenheuvel). In het verlengde van dit plan ontwierp het bureau van Granpré Molière, Verhagen en Kok in 1938 het zogenaamde Groene Balkon -plan, dat in 1952 als werkverschafingsproject gedeeltelijk werd uitgevoerd. Na de Tweede Wereldoorlog werden zowel Siebers als Verhagen belast met het wederopbouwplan voor de binnenstad. 6

7 stationsgebied!!! ruime en groene singelstructuur bebouwingspatroon van vrijstaande villa s en hotels aan het Keizer Karelplein, Van Schaeck Mathonsingel, Nassausingel en Stationsplein rijen aaneengeschakelde herenhuizen en de gasfabriek in de omgeving van de Spoorstraat het stationsgebied voor het bombardement in 1944 batavierenweg e.o.!!!! ruime en groene singelstructuur met Keizer Lodewijkplein en Hunnerpark bebouwingspatroon van aaneengeschakelde herenhuizen solitaire bebouwing Belvoir onbebouwde stuwwal aan de zijde van de Ooypolder de Batavierenweg e.o. voor het bombardement in

8 V E R W O E S T E S T A D De materiële schade in Nijmegen als gevolg van de Duitse inval in mei 1940 bleef beperkt tot de bruggen over de Waal en het Maas-Waalkanaal alsmede de viaducten over de spoorlijnen in de Graafseweg en de St. Annastraat. Uiteindelijk kwam Nijmegen toch nog zwaar gehavend uit de Tweede Wereldoorlog. Het vergissingsbombardement van de geallieerden op 22 februari 1944, de brandstichtingen door de Duitsers in september 1944 en de beschietingen in de frontlinie tot het voorjaar van 1945 legden grote delen van de stad in puin. De verwoestingen waren geconcentreerd rond het stationsplein (9 ha.), in de omgeving van de Batavierenweg (7,5 ha.) en in het hart van de binnenstad (25 ha.). Het oorlogsgeweld trof honderden woningen en winkels, tientallen horecapanden en enkele kerken en bankgebouwen. Het commerciële hart van de stad en geliefde woonlocaties aan de singels waren met de grond gelijk gemaakt. Daarentegen bleef het saneringsgebied van de benedenstad grotendeels gespaard. Nijmegen was in materieel opzicht een van de zwaarst getroffen steden in Nederland, met:! 2200 doden en 3150 gewonden! 60 straten verwoest! 2260 huizen vernield! 1300 huizen zwaar beschadigd! 400 winkels verwoest, alsmede 7 kerken, 16 hotels, 35 café s, 4 bioscopen, 2 banken en het station het centrum van Nijmegen na de oorlogsverwoestingen in mei

9 de verwoestingskaart van het centrum uit 1948 de verwoestingskaart van de stationsomgeving uit 1948 de verwoestingskaart van de omgeving van de Batavierenweg uit

10 In 1945 en 1946 bestond de wederopbouw van Nijmegen voornamelijk uit puinruimen, herstellen van de ergste schade en bouwen van noodvoorzieningen aan o.a. Bisschop Hamerstraat, Keizer Karelplein, Mariënburg en Kelfkensbosch. In de voormalige markthal aan de Eiermarkt werd tijdelijk een bioscoop ingericht. het Keizer Karelplein kort na de oorlog noodwinkels op het Mariënburg 1 0

11 PLANVORMING

12 1 2

13 O R G A N I S A T I E E N P L A N N E N Na het puinruimen onteigende de gemeente Nijmegen alle percelen ten behoeve van een meer efficiënte verkaveling en een doelmatige wegenstructuur. Zij greep de verwoestingen aan om de dichtgeslibde binnenstad met haar bonte mengeling van functies te transformeren in een beter toegankelijke moderne city met minder maar grotere winkels. Als betaling van schadeloosstelling voor de onteigende percelen kregen de gedupeerden nieuwe bouwpercelen toegewezen in het herbouwplan. Direct na het vergissingsbombardement gaf de gemeente Nijmegen opdracht aan ir. A. Siebers om een plan te maken voor de herbouw van de vernielde stadsdelen. Daartoe formeerde hij een Stedenbouwkundige Dienst, aanvankelijk ondergebracht bij het plaatselijke Bouwbureau van het Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw en na de bevrijding opgenomen in de gemeentelijke organisatie. Bij deze dienst werkten ir. B. Fokkinga als stedenbouwkundige, A.E.M.G. van der Borg als sociaal-econoom en A.M.B.G. van Woerkom als hoofd van een aantal tekenaars aan het herbouwplan. Siebers zelf trad op als extern adviseur. Daarnaast dwong het Rijk ook samenwerking af met hun eigen stedenbouwkundige ir. P. Verhagen. Van de drie betrokken stedenbouwkundigen had alleen Fokkinga een vast dienstverband bij de gemeente. Bij de ontwikkeling van het wederopbouwplan werkte hij vanuit Nijmegen nauw samen met beide externe adviseurs. De bepalende invloed van achtereenvolgens Siebers, Verhagen en Fokkinga op de planvorming leidde tot in hoofdzaak drie plannen. Hun uiteenlopende visies op de wederopbouw bewogen zich tussen de wens tot behoud van het historisch waardevolle enerzijds, en de noodzaak tot stedelijke vernieuwing anderzijds. De opeenvolgende wederopbouwplannen werden in de periode besproken in de plaatselijke Commissie van Advies voor het Stedebouwkundig Plan. Hierin zaten vertegenwoordigers van betrokken autoriteiten en gedupeerden van de oorlogsschade: rijk, provincie, gemeentebestuur, gemeentelijke diensten en burgerij. Een plan waarover consensus bestond, werd ter beoordeling en goedkeuring voorgelegd aan achtereenvolgens de gemeenteraad, Gedeputeerde Staten van Gelderland en het landelijke College van Algemeene Commissarissen voor den Wederbouw. Bij de set schade-, onteigenings- en herbouwkaarten moest onderscheid gemaakt worden in planonderdelen die spoedig uitvoering vereisten (urgentieklasse 1) en onderdelen die weliswaar wenselijk waren maar geen wederopbouw in de letterlijke betekenis betroffen (urgentieklasse 2). Tegen de zin van Nijmegen werden de aanleg van de spoortunnel en de samering van de benedenstad aangemerkt als tweede urgentie, met als gevolg dat de uitvoering ervan voorlopig op zich liet wachten. 1 3

14 plan A historiserende reconstructie 28 september 1945, incl. voorstudies april-augustus 1944 (Siebers & Fokkinga)! traditioneel plan: architectonisch gave en stedenbouwkundig samenhangende stad uit één stuk met door straatwanden afgebakende openbare ruimten! historische dimensie van de oude stad op enkele punten gecorrigeerd: verlegging (noordzuid-as), onderbreking (oostwest-as) en isolering (Grote Markt) van onderdelen in het oude assenkruis en herinrichting Mariënburgplein met doorbraak naar Hertogplein! nieuwe brede oostwest verkeersverbinding ter vervanging van twee parallelle vooroorlogse straten én ter ontlasting van de smalle Lange Hezelstraat! nieuwe brede noordzuid verkeersverbinding van de geplande spoortunnel via de Smetiusstraat, de verlegde Bloemerstraat en de sterk naar het oosten afbuigende Augustijnenstraat rechtstreeks naar de Blauwe Steen! hierdoor moet ook de Broerstraat naar het oosten afgebogen worden, met als gevolg een ondiep bouwblok tussen de Augustijnen- en Broerstraat en de afbraak van gespaarde panden alsmede de Broerstraatkerk! nieuw zijplein St. Stevenkerk (zgn. Hezelplein ) en bestaande Grote Markt opgevat als geïsoleerde besloten pleinen met een pittoreske kleinschalige sfeer, terwijl nieuwe centrumplein als schakel in de winkelloop de centrale functie van de Grote Markt overneemt! gebouwen met bijzondere functies: zwembad in het Kronenburgerpark en nieuwe kerken aan Doddendaal en op het Kelfkensbos! de stuwwalrand blijft onbebouwd! het in 1942 vastgestelde maar niet ten uitvoer gebrachte saneringsplan voor de benedenstad (zgn. Groene Balkonplan) is in dit plan opgenomen maar wordt uiteindelijk door het Rijk er buiten gehouden 1 4

15 plan A synthetisch stadsbeeld In de voorontwerpen en in Plan A wordt gestreefd naar een architectonisch gaaf en stedenbouwkundig samenhangend geheel, waarin het karakter van de vooroorlogse stad samensmelt met de noodzakelijke ingrepen voor het verkeer, de hygiëne en de cityvorming: continuïteit in opzet, maatvoering en vormgeving. Er is sprake van een fixatie op de vooroorlogse stad, overigens zonder deze te willen bevriezen. De historische dimensie van de stad wordt gecorrigeerd met behoud van het kleinschalige en besloten stadsbeeld. Voorbeeld hiervan is de geïsoleerde historische enclave rondom de St. Stevenkerk, met een nieuw verdiept plein ter plaatse van de Stikke Hezelstraat (zgn. Hezelplein ) en een besloten Grote Markt naast de hoofdstructuur. Daarnaast is in het plan veel aandacht besteed aan de bereikbaarheid van het centrum door onder andere een tunnelverbinding met het stadsdeel Nijmegen West (ook al opgenomen in het vooroorlogse uitbreidingsplan van Siebers). tekeningen van ir. Fokkinga van het p leintje onder het Stevenskerkhof en het viaduct over de Houtstraat Met behoud van het oude niveauverschil wordt het tracé Bloemerstraat - Augustijnenstraat met een viaduct over de Houtstraat gevoerd. Dit idee blijft steken in een voorstudie. In plan A wordt de diepe kuil bij de Houtstraat vermeden door het sterk naar het oosten ombuigen van de Augustijnenstraat. De latere plannen gaan uit van een egalisering met een gelijkvloerse kruising Houtstraat - Augustijnenstraat. In plan A zijn enkele belangrijke elementen uit het definitieve wederopbouwplan reeds vervat. Het nieuwe assenkruis ter vervanging van het oude - met een centrumplein op het snijpunt wordt in de latere plannen verder uitgewerkt. 1 5

16 plan B modernistische stadsreparatie 5 december 1945, incl. verschillende varianten hierop tot april 1946 (Verhagen & Fokkinga)! modern plan: ruimtelijke strook met vrijstaande bouwmassa s als eigentijds element toegevoegd aan de fragmentarische stad! hoofdstructuur bestaat uit het oude assenkruis en een nieuwe ruimtelijke strook! noordzuid en oostwest verbindingen van het vooroorlogse assenkruis blijven intact en worden op onderdelen verbreed en rechtgetrokken; de Grote Markt blijft als stadshart behouden! ruimtelijke strook opgevat als een doorlopende pleinenreeks tussen het Kronenburgerpark en het Hertogplein met een strikte zonering in functies: o geestelijk centrum Doddendaal: kerk, klooster, patronaat, scholen o amusementscentrum Centrumplein: horeca, paviljoenwinkels o bestuurs- en cultureel centrum Mariënburg: stadhuis, gemeentelijke diensten, museum o zakencentrum Hertogplein: kantoren, banken! de ruimtelijke strook staat als verzamelplaats voor het verkeer in rechtstreekse verbinding met de geplande spoortunnel en de Grote Markt (bajonetaansluiting ter plaatse van het Centrumplein met een zichtas op de Waag); het natuurlijke hoogteverschil op de kruising Houtstraat Augustijnenstraat wordt geëgaliseerd! minder sloop van gespaarde panden nodig dan in plan A! Korte Molenstraat in één planvariant opgevat als een met glas overdekte winkelpassage! gebouwen met bijzondere functies: diverse in ruimtelijke strook, leeszaal op Kelfkensbos, schouwburg op Belvoir-terrein, horeca en kantoren in de stationsomgeving! de stuwwalrand voorzien van een reeks vrijstaande woontorens, hotel, restaurant en enkele villa s! de planvariant uit april 1946 wordt op 8 mei 1946 door de gemeenteraad aanvaard maar stuit op weerstand bij burgerij 1 6

17 plan B dialectisch stadsbeeld De contrasten in het stadsbeeld als gevolg van de tegenstellingen in karakter tussen de bestaande en de nieuw te bouwen stadsdelen worden aanvaard: discontinuïteit in vorm, schaal en ruimtewerking (beslotenheid naast openheid). Het ijkpunt van het plan ligt in de toekomst, waar mogelijk met respect voor het historisch waardevolle. De knelpunten die zich al voor de oorlog in de binnenstad aftekenden, worden bestreden met radicale oplossingen. Cityvorming op basis van een rationele en moderne organisatie van functies en schaalvergroting in de bebouwing vormt het uitgangspunt. De functiescheiding leidt tot winkelstraten met een commerciële functie, een bestuurskern en een zakencentrum met een dienstverlenende functie en een centrumplein met vermaakfuncties. De differentiatie van het wegennet - de scheiding van verkeersstromen - leidt tot ruimtelijke contrasten tussen de verschillende straten. In het open stadsbeeld van de ruimtelijke strook heeft het (auto)verkeer vrij baan. In de besloten winkelstraten is meer ruimte voor de voetganger. schets van de ruimtelijke strook door ir. Fokkinga In dit plan zijn enkele belangrijke elementen uit het definitieve wederopbouwplan reeds vervat: de uitmonding van de nieuwe noordzuid-as op de Grote Markt recht tegenover de Waag, de introductie van een nieuwe pleinenreeks en de bouw van vrijstaande woontorens op de stuwwalrand als plastische markering van de stadsrand. de stuwwal als p lastische markering van de stadsrand (omgeving Batavierenweg) 1 7

18 plan C traditionalistische stadsreparatie 16 november februari 1947 (Fokkinga)! compromisplan: pragmatische benadering waarbij de noodzaak tot vernieuwing en de behoefte aan behoud van historische identiteit met elkaar worden verweven in een gelaagde stad! alleen die delen in oude stadsplattegrond aanpassen die noodzakelijk vernieuwing behoeven! hoofdstructuur bestaat uit het oude en een nieuw ruimer assenkruis, t.o.v. elkaar verschoven en samenhangend geprojecteerd! noordzuid en oostwest verbindingen van het vooroorlogse assenkruis blijven intact en worden op onderdelen verbreed en rechtgetrokken; de Grote Markt blijft als stadshart behouden! centrumplein op het snijpunt van het op de auto afgestemde nieuwe assenkruis: in vergelijking met de ruimtelijke strook uit plan B gemutileerd tot een rechthoekig plein van vertier dat is opgevat als het centrale aanvoerpunt voor publiek dat met auto of openbaar vervoer naar de binnenstad komt! cityvorming op basis van sociaal-economisch onderzoek leidt tot verschuivingen in de bestemmingen en minder strikte functiescheiding: o grondgebonden woningen en buurtwinkels voor dagelijkse levensbehoeften verdwijnen uit de binnenstad en worden overgeheveld naar de nieuwe uitbreidingswijken o twee van de vier verwoeste rk-parochiekerken keren terug in de binnenstad o toename grondgebruik voor straten, pleinen, winkels, bijzondere gebouwen, kantoren en horeca o minder ruimte voor pakhuizen, garages, bedrijven en woningen o toename regionale winkelfunctie, afname regionale handelsfunctie (markt) voor agrarische producten o gebouwen met bijzondere functies: sociale diensten, politie en brandweer aan Doddendaal, leeszaal op Kelfkensbos, schouwburg op Belvoir-terrein, horeca en kantoren in de stationsomgeving! groene overloop van Kronenburgerpark naar Doddendaal 1 8

19 plan C harmonieus stadsbeeld Mede onder druk van de publieke opinie wordt de behoefte aan behoud van historische identiteit verweven met de noodzaak tot vernieuwing. Geen gezochte nostalgie of geforceerde moderniteit maar overbrugging van ongelijksoortige stadsbeelden in de gelaagde stad : afstemming in structuur, proporties en verschijningsvorm. Door het oprekken en stroomlijnen van de openbare ruimte wordt plaats ingeruimd voor vernieuwing in de oude structuur. het Centrumplein in de visie van ir. Fokkinga De planvariant van februari 1947 wordt op 2 mei 1947 door de raad aanvaard en pas op 6 mei 1950 door het College van Algemeene Commissarissen voor den Wederopbouw vastgesteld, nadat al in 1947 goedkeuring was verleend voor de onderdelen hoek Ziekerstraat-Molenstraat, noordoosthoek Broerstraat- Pauwelstraat en het bouwblok Van der Stad. Het uiteindelijk vastgestelde wederopbouwplan van 1950 is een bijgestelde versie van plan C. 1 9

20 2 0

21 UITVOERING

22 2 2

23 V A S T G E S T E L D W E D E R O P B O U W P L A N De Nijmeegse gemeenteraad aanvaardde plan C in mei Drie jaar later gaf ook de rijksoverheid haar goedkeuring aan een bijgestelde versie, waarna in 1950 de wederopbouw daadwerkelijk kon beginnen. Het plan was gericht op volledige herbouw en liet geen ruimte open voor onvoorziene toekomstige ontwikkelingen. Het gespaarde en herstelbare oude stadsschoon werd ontzien. De belangrijkste historische monumenten (o.a. de St. Stevenkerk en het stadhuis) kwamen voor restauratie in aanmerking. De sanering van de benedenstad maakte definitief geen onderdeel uit van het wederopbouwplan. het wederopbouwplan met daarin de rode lijn van de brandgrens De wijziging van de vooroorlogse stadsplattegrond ging gepaard met een radicale herbestemming van het gebied. In vergelijking met de vooroorlogse situatie nam het grondgebruik voor openbare ruimte en winkels fors toe, bleef het aandeel voor bijzondere gebouwen, kantoren en horeca vrijwel gelijk en leverden de functies wonen en bedrijvigheid flink aan ruimte in. Het concept van de binnenstad als een totale eenheid maakte plaats voor een centrum met deeltaken: in functioneel opzicht een centrum van sociaaleconomische activiteit, in organisatorisch opzicht de zetel van het stadsbestuur en in symbolisch opzicht het hart van de steeds verder uitdijende stad. In het vervolg wordt het vastgestelde plan geanalyseerd aan de hand van de thema s: ruimtelijke structuur, verkaveling en functies. vorige blad: de vooroorlogse stadsplattegrond (zwarte lijnen) en het vastgestelde wederopbouwplan (gele vlakken) 2 3

24 centrum ruimtelijke structuur, landmarks en ankerpunten! de nieuwe en verruimde verkeersstructuur is afgestemd op de verwachte verkeerstoename: hervatting tramlijnen tussen 1945 en 1955, opkomst vervoer per auto en bromfiets vanaf 1950 en introductie trolleybussen in 1952 (het aandeel openbare ruimte in het grondgebruik neemt met bijna tien procent toe ten opzicht van de vooroorlogse situatie)! in de hoofdstructuur koppelen het oude en het nieuwe assenkruis de voor- en naoorlogse stadsdelen aan elkaar! behoud oude assenkruis met de Grote Markt op het snijpunt (verbreding van de Korte Burchtstraat t.b.v. verkeer)! toevoeging nieuw assenkruis met het centrumplein op het snijpunt van brede verkeersverbindingen van het station rechtstreeks naar de Grote Markt en van het Kronenburgerpark naar de Oranjesingel! het oude assenkruis wordt gekenmerkt door verspringingen in de rooilijn, trapsgewijze vernauwingen in het straatprofiel en een flauw gebogen beloop; de pleinen vormen verbredingen van het straatprofiel! typerend voor het nieuwe assenkruis zijn de brede doorgaande straten voor de auto; de pleinen hebben een los verband en een autonoom karakter! de Grote Markt blijft het hart van de stad; het centrumplein wordt in 1950 aangelegd als tweede hart voor de wekelijkse groentemarkt en het parkeren van auto s! Het gehele centrale gedeelte van het plan wordt thans gekenmerkt door een viertal pleinen die de punten markeren van een binnenstadsvierhoek, waarin en waaraan de belangrijkste publieke gebouwen en zakenpanden zijn gelegen. Elk van deze pleinen verkrijgt zijn eigen karakter. : de Grote Markt een stadshart met een historische uitstraling; het Centrumplein een tweede stadshart met horeca en filmtheaters; het Mariënburgplein een dienstencentrum met kantoren en bankgebouwen; en het Kelfkensbos een open groene ruimte! landmarks: streven naar restauratie van de St. Stevenskerk en de Broerstraatkerk, en bouw van nieuwe torens bij het Carmelklooster en aan het centrumplein! ankerpunten: stevige gebouwen met massa, frontbreedte en/of bovengemiddelde hoogte ter markering van pleinen en op uiteinden van zichtassen: oostelijke en westelijke kopgebouwen van het centrumplein, de Waag op de Grote Markt, de Mariënburgkapel en de geplande leeszaal op het Kelfkensbos 2 4

25 centrum verkaveling en hoven! het gesloten bouwblok blijft als vanouds de belangrijkste bouwsteen in de ruimtelijke compositie van straten en pleinen (efficiëntere blokken en kavels door opschuiven en rechttrekken van straten)! de bouwblokken zijn samengesteld uit pandsgewijze herbouw in de winkelstraten en grootschaliger herbouw aan de ruimere verkeersstraten (eenheid in schaal)! het vrachtverkeer heeft via diverse poorten toegang tot speciale expeditiehoven en straten achter de winkels in alle nieuwe bouwblokken: nieuwe stedenbouwkundige typologie met behoud van de geslotenheid van het bouwblok functies gebouwen! de bestemmingsindeling is herzien naar aanleiding van de wens cityvorming door te voeren in het centrum van Nijmegen! cityvorming door schaalvergroting en wijzigingen in de bestemming van de gronden! grondgebonden woningen en buurtwinkels voor dagelijkse levensbehoeften verdwijnen uit de binnenstad en worden overgeheveld naar de nieuwe uitbreidingswijken! merendeel van de wederopbouwpanden heeft een winkelfunctie op de begane grond en een woonfunctie op de verdiepingen! twee van de vier verwoeste rk-parochiekerken keren terug in de binnenstad! toename grondgebruik voor straten, pleinen en winkels en in mindere mate voor bijzondere gebouwen, kantoren en horeca! minder ruimte voor pakhuizen, garages, bedrijven en woningen! beoogde concentratie van horeca aan Plein 1944, later meer verspreid over het centrumgebied gerealiseerd 2 5

26 stationsgebied ruimtelijke structuur, landmarks en ankerpunten! op het terrein van de gasfabriek wordt na 1961 een tunnel aangelegd die het stadsdeel Nijmegen West rechtstreeks verbindt met het centrum! het station keert terug op de oude plek met toren in de zichtlijn van de Van Schaeck Mathonsingel; het nieuwe stationsplein biedt ruimte voor busstations, taxistandplaatsen en parkeerplaatsen! bebouwingspatroon van solitaire gebouwen met allure vormt uitgangspunt voor herbouw rondom het Keizer Karelplein verkaveling en hoven! aan weerszijden van het nieuwe tunneltracé maken de aaneengeschakelde herenhuizen van de vml. Spoorstraat plaats voor vrijstaande gebouwen met kantoren en bijzondere bestemmingen! door verlegging van de Spoorstraat ontstaat tegenover het station ruimte voor kantoorbebouwing met een royale frontlengte functies gebouwen! de woningbouw rond het station maakt ruimte voor commercieel getinte gebouwen: hotel tegenover het station, kantoren en zakelijke instellingen aan de Van Schaeck Mathonsingel! de bebouwing rond het Keizer Karelplein wordt gevormd door grote vrijstaande gebouwen met kantoren en bijzondere bestemmingen! de grote allure van het Keizer Karelplein [ ] moet langs de Van Schaeck Mathonsingel worden gecompleteerd 2 6

27 batavierenweg e.o. ruimtelijke structuur, landmarks en ankerpunten! de vooroorlogse Keizer Lodewijkplein wordt - ten koste van het Hunnerpark - vervangen door twee enkelvoudige kruisingen (Trajanusplein)! plastisch sterk sprekende stadsbegrenzing met afzonderlijke flatgebouwen op de stuwwalrand (landmarks) verkaveling en hoven! wederopbouw bestaat grotendeels uit het opvullen van gaten in de gesloten bouwblokken (herstel van incidentele oorlogsschade)! in afwijking daarop hebben de flatgebouwen op de stuwwalrand een strookverkaveling die het uitzicht over de Ooypolder veiligstelt functies gebouwen! vanwege het uitzicht over de omgeving, wordt het heuvelachtige plateau bij uitstek geschikt geacht voor woningbouw en horecazaken! het Belvoirterrein is bestemd voor een representatief gebouw (enige tijd wordt gedacht aan de bouw van een nieuwe stadsschouwburg op de locatie) 2 7

28 W E R K I N U I T V O E R I N G Het landelijke College van Algemeene Commissarissen voor den Wederbouw stelde al op 1 juli 1945 architect W.J. Gerretsen aan als supervisor voor de architectonische uitwerking van het Nijmeegse wederopbouwplan. Als bemiddelaar tussen het stedenbouwkundig ontwerp en de herbouw moest hij zorgdragen voor een bevredigende architectonische uitwerking van het wederopbouwplan. Naar eigen zeggen streefde Gerretsen niet naar de toepassing van één bepaalde architectuurstijl maar uitsluitend naar eenheid in schaal, met tegelijkertijd de grootst mogelijke variëteit in vorm, kleur en materiaal (Bouwkundig Weekblad, 1958, p.210). Om eenheid in schaal te bereiken maakte diens assistent en latere stadsarchitect R. Roukema vanaf 1949 zogenaamde blokkaarten met straatwandtekeningen waarin onder andere de gevelhoogte, het daktype en de breedte van de voorpui vastlagen. In het straatbeeld kwam daardoor nadruk te liggen op de ritmiek en continuïteit van de gevelwand als geheel, meer dan op de uitstraling of verbijzondering van de afzonderlijke panden. Aan de achterzijde van de panden kregen de architecten meer ontwerpvrijheid. Van de circa zeshonderd wederopbouwpanden in het onderzoeksgebied zijn in het bouwarchief gegevens verzameld omtrent adres, functie, bouwtijd, opdrachtgever en architect. Het overzicht is opgenomen in een bijlage van dit rapport. De archiefgegevens zijn verwerkt in drie thematische kaarten die in één oogopslag een overzicht geven van de fasering van de wederopbouw (periodiseringskaart), de betrokken ontwerpers (architectenkaart) en de oorspronkelijke bestemmingen (functiekaart). Bij elke kaart zijn de belangrijkste observaties puntsgewijs aangegeven. Van de vrijstaande beelden en gevelornamentiek uit de wederopbouwperiode is het merendeel van de gegevens ontleend aan de publicatie Beelden in Nijmegen (H. van der Grinten en P. Thoben, Nijmegen 1978). Het overzicht van de kunstwerken is opgenomen in een bijlage van dit rapport. Een aantal van de betrokken kunstenaars was lid van Scheppend Ambacht Gelderland. Met tentoonstellingen en een tijdschrift bracht deze vereniging vanaf 1949 overheden, particulieren en architecten in contact met beeldend kunstenaars. 2 8

29 de vroeg naoorlogse Burchtstraat 2 9

30 periodisering Plein 1944, noordoostzijde! de periode tot 1950 staat vooral in het teken van puinruimen, herstelwerkzaamheden, noodvoorzieningen en planvorming; nauwelijks bouwactiviteit, ook door gebrek aan geld en bouwmaterialen (geel)! na de vaststelling van het wederopbouwplan in 1950 concentreert de bouwactiviteit zich tot 1955 in de winkelloop Broerstraat - Burchtstraat en het nieuw aangelegde Plein 1944, te samen het commerciële hart van het plangebied: overwegend kleinschalige pandsgewijze aanpak (oranje)! de voltooiing van deze eerste herbouwfase wordt in 1956 gevierd met een feestelijke raadszitting! na 1955 verschuift de bouwactiviteit naar de winkelpanden aan de verkeersstraten: grootschaliger aanpak mede door handel in herbouwplichten en samenvoegen van kavels (rood)! omstreeks 1960 is het verwoeste centrum en de omgeving van de Barbarossastraat grotendeels herbouwd; een opgave gericht op volledige herbouw zonder ruimte te laten voor (onvoorziene) toekomstige ontwikkelingen! na 1960 heeft de wederopbouw voornamelijk betrekking op de verspreid gesitueerde gebouwen met bijzondere functies en verplaatst de bouwactiviteit zich naar de omgeving van het station en de buitenwijken (blauw en groen) Augustijnenstraat 3 0

31 3 1

32 functionaliteit kruising Broerstraat- Ziekerstraat! een zekere mate van functiezonering is kenmerkend voor de naoorlogse stadsdelen! de grondgebonden woningen, de buurtwinkels en de scholen zijn overgeheveld van het centrum naar de buitenwijken! de winkelfunctie overheerst in het centrum: het merendeel van de wederopbouwpanden in het centrum heeft een winkel op de begane grond en een bovenwoning op de verdiepingen (veel zaken keerden terug op de plaats waar ze voor de oorlog ook gevestigd waren)! de grootschalige warenhuizen zijn geconcentreerd aan de Grote Markt en aan kruisingen van de winkelloop Broerstraat - Burchtstraat! de horecazaken zijn verspreid over het gehele plangebied en minder dan gepland geconcentreerd in de directe omgeving van de bioscooptheaters aan Plein 1944! de werkplaatsen en magazijnen zijn in de marge van het centrum gesitueerd, met een concentratie in het oostelijke gedeelte (Derde Walstraat e.o.)! de auto(bus) heeft vrij baan door het centrum, waarbij Plein 1944 fungeert als centraal aanvoerpunt en parkeerplaats; in de winkelstraten is meer ruimte gereserveerd voor de voetganger! in de omgeving van de Barbarossastraat ligt het accent als vanouds op de woonfunctie (deels in hoogbouw), hier en daar aangevuld met scholen, werkplaatsen en buurtwinkels! in het stationsgebied heeft de woonfunctie zich meer dan gepland weten te handhaven; het accent op de kantoorfunctie is vooral na de wederopbouwperiode verder uitgebouwd Plein 1944, noordwand 3 2

33 3 3

34 architecten Broerstraat!!!!! Station Nijmegen 3 4 in de architectenkaart hebben de ontwerpers met meer dan twaalf wederopbouwprojecten op hun naam een eigen kleur gekregen; de overige architecten zijn in geel weergegeven (zie legenda) de in Nijmegen gevestigde architecten(bureaus) hebben het merendeel van de wederopbouw voor hun rekening genomen, vooral de kleinschalige pandsgewijze herbouw in de periode (zie ook het overzicht met de archiefgegevens in de bijlage) een belangrijke uitzondering hierop vormt de Nijmeegse architect R.G. Rodenburg, die ook veel grootschalige projecten heeft ontworpen op bovendien stedenbouwkundig prominente locaties grote en/of belangrijke projecten zijn voornamelijk uitgevoerd door architecten met landelijke bekendheid als G.H.M. Holt uit Haarlem, G.A. Heldoorn uit Leeuwarden, E.H. & H.M. Kraaijvanger uit Rotterdam, J.A. Lelieveldt uit Rotterdam, H. Nefkens uit Rotterdam, C. Pouderoyen uit Nijmegen, A. Siebers & W. van Dael uit Breda en H. van Vreeswijk uit Zeist firma s als de Nederlandse Spoorwegen, de Hema en de Nederlandse Bank maakten gebruik van hun huisarchitecten, respectievelijk S. van Ravensteijn uit Utrecht, A. Elzas uit Amsterdam en H.T. Zwiers uit Haarlem

35 3 5

36 3 6

37 KENMERKEN ANNO

38 C E N T R U M ruimtelijke structuur De ruimtelijke hoofdstructuur is conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: een samenhangend stelsel van twee assenkruisen (één vooroorlogs en één naoorlogs), en vier hoofdpleinen die een binnenstadsrechthoek markeren. De wederopbouw was echter nog niet afgerond, of de kritiek erop brak los. Daarin werd de verwelkomde auto paradoxaal het lijdend voorwerp, en spitste de discussie zich in hoge mate toe op Plein 1944.! de auto veroverde in de jaren zestig het centrum; de verkeersdruk, parkeeroverlast en ruimteclaim van de voetganger leidden aanvankelijk tot de invoering van éénrichtingsverkeer en in de jaren zeventig tot de omvorming van de Broer- en Houtstraat in winkelpromenades! vanaf de jaren zeventig verschoof met de bouw van de Molenpoort- en Mariënburgpassages het zwaartepunt in het winkelbestand naar het zuidoostelijke deel van de binnenstad! de politiek gevoelige voorstellen uit de jaren zeventig over bebouwing met een (ondergrondse) parkeergarage op Plein 1944 werden halverwege de jaren tachtig ingeruild voor een herinrichtingsplan, waarbij Plein 1944 onder het motto stedelijk forum veranderde van een parkeerplaats voor auto s in een verdiepte verblijfplaats voor voetgangers (langzaam verkeer herovert het centrum op de auto)! in het kader van het Centrum 2000-plan zijn in de jaren negentig de belangrijkste hoofdroutes voor de auto vrijwel afgesloten, de nieuwe Mariekestraat annex Mariënburg gerealiseerd en de openbare ruimte heringericht (profilering in rijbanen en stoepen vervangen door een egale en monochrome bestrating tussen de gevelwanden)! tevens werd de discussie over pleinbebouwing nieuw leven ingeblazen en gekoppeld aan enerzijds het opschuiven van Plein 1944 naar de Broerstraat en anderzijds de mogelijke komst van een kabeltramhalte (niet uitgevoerd)! in het kader van Koers 2015 (een actualisering van het Centrum 2000-plan) is op 27 augustus 2002 een collegevoorstel gepresenteerd, met een plan van aanpak dat eind 2003 moet resulteren in een breed gedragen keuze voor de verbetering van Plein 1944! het vooroorlogse assenkruis annex pleinenreeks is in hoofdzaak voetgangersgebied geworden en heeft zijn vitaliteit behouden; het naoorlogse assenkruis annex pleinenreeks is zijn primaire functie voor het gemotoriseerd verkeer grotendeels kwijt geraakt en heeft een overwegend matige belevingswaarde ondanks de aanplant van bomen (discrepantie tussen de ruime opzet en het gewijzigde gebruik) 3 8

39 De landmarks in het centrum bestaan uit ranke torens die de ruimtelijke structuur en het stadssilhouet markeren:! van de vier geplande landmarks zijn de torens van de Stevenskerk (restauratie), de voormalige Carmelkerk en het Van der Werffgebouw gerealiseerd! de Dominicuskerk in de Broerstraat is in 1951 alsnog gesloopt en als landmark gecompenseerd door het tien meter hoger optrekken van de liftkoker van het stadhuis tot een toren! de Canisiuskerk in de Molenstraat heeft in 1960 alsnog een nieuw front gekregen met een hoge klokkentoren! de landmarks vormen een carré binnen het stelsel van assenkruisen! de zichtlijnen in het verlengde van de torens sluiten veelal aan bij de vorm van de (aangrenzende) pleinen De ankerpunten in het centrum bestaan uit voor- en naoorlogse stevige gebouwen die zichtlijnen afsluiten, pleinwanden vormen en/of belangrijke kruisingen markeren:! de Waag en de gebouwen op het uiteinde van de Burchtstraat sluiten zichtlijnen af en dragen bij aan een besloten stadsbeeld! stevige gebouwen met massa en frontbreedte bakenen de pleinen af (Grote Markt, Kelfkensbos, Plein 1944)! doosvormige gebouwen met een bovengemiddelde hoogte markeren de hoeken van belangrijke kruisingen in de trapsgewijs vernauwende as Molenstraat Broerstraat! rooilijnverspringingen, inspringende hoeken en hoekpaviljoens markeren de hoeken van belangrijke kruisingen in de as Bloemerstraat Augustijnenstraat 3 9

40 functies De bestemmingsindeling is grotendeels conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: monofunctionele cityvorming met een zonering van functies. De cityvorming kan worden beschouwd als een continue proces met steeds weer wisselende zwaartepunten:! het accent op het winkelbestand heeft in de jaren zeventig van de 20ste eeuw een nieuwe impuls gekregen met de Molenpoort- en Mariënburgpassages en onlangs met de Mariekestraat: verschuiving zwaartepunt naar het oosten door het nieuwe winkelrondje! de kleinschalig bedrijvigheid aan de oostflank van het centrum heeft zich weten te handhaven, maar manifesteert zich als een geïsoleerde en achtergestelde locatie in de stad! de (bank)kantoren (Mariënburg) en andere hoogwaardige dienstverlening zijn gedeeltelijk vertrokken naar de singels en hebben plaats gemaakt voor bijzondere functies (cultureel kwartier)! het beoogde karakter van Plein 1944 als een amusementsplein met een concentratie horeca is uiteindelijk niet aan dit plein gerealiseerd, maar verspreid over het centrum met zwaartepunten in de omgeving van de Grote Markt, Koningsplein en de kop van de Molenstraat (ten koste van het winkeloppervlak aldaar)! de bewust nagestreefde ontvolking van het centrum heeft zich na de wederopbouw voortgezet a.g.v. functieverlies van de appartementen boven de winkels (stimuleringsbeleid wonen boven winkels keert het tij); aan de westflank van het centrum neemt de woonfunctie voorzichtig aan belang toe (Doddendaal, Hessenberg)! een aantal gebouwen met bijzondere bestemming is op de daarvoor geplande locatie gerealiseerd (Lindenberg, Kelfkensbos) en later weer gesloopt (Mariënburg, Carmelkerk), vervangen (stadhuisuitbreiding) of herbestemd (Carmelklooster) 4 0

41 verkaveling De verkaveling is conform het vastgestelde wederopbouwplan uitgevoerd: een opbouw uit gesloten bouwblokken met expeditiehoven: De verkaveling in gesloten bouwblokken van wisselende omvang vormt als vanouds de belangrijkste bouwsteen in de ruimtelijke compositie van straten en pleinen in het Nijmeegse centrum:! de bouwblokken zijn samengesteld uit straatwanden met een aaneenschakeling van kleinschalige individuele panden (tot ca. 1955) en grootschalige collectieve panden (vanaf ca. 1955), alle met een enkelzijdige oriëntatie van voorgevels gericht naar de straten! in het beeld van de bouwblokken ligt meer nadruk op de ritmiek en continuïteit van de straatwanden als geheel (gelijkmatige schaal en opbouw), dan op de uitstraling of verbijzondering van de afzonderlijke panden! incidentele schaalvergroting aan de hoofdstructuur a.g.v. samenvoeging herbouwplichten! de aanleg van de Mariekestraat en het vernieuwde Mariënburg vormen de meest ingrijpende latere wijziging in de verkavelingstructuur! de gesloten straatwanden van de bouwblokken worden doorbroken door een groot aantal poorten en onderdoorgangen naar de (expeditie)hoven De expeditiehof is tijdens de wederopbouw als nieuwe stedenbouwkundige typologie geïntroduceerd:! poorten en onderdoorgangen naar de hoven laten de geslotenheid van de straatwanden intact! de hoven worden nagenoeg geheel aan het zicht onttrokken en spelen derhalve in de visuele beleving van het stadsbeeld een ondergeschikte rol! voor ingewijden vormen de expeditiehoven en straten een substructuur van informele routes door het centrum! de gevelwanden aan de hofzijde zijn vormgeven als achterkanten! de hoven zijn onderhevig aan functieverlies en verloedering (negatieve belevingswaarde) 4 1

42 gebouwen architectuur De Nijmeegse wederopbouwarchitectuur wordt in hoofdzaak gekenmerkt door een combinatie en vermenging van pandsgewijze herbouw en schaalvergroting, typologische vernieuwing, architectonische eenheid in verscheidenheid in de straatwanden en esthetische rijkdom en zorgvuldige detaillering in de afzonderlijke gebouwen:! het merendeel van de wederopbouwpanden betreft individuele of collectieve gebouwen waarin wonen en werken zijn gecombineerd: een commerciële of zakelijke functie op de begane grond en bovenwoningen of appartementen op de verdiepingen! de kleinschalige woon/winkelpanden (winkels met bovenwoningen) hebben de eenvoud en vanzelfsprekendheid van het archetypische stadshuis! de grootschalige warenhuizen hebben aanvankelijk een representatief uiterlijk dat ontleend is aan historische en/of monumentale vormconcepten (vml. Voss en P&C) en later een modieus uiterlijk dat uitdrukking geeft aan het moderne imago (V&D en Hema)! horecapanden en in het bijzonder bioscopen ontlenen hun uitstraling aan een eigentijdse allure die tot uitdrukking komt in vrij vormgegeven gevels met veel glas, licht (reclame) en een luxueuze inrichting die een bezoek tot een feestelijke aangelegenheid maken! de kleinschalige woon/werkpanden (werkplaatsen met bovenwoningen) aan de oostflank hebben een minder voorname uitstraling! de wederopbouw bood ruimte aan uiteenlopende architecten van verschillende signatuur, met de nadruk op plaatselijke architecten voor de bulk en meer bekende architecten voor de bijzondere gebouwen! de decoratieve traditionalistische architectuur gaat in de jaren vijftig langzaam over in een gemengde bouwtrant waarin traditionalistische kenmerken en een modern idioom gecombineerd zijn tot een eigentijds geheel: de overeenkomsten tussen beide architectonische uitingen in opbouw en compositie hebben geleid tot een grote mate van eenheid en samenhang in het straatbeeld! de gemengde bouwtrant maakt vervolgens plaats voor een functioneel heldere architectuur waarin een zakelijk verband bestaat tussen de vorm, de constructie en het materiaalgebruik NB.: digitale foto s uit 2002 van alle wederopbouwpanden afzonderlijk zijn samengebracht op een cd-rom die als losse bijlage aan dit rapport is toegevoegd. 4 2

43 gevelopbouw en compositie Het merendeel van de wederopbouwpanden wordt gekenmerkt door een klassieke drieledige gevelopbouw, bestaande uit een voet (plint, winkelpui-portaal), een midden (woonverdiepingen) en een afsluiting aan de bovenzijde (lijst, schuin dak):! deze opbouw sluit naadloos aan bij die van de vooroorlogse gebouwen in het centrum! de drieledige opbouw wordt benadrukt door contrasterend materiaal- en kleurgebruik voor de verschillende onderdelen (beton / baksteen / hout)! de drieledige gevelopbouw is het duidelijkst waarneembaar bij panden in een traditionalistische of gemengde bouwtrant, en in een afgezwakte vorm bij modernistische gebouwen! uitzonderlijk is het volledig achterwege laten van een drieledige gevelopbouw bij enkele zakelijk modernistische panden met een zakelijk stramien van betonnen vloerdelen en kolommen! in de meest eenvoudige vorm bestaat de voet uit een lage plint of stootlijst in beton of natuursteen onderlangs de gevel, terwijl bij de talrijke winkelpanden de voet de omvang heeft van de volledige verbijzonderde begane grond: een open betonconstructie van hoekstijlen, kolommen en balk (puiportaal)! het gemetselde gevelvlak van de bovenwoning(en) vormt het midden van het gebouw: twee of drie volwaardige bouwlagen met woonvertrekken op de eerste verdieping en slaapvertrekken op de hogere verdieping(en)! de gevels met een vanaf de straat zichtbare kap worden aan de bovenzijde afgesloten door een traditionele houten bakgoot op klossen of een vereenvoudigde moderne betonnen variant hierop (overwegend in de randzone van het centrum)! panden met een plat dak hebben een gevelafsluiting in de vorm van een strakke luifel of overstek, een modieus golfmotief, lijst of balustrade die soms op artistieke wijze het hoogteverschil met de hogere buurpanden overbrugt (overwegend in de kern van het centrum)! bij forse hoekpanden op belangrijke kruisingen wordt het hoogteverschil met de lagere buurpanden overbrugd door een terug gelegen bovenste verdieping 4 3

44 gevelopbouw en compositie Het merendeel van de kleinschalige individuele wederopbouwpanden heeft een gevelcompositie waarbij de horizontale driedeling in de gevelopbouw en de verticale lijnen van de vensterassen elkaar in evenwicht houden:! de meeste gevels hebben een min of meer gelijkmatige geleding in vensterassen, waarbij de verhouding tussen open en gesloten geveldelen in balans is! de vensters zijn veelal identiek per verdieping maar verschillend qua hoogte en formaat tussen de verdiepingen onderling: aan de situering, formaten en uitvoering is het gebruik van de achterliggende vertrekken afleesbaar! verbijzonderingen van dit algemene schema zijn die waarbij een raamwerk van betonnen lijsten alle vensters samenbindt tot één geheel (extra nadruk op het midden ), en die waarbij de vensters van de bovenste verdieping worden samengetrokken tot een reeks of band (extra accent op de afsluiting )! gevelcomposities met een ongedwongen strooiing van ongelijksoortige vensters komen vrijwel niet voor gevelopbouw en compositie 4 4

45 De meeste grootschalige en/of collectief opgevatte wederopbouwpanden hebben een gevelcompositie waarbij het stramien van het zichtbare betonskelet en de pui-invullingen (eindeloos) worden herhaald:! deze constructief heldere composities hebben vaak een lineair karakter, veelal met de nadruk op het regelmatige stramien van betonnen vloerbanden, muurdammen en kolommen en de herhaling van identieke pui-invullingen (combinatie van hout, staal, glas)! in geval van appartementen ligt het accent sterk op het horizontale effect van vloerbanden, borstweringen en vensterstroken (gestapeld wonen); balkons zijn zowel in- als uitpandig uitgevoerd en meestal asymmetrisch in de compositie geplaatst gevelmateriaal en onderdelen Het merendeel van de gevels is opgetrokken in rood/bruine en in mindere mate in gele baksteen, waarbij de vele nuanceringen in de tint zorgen voor een kleurrijk straatbeeld:! de ambachtelijke uitdrukking van de handvormsteen - generfde textuur en grillig oppervlak - is vooral te vinden panden in een traditionalistische bouwtrant (accent in de randzone van het centrum)! het voegwerk, het metselverband, de textuur en de materiaaleigen kleur van de baksteen geven levendigheid aan de gevel; het (wit) schilderen van baksteengevels doet dit effect teniet! enkele blinde zijgevels op zichtlocaties zijn geheel in siermetselwerk uitgevoerd! het industriële en glanzende karakter van gekleurde en verglaasde baksteen maakt het metselwerk minder zwaar en geeft een luxe uitstraling aan overwegend panden in een gemengde en meer modernistische bouwtrant (accent in de kern van het centrum) gevelmateriaal en onderdelen De overige gevels zijn samengesteld uit beton, pleisterwerk of bekleed met natuursteen, waarbij de variëteit in soort en afwerking bijdraagt aan een kleurrijk straatbeeld:! de betonnen vloerbanden en muurdammen zijn veelal glad afgewerkt, onbehandeld of in een lichte kleur geschilderd! betonnen onderdelen als kolommen zijn bekleed met tegels, mozaïek of aluminium! de direct op het betonskelet aansluitende pui-invullingen zijn transparant (glas in hout, staal of aluminium) en voorzien van borstweringen van geprofileerde betonelementen, plaatmateriaal of verglaasde baksteen! het duurzame en on-nederlandse karakter van natuursteen in vele soorten zorgt voor een luxe uitstraling (spaarzaam toegepast in de kern van het centrum) 4 5