Over de grenzen heen. Ben je op zoek naar een boeiende administratieve job bij het Grenspark?

Transcriptie

1 Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout E x t r a E d i t i e VACATURE Ben je op zoek naar een boeiende administratieve job bij het Grenspark? Kijk snel op pag. 7 Over de grenzen heen (foto: F. Van Boven) Voor u ligt de Grensparkkrant. Deze krant verschijnt eenmaal per jaar als speciale uitgave van Wissels en wordt al vijf jaar lang in de decembermaand in alle brievenbussen van de gemeenten Woensdrecht, Kalmthout en Essen Herfstlandschap (foto: Y.D. Nature) verspreid. Naast algemene weetjes over het reilen en zeilen in het Grenspark, is in de middenkatern speciale aandacht besteed aan het grensoverschrijdende karakter van het Grenspark en zijn organisatie. Veel leesplezier toegewenst. Uiteraard staan wij open voor uw reacties en suggesties. Deze kunt u mailen naar info@grensparkzk.be. INHOud Wordt het Grenspark toegankelijker? pag 2 Natuurpunt koopt een ontbrekend puzzelstuk van de Kalmthoutse Heide pag 2 Vlaams natuurreservaat De Kalmthoutse Heide breidt uit pag 2 Organisatiestructuur Grenspark pag 3 Natuur houdt zich niet aan grenzen pag 3 Het LIFE HELA-project pag 4 Vlaams/Nederlandse Natuurgidsen! pag 4 Heeft het Groote Meer binnenkort weer water? pag 4 Beter kan altijd! pag 5 Voorkomen van bosen heidebranden pag 5 Vogeltrek zonder grenzen pag 6 Heidebeheer met een geherderde schaapskudde pag 6 Junior Ranger kamp pag 7 Vernieuwde wandelkaart pag 7 Grenspark+ pag 7 Vacature pag 7 Activiteitenkalender pag 8 Prijspuzzel pag 8 Paringsritueel van de Vierhoekwielwebspin pag 8 viermaandelijks nr. 45 december 2009 januari februari

2 Extra Editie Wordt het Grenspark toegankelijker? Het Grenspark is een groot aaneengesloten natuurgebied. Hoe groter het gebied is, hoe steviger de natuur zich kan ontwikkelen. Dieren en planten hebben zo meer ruimte om zich in dit gebied te bewegen en om zich voort te planten. Een goed beheer is hiervoor wel nodig. Goed nabuurschap is ook aangenaam. Stel je voor, dat de één de vogelkers wél verwij- dert en zijn buurman niet. Waar doe je het dan ook voor? Want de vogelkers zaait zich namelijk heel snel uit, ook op het terrein van de buurman. Met het overlijden van mw. M.A. Carlier komt 460 ha natuurgebied in eigendom van de bekende terreinbeherende organisaties Natuurpunt en het Agentschap voor Natuur en Bos. Samen met de Grensparkorganisatie zal in de komende jaren gewerkt worden aan het behoud en de verbetering van dit prachtige natuurgebied dat bestaat uit bossen, heide, vennen en stuifzanden. Ook aan u, als recreant, wordt gedacht. Het Grenspark is vanwege deze nieuwe eigenaren ook meer gemeengoed geworden, en dit biedt wellicht mogelijkheden om de natuur ook te beleven in dit noordelijk deel van het Grenspark. Genieten van de purperen hei, doorspekt met glinsterende vennen. Daar dromen we toch allen van? Het jaar 2010 zal hierin duidelijkheid bieden. Natuurpunt koopt een ontbrekend puzzelstuk van de Kalmthoutse Heide Natuurpunt koopt het Stappersven-Kalmthoutse Heide, een waardevol natuurgebied van 360 ha dat deel uitmaakt van ongeveer 600 ha natuur- en bosgebied op Vlaams grondgebied uit de erfenis Carlier (Petrofina). Op die manier wil de vereniging één van de laatste grote puzzelstukken inleggen in het ha tellende grensoverschrijdende natuurgebied van de Kalmthoutse Heide. Stappersven (foto Wim Dirckx) Het gebied Stappersven-Kalmthoutse Heide bestaat uit het bekende Stappersven, de Nolse duinen, de Nol en de bossen van De Boterbergen. Het maakt deel uit van het Grenspark De Zoom Kalmthoutse Heide, een Europees belangrijk natuurgebied dat voor 55% op Vlaams grondgebied ligt. Het is het kerngebied voor de gladde slang in Vlaanderen, de meest westelijke groeiplaats van de jeneverbes en sinds kort ook de eerste broedplaats van de brilduiker in België. Natuurpunt hoopt met het juiste beheer de nu al indrukwekkende resultaten in het huidige Grenspark aan te vullen en hoopt tot de verbeelding sprekende soorten, zoals de kraanvogel, naar het gebied te krijgen. Volgens Willy Ibens, directeur van Natuurpunt, is deze aankoop door Natuurpunt een belangrijk puzzelstuk in de mozaïek van het Grenspark. Door onze aankoop kunnen we bijdragen om de waterhuishoudingsproblematiek van het hele gebied te verbeteren. Tegelijk verspreiden we via stapsgewijze openstelling de recreatiedruk in het Grenspark. Het herstellen van de mozaïekstructuur van droge en vochtige heide, vennen, bossen en stuifzan- den kan nu versneld gebeuren. Een vereniging zoals Natuurpunt kan zich makkelijk aansluiten bij de doelstellingen en werkwijze van de andere grote beheerders zoals het Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer, stelt Willy Ibens. Ons beheersmodel met vrijwilligers en natuurarbeiders is een waardevolle aanvulling op het beheer van het al bestaande natuurgebied door de overheid. Tekst: Natuurpunt Geel = gebied Mont Noir, aangekocht door ANB HUIJBERGEN Groen = gebied Stappersven, aangekocht door Natuurpunt Vlaams natuurreservaat De Kalmthoutse Heide breidt uit Grensparkroute De Zoom-Kalmthoutse Heide (fietsroute 32 km) Kaart Kalmthout feb , 15:49 Het Agentschap voor Natuur en Bos kocht recent het voormalige landgoed Mont Noir. Dit gebied van 102 ha ligt centraal in het grote rustgebied van het Grenspark en past als een puzzelstuk tussen de Belgisch- Nederlandse grens en het Vlaams natuurreservaat De Kalmthoutse Heide. Het landgoed Mont Noir is een boeiend hoofdstuk in de rijke geschiedenis van de Kalmthoutse Heide. Vanaf 1885 hebben verschillende eigenaars hun stempel gedrukt op dit landgoed, dat voorheen 2 WISSELS NR. 45 december 2009 deel uitmaakte van de grote gemeentelijke heide. Dreven en sierbeplantingen, grachten en vijvers zijn nu nog de stille getuigen. Maar ook de natuur heeft er zijn waarde: natte heide en vennen naast beboste duinen met heiderestanten. Door de aankoop kan ook hier een meer gericht natuurbeheer gevoerd worden. Uitstippelen van een wandelroute die Mont Noir - restanten van wat ooit een luxueus landgoed was (foto: Y.D. Nature) toelaat om de typische sfeer van het voormalige landgoed te proeven behoort zeker tot de mogelijkheden. In afwachting van een nadere studie blijft het gebied nog even wat het was: rustgebied en niet opengesteld voor bezoekers. Tekst: Veerle Mees

3 Kerstboom Waarom een kerstboom met een kluit?, zo had mijn zoon aan mij gevraagd. Ik zei: Dat is modern joh, zonder kluit is afgezaagd. Geachte lezer, U ontvangt de Grensparkkrant in de maand december. Vandaar het versje over de kerstboom. U hebt vast wel eens gehoord, dat men een ingewikkelde organisatiestructuur ook wel eens een kerstboom noemt. Omdat het themanummer van de krant Grensoverschrijding heet, leek het de redactie nuttig om u iets meer te vertellen over de grensoverschrijdende samenwerking binnen het Grenspark. Zoals een kerstboom een top heeft, al of niet voorzien van een piek, wordt de top van het Grenspark gevormd door het Grensparkbestuur. De bijzondere commissie In deze commissie zijn vertegenwoordigd de gemeenten Kalmthout, Essen en Woensdrecht. Ook de verantwoordelijke ministeries en provincies uit Vlaanderen en Nederland, het Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer maken deel uit van de commissie. De commissie, waarin ook het ministerie van Defensie én de grote en kleine eigenaren zitting hebben, komt enkele keren per jaar bijeen en stelt o.a. de jaarlijkse begroting vast en voert het Beleidsplan beheer en inrichting uit. De commissie is daarbij verantwoording schuldig aan het comité van ministers van de Benelux Economische Unie. De stuurgroep: Deze vormt het dagelijks bestuur van het Grenspark. Zowel de Bijzondere Commissie als de Stuurgroep worden voorgezeten door een onafhankelijk voorzitter. Thans is dat de heer Herman Suykerbuyk, oud-burgemeester van gemeente Essen. Het Grensparksecretariaat bereidt de vergaderingen van de Stuurgroep voor. In de Stuurgroep hebben de terreinbeheerders en de financierders van het Grenspark zitting. Natuur, recreatie, voorlichting, waterbeheer, mogelijke uitbreiding naar Grenspark Plus e.d. zijn de belangrijkste onderwerpen van de Stuurgroep, die 6 keer per jaar bijeenkomt. E x t r a E d i t i e Werkgroepen Onder de verantwoordelijkheid van de Stuurgroep zijn de werkgroepen Natuur & Water en VER actief. In deze werkgroepen hebben diverse deskundigen en betrokkenen uit Vlaanderen en Nederland zitting. Zij geven gevraagd en ongevraagd advies aan de Stuurgroep. Uiteraard vindt er nog op diverse fronten regelmatig overleg plaats op andere specialistische gebieden, zoals b.v. over branddetectie en brandbestrijding, faunabeheer en landbouw. Ook vindt er eenmaal per jaar een overleg plaats met zgn. kleine en grote eigenaren en het Grenspark. En dan hebben we het nog niet gehad over de inzet van de vele vrijwilligers, monitorders, gidsen. Wilt u meer inzicht in de onderwerpen die in het Grenspark zo allemaal aan de orde komen, dan kunnen we u kortheidshalve verwijzen naar onze website Tekst: Paul Asselbergs Grensoverschrijdend werken is in! Grensoverschrijdend werken is heel uitdagend. Het samenwerken met Vlamingen en Nederlanders die hetzelfde doel nastreven is inspirerend. En vaak is het zo: waar een wil is, is een weg. Iedereen zet zijn beste beentje voor om mee te denken hoe de verschillende werkwijzen en/of beleidslijnen aan weerszijden van de grens pragmatisch in elkaar verweven kunnen worden. Niet altijd eenvoudig, doch moeilijk kan ook. Hierbij leest u enkele van onze succesvolle projecten: Natuur houdt zich niet aan grenzen Vanaf 2003 zijn tientallen vrijwilligers actief om waarnemingen in te zamelen van planten, vogels, libellen enz. Het mooie ervan is, dat dit aan beide zijden van de grens op dezelfde manier gebeurt. Iedereen die bezig is met het inventariseren weet, dat het op een gestandaardiseerde manier moet gebeuren. Het zou niet de eerste keer zijn, dat bepaalde gegevens niet met elkaar kunnen vergeleken worden, omdat er verschillende methodes gebruikt zijn. En dat is nu juist zo mooi aan het Grenspark, waar 5 jaar geleden alle beheerders (Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Agentschap voor Natuur en Bos) hebben besloten om op dezelfde manier te gaan monitoren. Alpenwatersalamander (foto: Grenspark archief) Hiervoor was heel wat moed nodig, want de twee beheerders aan Nederlandse zijde hadden hun eigen monitoringssysteem. En samenwerken wil ook zeggen, dat je je moet aanpassen en dat methodes ook moeten aangepast worden. Uiteindelijk heeft dit geresulteerd in één monitoringsplan en één handleiding voor de vrijwilligers. En daarmee gaan ze, aangestuurd door het Grenspark, jaarlijks aan de slag. Deze monitoring maakt het nu mogelijk om gebiedsdekkend kaarten aan te maken. Mede dankzij die kaarten en de verzamelde gegevens gaan beheerders ook grensoverschrijdend - denken. Het mooiste voorbeeld is het lopende Life-project, maar ook de studie ecologische verbinding Groote Meer Steertse Heide. Beide projecten streven ernaar om de natuur aan beide zijden van de grens met elkaar te verbinden en daarmee uitwisseling van soorten mogelijk te maken. Het Life Hela-project is in uitvoering en nadert zijn einde, het ecologisch verbindingsproject is net uit de onderzoeksfase. Het Grenspark is het met alle beheerders eens hoe het er allemaal zou moeten gaan uitzien. Nu moeten er middelen gezocht worden om ook dit tweede project in de startblokken te zetten en naar een uitvoeringsfase te brengen, en dit allemaal mede dankzij de monitoring en de inzet van de vele vrijwilligers. Daarom via deze weg een woord van dank aan al onze monitorders. Tekst: Ignace Ledegen Kaart met aanduiding van alle broedvogelgegevens in het Grenspark. Inventariseerder aan het werk met fuik (foto: Grenspark archief) Wissels nr. 45 december

4 E x t r a E d i t i e Het life-project Heideherstel op Landduinen September 2007, vóór het kappen (foto: Y.D. Nature) Heide herstellen en open gebieden 'terug' met elkaar verbinden, daar draait het om in dit grensoverschrijdend project, dat startte in september Anno 2009: Hoever staan we nu? Momenteel is er aan de Vlaamse en aan de Nederlandse zijde in de zomer en herfst van 2009 gestart met het plaggen. Deze werken gebeuren in opdracht van de 2 beheerders, Natuurmonumenten en het ANB. Van 23 ha bos en natuurterrein wordt de humuslaag verwijderd. Om deze ingreep beter te begrijpen, moeten we even terug in de tijd. Enkele tientallen jaren geleden bestond dit grensgebied uit open zand en droge en natte heide die elkaar afwisselden. Tot de toenmalige eigenaar aan Nederlandse zijde besloot om deze gronden te gaan bebossen. Het Grenspark en de Vlaamse en Nederlandse natuurorganisaties (resp. CVN en IVN) sloegen in 2006 de handen ineen en organiseerden een INTERNATIONALE natuurgidsencursus, die in januari 2008 werd beëindigd. De cursus was tevens boeiend door de cultuurverschillen die zich zowel bij docenten als cursisten voordeden. De grens tussen 2 landen is meer dan een streepje op de kaart; er bestaat een wereld van verschil. Het mooie is, dat die cultuurverschillen gaandeweg verminderden en de samenwerking op een natuurlijke wijze gestalte kreeg. De nieuwe gidsen worden nu grensoverschrijdend ingezet om rondleidingen in het Grenspark te geven. Aan Vlaamse zijde zijn de gronden spontaan bebost geraakt. En daar waar bos gestaan heeft, heeft zich ook een rijkere humuslaag gevormd. Onder deze rijkere humuslaag liggen een heleboel zaden te wachten op betere tijden om te kunnen kiemen. De eerste stap in het project was het kappen van 65 ha bos. Maar dat was niet voldoende. Zouden er geen bijkomende maatregelen getroffen worden, dan zou vooral het pijpenstrootje gaan woekeren op deze humusrijke bodem. Daarom wordt ook de humuslaag weggehaald. Als dit plaggen op de juiste manier gebeurt, ontstaat een kale zandige of venige bodem. Net niet te diep plaggen, want anders worden alle zaden mee afgevoerd, maar ook weer niet te ondiep plaggen, want dan blijft er teveel humusrijk materiaal achter, en gaan sterk groeiende soorten de typische heideplanten wegconcurreren. Na het plaggen zou op termijn een gevarieerd landschap moeten ontstaan: open zand, droge heide, afgewisseld met natte heide en kleinere vennen. Volgend jaar in het najaar zal nog eens 10 ha geplagd worden aan Nederlandse zijde. Tegelijkertijd zal de scherpe bosrand gedund worden, zodat er een zachte overgang ontstaat tussen het aanwezige bos en de open heidegebieden. En dan komt de kroon op het werk: Na afloop van de werkzaamheden, zullen er in het gebied ook wandelpaden aangelegd worden, zodat de bezoekers het gebied kunnen zien ontwikkelen. Vlaams/Nederlandse Natuurgidsen! Tekst: Ignace Ledegen September 2009, na het kappen en plaggen. Het gebied is nu klaar om zich te ontwikkelen naar een mooie open zandvlakte, omgeven door heide. (foto: Y.D. Nature) Heeft het Groote Meer binnenkort weer water? Alom bekend is, dat het Grenspark (en in het bijzonder het Groote Meer) te kampen heeft met een tekort aan goed water. De voorbije jaren is reeds door de diverse betrokken overheden (met hulp van vele specialisten) tijd en geld besteed om oplossingen te vinden die de situatie kunnen verbeteren. Dat is geen eenvoudige klus, zo is gebleken. Maar moeilijk kan ook. Een doorbraak ligt voorhanden. Onder impuls van Natura 2000, is recent een pakket van maatregelen voorgesteld. Hierbij moet men o.a. denken aan de vermindering van de grondwaterwinningen én het uitvoeren van een aantal duurzame maatregelen. Een mooi staaltje van samenwerking spreidt zich ten toon. Alle betrokken partijen is gevraagd hier verder inspanning te leveren. Ook hier gaat het om zowel Nederlandse als Vlaamse partners, want afstroming van water kent geen grenzen! Tekst: Ad de Vos Excursie met natuurgidsen in het LIFE projectgebied (foto: Grenspark archief) 4 Wissels nr. 45 december 2009

5 E x t r a E d i t i e Beter kan altijd! Nevenstaande voorbeeldprojecten geven zichtbaar aan, dat met een goede wil in het Grenspark al veel bereikt wordt. Werken uitvoeren over de grens heen loopt voorspoedig. Vlaamse natuurgidsen die rondleidingen geven in Nederland, en omgekeerd. Echter, bij ingewikkelde projecten loopt het Grenspark ook tegen een aantal wettelijke obstakels aan. Het ontbreken van enige uniformiteit in de regelgeving in beide landen vormt een onoverkomelijke blokkade bij de inrichting van ons hele natuurgebied. Hierbij maakt u kennis met enkele voorbeelden van knelpunten waar het Grenspark tegenaan loopt. Het is niet de taak van het Grenspark om de regels op elkaar af te stemmen. Hierin ligt eerder een taak voor de Benelux. Hieronder leest u enkele voorbeelden. Handhaving van het recreatief medegebruik in het Grenspark Gelukkig weten vele van onze wandelaars, fietsers, ruiters en hondenbezitters goed wat de draagkracht van de natuur is. Ze houden hier rekening mee door zich aan wat eenvoudige regeltjes te houden zoals: honden aan de leiband en niet fietsen in het rustgebied (het centrale deel van het Grenspark, dat omgeven is door een raster). Een minderheid van onze bezoekers wil helaas wel eens afwijken van de toegestane regels. In dergelijke gevallen kan een boswachter handhavend optreden. Hij is immers politioneel bevoegd om overtreders te verbalise- ren. Echter, bevoegdheden eindigen aan de grens. Frustrerend is het dan ook, indien de overtreder de grens oversteekt Om dit in de toekomst te vermijden, rekent het Grenspark op de Benelux. Zij bezit de deskundigheid om dergelijke juridische obstakels uit de weg te helpen. Is de heide in Vlaanderen even smaakvol als die in Nederland? De schapen zullen het momenteel nog niet proeven! Voor het Grenspark, als grensoverschrijdend natuurgebied, is de meest aangewezen vorm van begrazing er een van een zgn. gestuurde of geherderde kudde. Eén of meer kuddes die hetzij onder begeleiding van een schaapherder, hetzij in afgezette gebieden gericht kunnen grazen, los van de grens. De wens vanuit het natuurbeheer bepaalt de locatie van begrazing. Momenteel begrazen diverse kuddes het Grenspark. Tot aan de grens en niet verder. Dat kan niet: stel je voor, dat er een dierenziekte uitbreekt en dat beslist wordt om de grenzen te sluiten. Je kudde zal op dat moment maar net aan de andere zijde van de staatsgrens grazen!! Ook dit knelpunt willen we aan de Benelux voorleggen met het verzoek na te gaan op welke wijze dergelijke obstakels tot het verleden kunnen gaan behoren. Er zijn immers nog meer grensoverschrijdende natuurgebieden waar dit probleem speelt. Voorkomen van bos- en heidebranden. Wat doen we eraan? toren en de alarmcentrale in Nederland geweest te zijn. Sinds de verdwijning van de brandtoren in Ossendrecht, kan één torenwachter enkel de richting aangeven. Het bepalen van de exacte locatie van de brandhaard is moeilijk. Hoewel brand niet rechtstreeks tot de bevoegdheid van het Grenspark hoort, hecht het Grensparkbestuur veel belang aan deze complexe materie. Met name de preventie en de detectie van brand. Wat de brandbestrijding betreft, bestaat er reeds een goede grensoverschrijdende samenwerking. Sinds 2008, met het wegvallen van de brandtoren in Ossendrecht, is een werkgroep van deskundigen samengesteld om te onderzoeken wat de snelste wijze van branddetectie zou kunnen zijn. Hierin nemen de brandweercommandanten van Essen, Kalmthout, Woensdrecht, Ravels en Roosendaal deel. Een eerste fase bestaat in het analyseren van de meest voor de hand liggende detectiesystemen. Het signaleren van de brand kan door een torenwachter, door een toevallig bezoeker of door een vaste camera. Hierbij wordt tevens bekeken wat de kostprijs is. Niet onbelangrijk. Wellicht zal begin 2010 de werkgroep, na raadpleging van alle partners, haar bevindingen overmaken aan de Stuurgroep van het Grenspark. Tekst: Jan Deckers Het hogedrukgebied, dat zich reeds geruime tijd boven een groot deel van West-Europa bevindt, handhaaft zich. Verwacht wordt, dat de periode van droogte en hoge temperaturen nog geruime tijd zal voortduren. Dit waren de weersvoorspellingen vanaf dit voorjaar tot laat in de zomer. Er werd dan ook alles in het werk gesteld om de bezoekers van het Grenspark te waarschuwen voor brandgevaar. Via vlaggen en infopanelen werden de natuurliefhebbers geïnformeerd over de gevaren die zich in deze periodes kunnen voordoen. Maar toen volgde dit bericht: Maandag 11 mei: sinds het begin van de middag woedt een grote heidebrand in de buurt van Ossendrecht. Volgens de laatste berichten woedt het vuur op het militair oefenterrein in het Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide. De aanwezige militairen hebben de hulpdiensten zelf naar de brandhaard geleid. Naast de crashtender, een grote brandweerauto van de vliegbasis van Woensdrecht, werden ook alle korpsen uit de verre omtrek, tot Breda toe, ingezet. Tegelijkertijd had de wachter op de brandtoren te Kalmthout de brand opgemerkt, en ook de Vlaamse hulpdiensten gewaarschuwd. Naderhand bleken er toch wat communicatieproblemen tussen de brand- Brandvlakte Kraaienberg, Ossendrecht - mei 09 (foto: Natuurmonumenten) Wissels nr. 45 december

6 E x t r a E d i t i e Vogeltrek zonder grenzen Overvliegende kolganzen - trektelpost Kalmthout (foto: G. Vermeersch) Het zal jullie tijdens een wandeling op de heide niet altijd opvallen, maar elk najaar trekken er grote aantallen trekvogels over het Grenspark. Ze doen dit op hun jaarlijkse tocht naar het zuiden, op zoek naar warmte en voedsel. Vooral de maand oktober is ideaal om de grootste groepen in beeld te krijgen. Op sommige dagen kan de vogeltrek erg indrukwekkend zijn en vliegen er vele duizenden vogels per dag over de heide! Met wat ervaring kan je zelfs voorspellen bij welk weertype welke soorten te verwachten zijn. Grote groepen ganzen zie je bijvoorbeeld meestal in de tweede helft van oktober tot in november en vooral bij helder weer, volgend op een nacht met de eerste grondvorst. Ook aalscholvers vliegen soms massaal over en dit bij voorkeur bij licht bewolkt weer en met een NW-wind in de rug. Kleinere vogels zijn soms moeilijk te zien. Wanneer ze de wind in de rug hebben, vliegen ze vaak zo hoog, dat ze zelfs met een goede verrekijker nauwelijks te zien zijn. Dat zijn vaak frustrerende dagen voor de fervente trektellers: je hoort van alles, maar je ziet niets! Dat verandert wanneer de wind draait naar het zuiden of zuidwesten. De kleinere vogels worden dan gedwongen wat lager te gaan vliegen waardoor je ze veel makkelijker ziet. Zo vliegen vinken en lijsters dan vaak in enorme groepen vlak boven de boomtop- pen voorbij. Veldleeuweriken vliegen soms nog lager, tot een metertje boven de heide. Jaarlijks duiken er tijdens de najaarstrek wel enkele bijzondere gasten op. Grote zilverreigers komen er soms even uitrusten, velduilen jagen soms boven de vlaktes en jaarlijks arriveren er ook enkele klapeksters in het gebied. Ook de vennen worden in het najaar stilaan gevuld met verschillende eendensoorten uit het noorden, zoals bv. brilduikers, smienten en pijlsen. Misschien wil je die vogeltrek zelf wel eens komen bekijken? Je kan dat overal op de heide doen, maar op de website van Natuurpunt worden jaarlijks internationale trekteldagen aangekondigd. Leden van lokale vogelwerkgroepen leiden dan ook excursies naar hét trektelpunt in de Kalmthoutse Heide, nl. een duintop in de omgeving van het Muggepiske, een klein vennetje niet ver van de Drielingvennen. Je kan de trektellingen die plaatsvinden in Kalmthout ook op de voet volgen op (onder België / Trektellingen). Tekst: Glenn Vermeersch Heidebeheer met een geherderde schaapskudde Rustende smienten (foto: G. Vermeersch) In het Nederlandse deel van het Grenspark liepen het afgelopen jaar twee herders met hun schaapskuddes. De kuddes werken beheerdergrensoverschrijdend : Ze grazen op grond van Staatsbosbeheer én van de Vereniging Natuurmonumenten. Om precies te zijn op Kortenhoeff (Staatsbosbeheer), de Sse Heide nabij de Kleine Meer, (Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten) en de Kriekelareduinen (Natuurmonumenten). Een kudde van 200 tot 300 heideschapen die samen met de herder en de hond over de heide trekken. Het is een prachtig gezicht, maar waarom is in het Grenspark voor deze manier van beheren gekozen? De herder met zijn kudde (foto: archief Staatsbosbeheer) Uit onderzoek is gebleken, dat beheer door middel van een geherderde schaapskudde op genoemde locaties het beste is. Een belangrijk voordeel van een geherderde kudde is, dat de schapen gestuurd kunnen worden naar plaatsen waar de beheerder wil dat begraasd wordt. Wat is het doel? De beheerders in het Grenspark streven naar een afwisselende, structuurrijke heide. Dat wil zeggen, dat het gebied er straks niet als één groot paars tapijt uitziet, maar dat heideplanten, grassoorten, mossoorten en enkele bomen elkaar afwisselen. Ook is het belangrijk, dat de planten niet allemaal dezelfde leeftijd hebben. Veel dieren profiteren van De hond drijft de schapen bijeen (foto: archief Staatsbosbeheer) zo n afwisselend terrein. Om dit te bereiken is het belangrijk dat het pijpenstrootje (een veel geziene grassoort op heideterreinen) niet domineert. Ook bomen moeten beperkt blijven, want voor je het weet groeit het uit tot een bos. De schapen eten deze soorten op, waardoor andere planten meer kans krijgen om te groeien. Als herder moet je goed weten wat schapen graag eten en wanneer de planten het lekkerst zijn. Door slim gebruik te maken van deze kennis, kan de kudde efficiënt over de heide gestuurd worden. s Avonds en in de weekenden staan de schapen binnen een flexibel raster. De herder zet deze rasters op plekken waar gedurende een korte tijd De schapen eten van de toppen van een jonge den. (foto: archief Staatsbosbeheer) veel begrazing nodig is. Zo kan hij met een gerust hart naar huis, terwijl de schapen het werk doen. De toekomst Afgelopen jaar is al veel werk verzet. Het gewenste beeld komt langzaam tot stand. Het is de bedoeling dat de kuddes vanaf komend voorjaar weer enkele maanden terug zijn in het Grenspark. Dan zullen ze wederom als een hecht team werken aan het beheer en de ontwikkeling van de heide. Voor bezoekers van het Grenspark betekent het dan weer genieten van het mooie plaatje! Tekst: Dianne Renders, Staatsbosbeheer 6 Wissels nr. 45 december 2009

7 Junior Ranger kamp - grensoverschrijdend natuurkamp Dit jaar organiseerden we reeds voor de vierde maal het Junior Ranger kamp. Een grensoverschrijdend natuurkamp voor jongeren tussen 12 en 17 jaar. De kampplaats bevond zich dit jaar in het scoutslokaal van Nederlands Putte. Deze locatie is een goede uitvalsbasis voor de vele natuurexcursies die de jongeren deden, zowel aan Vlaamse zijde als aan Nederlandse zijde van het Grensprak. Het mooie weer in augustus, 13 zeer geïnteresseerde deelnemers, 4 enthousiaste leiders en een super kookmoeder maakten dit kamp zeer geslaagd. Op naar de 5de editie. Jongeren die interesse hebben om volgend jaar ook een weekje mee op natuurkamp te gaan, kunnen een mailtje sturen naar info@ grensparkzk.be. Tekst: Milenka Wyckmans De Junior Rangers van 2009 (foto: Grenspark archief) Een deelnemer schreef zijn bevindingen neer. Je kan zijn verslagje hierbij lezen: Dit jaar was voor mij de vierde keer dat ik deelnam aan het Junior Ranger kamp, en ook dit jaar werd ik niet teleurgesteld! Al vanaf de eerste keer dat ik meeging, was ik er helemaal weg van! De eerste keer, toen nog als kleine jongen van 13 jaar, kwam ik met mijn verrekijker en mijn rugzakje naar de kampplaats waar ik een geweldige week zou beleven, vol natuurstudie, spelletjes, werkdagen en waar ik mij vooral goed zou amuseren! De begeleiding loodste ons door een fantastische week en, afgezien van een hoop nieuwe vrienden, leerde ik ook de prachtige natuur van Grenspark De Zoom Kalmthoutse Heide en zijn inwoners wat beter kennen. Nu ben ik gelukkig wat ouder en hopelijk ietsje wijzer dan toen, en ik kan met vreugde vaststellen, dat ik mij ook dit jaar weer geweldig geamuseerd heb! Dit jaar met wat meer verantwoordelijkheid dan in andere jaren, als begeleider in opleiding. Ik heb kunnen vaststellen dat iedereen zijn best deed om er een leuk kamp van te maken en dat de sfeer er dik in zat! Het programma was gevarieerd en er was voor ieder wat wils. We deden een mooie wandeling door de heide waar onze hoofdleider Joachim ons alle speciale dieren en plantjes liet zien en waar hij probeerde om iedereen op een speelse manier iets bij te leren over de prachtige natuur. Dinsdag stonden we vroeg op en stonden eerst Radio 2 te woord, waarna we op onze fiets sprongen voor een stevige fietstocht naar de Pidpabekkens, waar we vogels gingen ringen en waar we waterbeestjes gingen determineren. Ook de rest van de week was er voor verveling geen tijd! We hielpen oude bunkers in te richten voor vleermuizen aan de Schans van Smoutakker, nachtzwaluwen en vleermuizen spotten, en tot slot genieten van het lekkere weer aan een groot meer. Ik kan jullie niet vertellen hoeveel ik mij ook dit jaar weer geamuseerd heb op het Junior Ranger kamp, en dat het een week was om nooit te vergeten. Ik hoop, dat er nog vele edities van dit geweldige initiatief mogen volgen! Hopelijk tot volgend jaar, maar dan als echte begeleider! Hannes Grenspark+ Het Grenspark zal wellicht uitbreiden. In het afgelopen jaar is hier flink werk voor verzet, doch het werk is, in tegenstelling tot wat er bij de aanvang gedacht werd, nog niet klaar. Uitbreidingen in de richting van Ossendrecht, Stabroek en Essen behoren tot de mogelijkheden. Opname van deze gebieden binnen de grenzen van het Grenspark zal kansen kunnen bieden om de recreatieve en hydrologische doelstellingen verder uit te werken. De betrokken partijen zijn het hierover eens. Momenteel wordt nog de hand gelegd aan de invloed hiervan op de Grenspark organisatie. We houden u graag via onze website op de hoogte over de voortgang van Grenspark+. Wij zoeken een nieuwe collega: Met minimaal een afgeronde A2 (MBO)- opleiding en een aantal jaren werkervaring. Affiniteit met natuur stellen we erg op prijs, en ervaring met EU-subsidies is een pré. Voor deze functie geldt dat u dient te beschikken over een klantgerichte en flexibele instelling, dat u in staat bent om zowel in teamverband als zelfstandig te kunnen werken, en dat u accuraat kunt werken met Word, Excell en eventueel Access. Tevens dient u in het bezit te zijn van een rijbewijs en een eigen wagen. De medewerker is verantwoordelijk voor alle administratieve en financiële taken horende bij de organisatie. De functie omvat o.a. de volgende werkzaamheden: - verwerking van administratie - verwerking in- en uitgaande post - verwerking van binnenkomende en uitgaande betalingen - voorbereiding jaarrekening tbv de accountant E x t r a E d i t i e Vernieuwde wandelkaart Kaarten verouderen zo ook de wandelkaart van het Grenspark. In de voorbije jaren zijn vele werken in het Grenspark uitgevoerd. Daardoor is er o.a. meer heide en stuifzandgebied bijgekomen. Met name daarop is de kaart aangepast. De nieuwe wandelkaarten zijn te verkrijgen bij de plaatselijke VVV s, bij Familyland in Hoogerheide, bij de Volksabdij in Ossendrecht en bij de Vroente. Ook is er een handzame folder met gedragsregels opgesteld. De meeste van onze bezoekers blijven op de paden, houden hun honden aan de lijn, plukken geen paddenstoelen, laten geen afval achter. Daar zijn we tevreden mee. Toch blijkt het noodzakelijk te zijn om het kleinere deel van de bezoekers, dat zich niet aan de spelregels houdt, nog eens op de gedragsregels te wijzen. Met deze folder worden de bezoekers erop gewezen, dat ze zeer welkom zijn in het Grenspark, mits zij zorg dragen voor het behoud van onze mooie natuur. Administratief-financieel medewerker (m/v) voor 16u in de week (4 x 4 uur) - bijhouden van de boekhouding - archivering - voeren loonadministratie incl. bijkomende werkzaamheden - het zoeken naar creatieve oplossingen die passen bij de wensen en eigenschappen van het Grenspark Het betreft een dienstverband tot 30 juni 2011, met mogelijkheid tot verlenging. Er geldt een proefperiode van 3 maanden. Wij hanteren de arbeidsvoorwaarden voor Vlaamse gemeenten. Inschaling vindt plaats op basis van leeftijd, opleiding en ervaring, met een minimum van 1.981,20 bruto per maand bij een voltijdse betrekking (38u). We streven naar het houden van de gesprekken in week 4 van het nieuwe jaar. Reacties met CV kunnen vóór 31 december 09 worden gezonden aan het secretariaat van het Grenspark, Putsesteenweg 129, 2920 Kalmthout (België). Inlichtingen worden verstrekt door Mw. B. Van Eeckhoutte (00 32) (0) Wissels nr. 45 december

8 Wissels nr. 45 december C O L O F O N Deze uitgave verschijnt tevens als extra-editie van de nieuwsbrief Wissels, nr. 45, december De gepubliceerde meningen geven niet noodzakelijk het beleid van de Bijzondere Commissie weer. Aan dit nummer werkten mee Paul Asselbergs, Bart Hoes, Barbara van Eeckhoutte, Ignace Ledegen, Dianne Renders, Glenn Vermeersch, Jan Deckers, Veerle Mees, Ad de Vos, Natuurpunt, Filip Van Boven, Milenka Wyckmans Eindredactie Milenka Wyckmans Vormgeving en productie Nilsson BV - Goes Verspreiding Huis-aan-huis in de gemeenten Woensdrecht, Kalmthout en Essen. Oplage exemplaren Copyright Artikelen mogen met bronvermelding worden overgenomen Verantwoordelijke uitgever Grenspark De Zoom Kalmthoutse Heide Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout Tel: (00-32)-(0) info@grensparkzk.be Website Staatsbosbeheer Dianne Renders Tel.: (00-31)-(0) d.renders@staatsbosbeheer.nl NEC De Vroente: Putsesteenweg 129, 2920 Kalmthout. Tel: (00-32)-(0) Openingsuren: maandag tot en met vrijdag: 9.00 tot uur zaterdag en zondag: tot uur. Dienst Toerisme Kalmthout: Putsesteenweg 131, 2920 Kalmthout. Tel: (00-32)-(0) toerisme@kalmthout.be Openingsuren: dinsdag t/m zondag van tot uur en van tot uur Natuurpunt afdeling Noorderkempen: Hedwig Lauriks. Tel: (00-32)-(0) helau@pandora.be Natuurgidsen regio Kalmthout: Chris Vander Sypt. Tel: (00-32)-(0) chrisvandersypt@skynet.be Activiteitenkalender Vrijdag 8 jan. 2010: Diavoordracht Fladderende juweeltjes Plaats: uur, projectiezaal NEC De Vroente, Kalmthout, Deelname: 3,- Organisatie: Natuurpunt Noorderkempen Zondag 10 jan. 2010: Natuurwandeling in Vlaams Natuurreservaat de Kalmthoutse Heide Vertrek: uur, NEC De Vroente Organisatie: Natuurgidsen Regio Kalmthout Zaterdag 13 feb. 2010: Natuurwandeling in Vlaams Natuurreservaat de Kalmthoutse Heide Vertrek: uur, NEC De Vroente Organisatie: Natuurgidsen Regio Kalmthout Zondag 14 feb. 2010: Tussen Dodendraad en V-bommen Vertrek: uur, Organisatie: Dienst Toerisme Kalmthout Inschrijven: 03/ of toerisme@kalmthout.be, Deelname: 4,- Zaterdag 6 mrt. 2010: Natuurwandeling in Vlaams Natuurreservaat de Kalmthoutse Heide Vertrek: uur, NEC De Vroente Organisatie: Natuurgidsen Regio Kalmthout Zondag 14 mrt 2010: Natuurwandeling in De Withoefse Heide Vertrek: uur, NEC De Vroente Organisatie: Natuurgidsen Regio Kalmthout Wandelingen Alle wandelingen vinden plaats onder begeleiding van een gids. Laarzen (of waterdichte stapschoenen) meebrengen. Verrekijker kan nuttig zijn. Alle activiteiten zijn gratis (tenzij anders vermeld). Vertrek steeds vanaf NEC De Vroente, Putsesteenweg 129, te Kalmthout (tenzij anders vermeld). De meest actuele activiteiten kunt u vinden op de website Zondag 13 dec. 09 en 14 maart 2010: excursie life-project Vertrek: uur, parking camping Hazeduinen, 1ste Verdelingsweg te Putte (NL) Organisatie: Grenspark i.s.m. Natuurgidsen regio Kalmthout / IVN Zaterdag 19 dec. 09: Kalmthoutse Heide Wintertocht Vertrek: uur, Parking Zuid, Verbindingsstraat, 2920 Kalmthout Organisatie: Natuurpunt Noorderkempen Zondag 10 jan. 2010: cultuurhistorische wandeling De Cambuus, moeder Kee achterna Vertrek: uur, Parking Zuid, Verbindingsstraat, 2920 Kalmthout Organisatie: Dienst Toerisme Kalmthout Inschrijven: 03/ of toerisme@ kalmthout.be, Deelname: 4,- E x t r a E d i t i e Vorming Cursus: Vlinders in de Noorderkempen Plaats: NEC De Vroente, Kalmthout Theorie: op 5, 12 en 26 feb. en 12,19 en 26 maart Praktijk: op 24/04/ 10 en 21/08/ 10. Organisatie: Natuurpunt Noorderkempen, vooraf inschrijven verplicht Deelname: 35,- (incl. syllabus) Tentoonstellingen Alle tentoonstellingen vinden plaats in NEC De Vroente, Putsesteenweg 129 te Kalmthout en kunnen vrij bezocht worden tijdens de openingsuren. December 2009: Fototentoonstelling Eigen werk van NEC De Vroente Januari 2010: Natuurfoto s van Erik Mertens Februari 2010: Natuurfoto s van Pierre Volpe Maart 2010: Natuurfoto s van Swa Van Oevelen Contactadressen Agentschap voor Natuur en Bos: Karel Molenberghs, natuurwachter. Tel: (00-32)-(0) karel.molenberghs@lne.vlaanderen.be Vereniging Natuurmonumenten Wilton de Dooij. Tel: (00-31)-(0) w.dedooij@natuurmonumenten.nl Prijspuzzel Puzzel mee en win een wandeling onder begeleiding van een natuurgids voor heel de familie en/of vriendenkring in het Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide. Vertrekplaats, datum en startuur kan je zelf bepalen in overleg met de natuurgids. De wandeling duurt 2 à 3 uur en is voor een groep van max. 25 personen term uit het natuurbeheerwoordenboek Voor de mannetjesspinnen, die veel kleiner zijn dan de wijfjes, is het paren een hachelijke onderneming. De grote wijfjes hangen in het centrum van hun wielweb om met hun uitgestrekte poten op de minste trilling in hun web te reageren. Elke trilling in het web wordt beschouwd als een potentiële prooi, en die wordt dan ook onmiddellijk aangevallen. Voor de kleine mannetjes is het dus geen optie om gewoon dit web te betreden, er gaat een uitgebreid paringsritueel aan vooraf... Op de foto zie je links het mannetje en rechts het wijfje aan dezelfde draad hangen. Dit is de baltsdraad, gemaakt door het mannetje en lopend van een nabij staande stengel naar het web van het wijfje. Hij houdt zich met z'n vier achterpoten vast, terwijl hij met z'n vier voorpoten deze baltsdraad bespeelt als ware het een snaar van een muziekinstrument. Dit veroorzaakt trillingen die, indien correct bespeeld, het wijfje herkent als afkomstig zijnde van een mannetje en dus mogelijke partner. Indien niet correct bespeeld, zal het wijfje deze trillingen interpreteren als afkomstig van... een prooi! Gitaarspelen op leven en dood dus. Als hij goed genoeg tokkelt, gaat het wijfje bewegingloos aan de baltsdraad hangen. Hoe meer hij Paringsritueel van de Vierhoekwielwebspin Na de paring laat het mannetje zich zo snel mogelijk op de grond vallen, op zoek naar een ander wijfje dat hopelijk net heeft gegeten... Tekst: Filip van Boven (300 woorden) Het kleine mannetje bespeelt de baltsdraad om het grotere wijfje in de stemming te krijgen. (foto: Filip van Boven) Puzzel mee en win een wandeling onder begeleiding van een natuurgids voor heel de familie en/of vriendenkring in het Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide. Vertrekplaats, datum en startuur kan je zelf bepalen in overleg met de natuurgids. De wandeling duurt 2 à 3 uur en is voor een groep van max. 25 personen. Na de paring laat het mannetje zich zo snel mogelijk op de grond vallen, op zoek naar een ander wijfje dat hopelijk net heeft gegeten... Tekst: Filip van Boven (300 woorden) Het kleine mannetje bespeelt de baltsdraad om het grotere wijfje in de stemming te krijgen. (foto: Filip van Boven) Puzzel mee en win een wandeling onder begeleiding van een natuurgids voor heel de familie en/of vriendenkring in het Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide. Vertrekplaats, datum en startuur kan je zelf bepalen in overleg met de natuurgids. De wandeling duurt 2 à 3 uur en is voor een groep van max. 25 personen. tokkelend de perfectie benadert, des te meer zal het wijfje haar poten uitstrekken... de uitnodiging voor het mannetje om tot de paring over te gaan. De paring gebeurt dan heel snel, op elk moment kan het wijfje trouwens beslissen dat ze toch wel zin heeft in een hapje... Na de paring laat het mannetje zich zo snel mogelijk op de grond vallen, op zoek naar een ander wijfje dat hopelijk net heeft gegeten... Tekst: Filip van Boven toilet bergketen in Frankrijk, Zwitserland en Duitsland plas in een heidegebied hertachtige die voorkomt in het Grenspark Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vormen. Door de de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur het gevonden 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide - T.a.v. Prijsp Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naar: info@grensp Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel adres te vermel In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moeten in 2 vak Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vormen de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur het 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide - T Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naar: in Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel adres In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moete Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 lette de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. S 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse H Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mai Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel e-m In één vakje schrijf je slechts één letter (dus e Met de letters in de grijze vakjes kan je een wo de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Ka Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer e bergketen in Frankrijk, Zwitserland en hertachtige die voorkomt in het Grensp Concept teksten krant nr. 45 decem In één vakje schrijf je slechts één let Met de letters in de grijze vakjes kan de juiste volgorde te zetten, komt de 31 januari 2010 op naar: Grenspark Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B Vergeet niet je naam, adres, telefoon naam van duinen in het Gren bergketen in Frankrijk, Zwits verboden Islamitische partij i hertachtige die voorkomt in h oudnederlands woord voor to Concept teksten krant nr. In één vakje schrijf je slec Met de letters in de grijze de juiste volgorde te zetten 31 januari 2010 op naar: G Wisselkrant - Putsesteenw Vergeet niet je naam, adre naam van duinen i bergketen in Frank Europees Kampioe plas in een heidege verboden Islamitis hertachtige die voo verzamelplaats voo initialen van Tom oudnederlands woo Evangelische Omr In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moe Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 le de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthouts Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of m Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel e In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei Met de letters in de grijze vakjes kan je een wo de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Ka Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer e bergketen in Frankrijk, Zwitserland en hertachtige die voorkomt in het Grensp Concept teksten krant nr. 45 decemb In één vakje schrijf je slechts één lette Met de letters in de grijze vakjes kan j de juiste volgorde te zetten, komt de o 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B- Vergeet niet je naam, adres, telefoonn naam van duinen in het Grensp bergketen in Frankrijk, Zwitser verboden Islamitische partij in hertachtige die voorkomt in he oudnederlands woord voor tou In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moeten in 2 vak Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vormen de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur het g 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide - T. Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naar: inf Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel adres In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoors 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmt Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en event bergketen in Frankrijk, Zwitserland en Duitsla Concept teksten krant nr In één vakje schrijf je sle Met de letters in de grijz de juiste volgorde te zett 31 januari 2010 op naar: Wisselkrant - Putsesteen Vergeet niet je naam, adr naam van duinen bergketen in Fran Europees Kampio plas in een heideg verboden Islamiti hertachtige die vo verzamelplaats vo initialen van Tom oudnederlands wo Turks hoofddekse Evangelische Om Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vormen. Door deze de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur het gevonden wo 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide - T.a.v. Prijspuz Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naar: info@grenspar Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel adres te vermelden Concept teksten krant nr. 45 december 2 In één vakje schrijf je slechts één letter (du Met de letters in de grijze vakjes kan je ee de juiste volgorde te zetten, komt de oplos 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zo Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-292 Vergeet niet je naam, adres, telefoonnumm bergketen in Frankrijk, Zwitserland verboden Islamitische partij in Alg hertachtige die voorkomt in het Gr Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vormen. Door deze de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur het gevonden w 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide - T.a.v. Prijspu Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naar: info@grenspa Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel adres te vermelde In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moeten Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letter de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. S 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse H Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mai Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel e-m Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vormen. Door de de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur het gevonden 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide - T.a.v. Prijsp Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naar: info@grens Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel adres te vermel In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moeten in 2 v Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vorm de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur he 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide - Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naar: Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel adr In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moet Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 let de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of m Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel e In één vakje schrijf je slechts één letter (dus e Met de letters in de grijze vakjes kan je een wo de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Ka Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer e bergketen in Frankrijk, Zwitserland en hertachtige die voorkomt in het Grensp Concept teksten krant nr. 45 In één vakje schrijf je slechts é Met de letters in de grijze vakj de juiste volgorde te zetten, ko 31 januari 2010 op naar: Grens Wisselkrant - Putsesteenweg 1 Vergeet niet je naam, adres, te naam van duinen in het bergketen in Frankrijk, Europees Kampioensch verboden Islamitische p hertachtige die voorkom verzamelplaats voor bo initialen van Tom Peete oudnederlands woord v In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moeten in Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vo de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heid Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naa Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel a In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij m Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorsch 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthou Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventuee Concept teksten krant nr. 45 In één vakje schrijf je slecht Met de letters in de grijze va de juiste volgorde te zetten, 31 januari 2010 op naar: Gre Wisselkrant - Putsesteenweg Vergeet niet je naam, adres, naam van duinen in h bergketen in Frankri Europees Kampioens plas in een heidegebi verboden Islamitisch hertachtige die voork verzamelplaats voor initialen van Tom Pe oudnederlands woord Evangelische Omroe In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moeten Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letter de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. S 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse H Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel e-m In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei Met de letters in de grijze vakjes kan je een woo de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing te 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom K Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalm Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en bergketen in Frankrijk, Zwitserland en D hertachtige die voorkomt in het Grenspar Concept teksten krant nr. 45 In één vakje schrijf je slech Met de letters in de grijze v de juiste volgorde te zetten, 31 januari 2010 op naar: Gr Wisselkrant - Putsesteenwe Vergeet niet je naam, adres naam van duinen in bergketen in Frankri Europees Kampioen plas in een heidegeb verboden Islamitisch hertachtige die voor verzamelplaats voor initialen van Tom Pe oudnederlands woor Evangelische Omro Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 letters vormen. Doo de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. Stuur het gevon 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Heide - T.a.v. P Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of mail naar: info@g Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel adres te ve In één vakje schrijf je slechts één letter (dus ei en ij moete Met de letters in de grijze vakjes kan je een woord van 9 lette de juiste volgorde te zetten, komt de oplossing tevoorschijn. 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Zoom Kalmthoutse Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-2920 Kalmthout of ma Vergeet niet je naam, adres, telefoonnummer en eventueel e- Concept teksten krant nr. 45 decembe In één vakje schrijf je slechts één letter Met de letters in de grijze vakjes kan je de juiste volgorde te zetten, komt de opl 31 januari 2010 op naar: Grenspark de Z Wisselkrant - Putsesteenweg 129 B-29 Vergeet niet je naam, adres, telefoonnum naam van duinen in het Grenspa bergketen in Frankrijk, Zwitserla verboden Islamitische partij in A hertachtige die voorkomt in het G Het kleine mannetje bespeelt de baltsdraad om het grotere wijfje in de stemming te krijgen. (foto: Filip van Boven)