Ik zou zeggen: hulde aan alle mensen die op enigerlei wijze geholpen hebben dit nummer tot stand te brengen. Allen hartelijk bedankt!

Transcriptie

1 1 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

2 Redactioneel Dat lijkt wel wat op Spanje. De voorkant bedoel ik. Zo n onvergetelijke Grijze Wouw die je dreigend aankijkt met zijn rode ogen. Alblasserwaardse vogelaars zijn helaas zo trots dat ze zich daartoe nooit zullen vernederen: een vakantiekiekje op de voorkant van hùn jaarverslag! Nee, ik weet dat het nationalistisch klinkt, maar deze plaat is toch echt in de Alblasserwaard geschoten. Bleskensgraaf, 22 mei Zegt me niks, zie ik u denken. Mij wel. Dankzij een nog maar kort in gebruik genomen technisch opstekertje kon bijna de hele Vogelwerkgroep Alblasserwaard deze waarneming meemaken. Vijfendertig minuten lang is de vogel ter plaatse geweest. Nog nooit hebben zoveel DBAers haastig hun weg gezocht naar de Alblasserwaard. En ik denk dat er ook nog nooit zoveel teleurgesteld weer heengingen. De vogel was gevlogen. Dankzij een Zwarte Kraai. Dit jaarverslag staat bol van vogelnieuws uit de Alblasserwaard. Als redactie zijn we er trots op dat we weer een schitterend nummer aan u kunnen presenteren was een bewogen jaar, wat alleen al uit de voorkant blijkt. En ik verzeker u: ook de rest van dit nummer loont de moeite! Aan bod komen onder meer de broedvogels uit diverse hoeken van het gebied, watervogels in de historische winter van 2009/2010, vogels ringen in ons gebied, Spotvogels in de schijnwerper, trekvogels en hun mysteries en ook nu een determinatiebijdrage met een heikel onderwerp. En zoals nooit ontbreken mag, worden ook van dit jaar alle zeldzaamheden netjes gedocumenteerd. Ik zou zeggen: hulde aan alle mensen die op enigerlei wijze geholpen hebben dit nummer tot stand te brengen. Allen hartelijk bedankt! Enne, tot bij de Groene Bijeneters! Anthonie Stip Hoofdredacteur Ornithologisch Jaarverslag COLOFON Redactie: Jan Andeweg, Pieter Bieren en Anthonie Stip. Inleveradres kopij: kopijojv@live.nl Oplage: 50 exemplaren Het ornithologisch jaarverslag is een uitgave van de Vogelwerkgroep Alblasserwaard, wat onderdeel is van de Natuur en Vogelwacht Alblasserwaard (NVWA). Het ornithologisch jaarverslag verschijnt doorgaands in mei. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. Overname van artikelen is toegestaan, mits met uitdrukkelijke bronvermelding. Foto s mogen niet overgenomen worden. NVWA, juni P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

3 Inhoudsopgave Redactioneel... 2 Broedvogels in de Boezems van Kinderdijk in Broedvogels van het Alblasserbos in Hoe is het in 2009 met de weidevogels gegaan? Spotvogel Hippolais icterina, soort van het jaar Ringwerk in de Alblasserwaard in Watervogeltellingen (on) Verklaarbare vogeltrekfenomenen over telpost Kinderdijk Zeldzaamheden in het jaar P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

4 Broedvogels in de Boezems van Kinderdijk in 2009 door Ad Kooij Dit artikel gaat in op de resultaten van de broedvogeltellingen van 2009 in de Boezems van Kinderdijk. Na een algemene inleiding worden de resultaten per soort kort besproken. Tot slot wordt in tabelvorm een overzicht gegeven van de broedvogels van de afgelopen vijf jaren. Dit jaar konden alle geplande tellingen worden uitgevoerd en ook de weersomstandigheden waren goed tot redelijk. Als reserveteller heeft een van de jongere vogelaars zich beschikbaar gesteld in de persoon van Corné Stam: welkom! Tabel 1: Inventarisatieschema Hoge boezem van de Overwaard (HBO) en Hoge Boezem van de Nederwaard (HBN). Datum HBO Overwaard Route Datum HBN Nederwaard Route Zon op 1 4 april ad / jan 1 4 apr gerben / piet apr adri / anthonie 2 11 apr pieter / jurie apr gerben / piet 3 18 apr ad / jan mei pieter / jurie 1 1 mei adri / anthonie mei ad / jan 4 16 mei gerben / piet mei adri / anthonie 2 23 mei pieter / jurie mei gerben / piet 3 30 mei ad / jan jun pieter / jurie 1 5 jun adri / anthonie jun ad / jan 4 20 jun gerben / piet jul adri / anthonie 2 4 jul pieter / jurie De tellingen zijn niet evenredig over de maanden verdeeld. Het inventarisatie schema komt tot stand door de meest optimale periode voor de te verwachtte soorten te kiezen. Voor enkele soorten kan eerder begonnen worden. De geldige periode voor deze soorten is zo lang dat dit niet zinvol is, gezien de resultaten en de afwezigheid of het niet mogen meetellen van andere soorten. Eenmaal is de Overwaard vanuit boot geteld. Alle andere tellingen zijn te voet gedaan waarbij verschillende routes zijn gelopen, om zo de trefkans voor het gehele gebied zo evenredig mogelijk te houden. De Nederwaard is alle keren vanuit de boot geteld en ook daar zijn verschillende route`s gevaren in verband met de trefkans. In de Overwaard mochten we gebruik maken van de boot van dhr. Bakker en in de Nederwaard van de boot van dhr. Rijsdijk. Beide heren willen we weer dank zeggen voor het beschikbaar stellen van de boten. Ook dhr. A.Stam wordt bedankt voor de toestemming voor het opslaan van de zwarte sternvlonders. Ook zijn boot kon weer gebruikt worden om deze vlonders te plaatsen en later weer te verwijderen. Het weer was tijdens de tellingen goed tot redelijk. Gelukkig hoefde ditmaal geen telling door weeromstandigheden afgelast te worden. Het wordt eentonig, maar ook dit jaar waren er weer verschillende drijftillen die voor problemen zorgden. Hoewel er al vaak over gesproken is, is een oplossing nog niet voorhanden. Hoewel dit de nodige kosten met zich meebrengt is het toch zaak om zo snel mogelijk de tillen weer vast te zetten. Hierdoor kunnen ze niet steeds verder afkalven, waardoor het areaal riet steeds kleiner wordt. In de zuidoosthoek van de HBO is een groot deel van het riet gemaaid. De hergroei was zeer slecht en wat er nog wilde groeien werd door de Grauwe ganzen afgegraasd. Gevolg: veel kale plekken en een zeer dun rietveld. Ook de hoeveelheid riet wat blijft liggen, komt de kwaliteit van het rietveld niet ten goede. Handmatig afvoeren is een dure optie; in de HBO zou een proef met branden kunnen worden uitgevoerd. Ook zou eens geïnformeerd kunnen 4 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

5 worden bij andere rietbeherende instanties, hoe men daar met deze problemen om gaat. In september is er overleg geweest met enkele mensen van het Waterschap Rivierenland. Door wisseling van functies was het vorige overleg al weer een tijd geleden. Naast Ad Kooij was ook Pieter Bieren, de WetlandWacht van het gebied aanwezig. Pieter is een tussenpersoon tussen Vogelbescherming Nederland, het Waterschap Rivierenland en de Natuur en Vogelwacht de Alblasserwaard (NVWA). Daar Pieter één van onze vaste tellers is, weet hij precies wat er speelt in het terrein. Verder bezoekt hij ook geregeld op andere tijden het gebied, waardoor hij een brede kijk heeft op de ontwikkelingen. Veel zaken zijn tijdens dit overleg besproken, waarbij de belangrijkste wel waren: De steeds verdere achteruitgang van het rietareaal en de kwaliteit van het riet. De zeer sterk wisselende waterstanden waardoor er een sterke stroming ontstaat die nadelig is voor de rietoevers. De illegale betreding, waartegen de NVWA graag bebording zou zien geplaatst worden, maar hiervan is het Waterschap niet zo`n voorstander. Vanuit de provincie zijn hierover overigens ook vragen gekomen. Het ganzenprobleem, wat het Waterschap niet ziet als een taak waarin zij het voortouw moeten nemen. Zoals boven al vermeld, het probleem van de drijftillen. Verder is het maairegiem en het snoeien van houtopstanden iets wat de aandacht vraagt. Het overleg zal in de toekomst weer regelmatig worden gehouden. Komend voorjaar of komende zomer zal met de nieuwe mensen van het Waterschap een vaartocht door het gebied worden gehouden, waarbij ter plaatse (in het veld) de problemen worden bekeken. Al met al kunnen we op een geslaagde bijeenkomst terugzien. Veldwaarnemingen Doordat er tegenwoordig bijna jaarrond getrekteld wordt, in het voorjaar bij de vogelkijkhut en in het najaar bij de parkeerplaats van de Overwaard, worden er zeer veel waarnemingen in het gebied gedaan. Voor uitgebreide gegevens kan men raadplegen en verderop in deze uitgave worden ook veel waarnemingen vermeld. Toch hier alvast wat leuke waarnemingen. De zeldzaamste was de Blauwvleugeltaling die door enkele personen weer werd waargenomen. De witvleugelstern was ook dit jaar weer een deel van de tijd aanwezig en ook een witwangstern kon worden bewonderd. Een Nachtegaal werd zingend waargenomen in het struikgewas bij het oude gemaal van de Overwaard, een Cetti`s zanger werd in het najaar regelmatig gehoord en ook werden kortstondig twee bladkoninkjes gezien bij de trektelpost. Soortbespreking Dodaars: In de Overwaard werd enkele malen een roepend exemplaar gehoord. Helaas bleven vervolg waarnemingen tijdens het broedseizoen uit. Roerdomp: Het blijft een probleemvogel. Slechts eenmaal werd een overvliegend exemplaar in de broedtijd waargenomen. Na het broedseizoen is er echter weer regelmatig een waargenomen op de trektelpost bij de Overwaard. Purperreiger: Tijdens een inspannende telling op de ochtend van 6 juni werden 103 nesten gevonden. Vooral in het achterste gedeelte, maar ook in de boezem van Lekkerland werden gelukkig weer enkele nesten in het nu overjarige riet aangetroffen. De nesten zaten zeer verspreid, wat een behoorlijke extra inspanning van de tellers vergde. Het is een lager aantal dan in 2008, maar ook nu zullen alle nesten wel niet gevonden zijn. Het totaalaantal fluctueert rond een niveau van circa 110 broedparen. Voor uitgebreide informatie over de gezenderde vogel(s)zie Grauwe Gans: Het aantal broedparen van de Grauwe gans neemt nog steeds toe. In de Overwaard van 85 naar 115 en in de Nederwaard van twee naar zes paar. Ook dit jaar waren weer enkele honderden niet broedende vogels aanwezig. Opvallend was dat een deel van de broedvogels van de Overwaard vrij snel met hun jongen via het Achterwaterschap naar het oosten trokken. Ze foerageerden daar op de kades en bij onraad zochten ze veiligheid op het Achterwaterschap. Mogelijk dat het aantal te groot is geworden om in de directe omgeving van de Hoge Boezem te blijven. De vogels van de 5 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

6 Nederwaard blijven sowieso niet in hun gebied, maar vertrekken direct naar Polder Blokweer en het Nieuwe waterschap. Brandgans: In de Overwaard kwam dit jaar één paar brandganzen tot broeden. Later in het seizoen werd het ouderpaar met zeven jongen gezien Krakeend: Deze eend is één van de succesvolste eenden van dit moment. Landelijk stijgt het aantal broedparen flink en ook in het boezemgebied neemt het aantal broedparen nog steeds toe. In totaal steeg het aantal paren van vijf naar elf. Bruine Kiekendief: Dachten we dat het maximale aantal broedparen van deze roofvogel de laatste jaren bereikt was (al jaren vijf broedpaar), dit jaar kwamen echter zes paar in het gebied tot broeden. Tijdens de purperreigertelling zijn weer enkele nesten met jongen gevonden. Later in het seizoen waren de jongen te zien bovenin de vlierstruiken, wachtend op één van de oudervogels met voer. Porseleinhoen: Kwamen we vorig jaar op een topaantal van zeven roepende vogels, ditmaal bleef het bij één, mogelijk twee exemplaren. Hoewel de vogels meestal maar zeer kort actief roepen, zijn er zoveel bezoeken gebracht in de goede tijd dat er niet veel gemist kan zijn. Waterral: De Waterral was dit jaar beduidend schaarser. In de Overwaard ging de stand van acht naar drie paar en in de Nederwaard van vijf naar drie. In totaal dus een halvering van de stand. Zou dit het gevolg zijn van de strengere winter van 2008/2009? Kokmeeuw : Zowel in de Over als in de Nederwaard kwamen kokmeeuwen tot broeden. Alle nesten lagen op kunststofvlonders die uitgelegd worden voor de zwarte sterns. In de Overwaard waren twee nesten en in de Nederwaard elf nesten. Zwarte stern: Het gaat steeds minder goed met de zwarte sterns in de Overwaard. Dit jaar kwamen ze helemaal niet tot broedden. Alleen in de Lekkerlandse boezem en in de Nederwaard ging het beter. In de Overwaard bleven dit jaar de plompen en waterlelievelden weg. Wat de oorzaak is hiervan is, is niet bekend. Door het ontbreken van plompenvelden lagen de vlonders volledig in de wind, wat ze vermoedelijk onaantrekkelijk maakte voor de sterns. In de Lekkerlandse boezem waren vijf vlonders bezet. Helaas werd de hoeveelheid nestmateriaal steeds minder, waardoor het eindresultaat tegenviel. Ransuil: Langs de oostgrens van de Nederwaard werd enkele malen een jagende ransuil gezien, maar of de vogel in het gebied gebroed heeft is niet zeker. Waarschijnlijker is dat de vogels uit de Overwaard kwamen, want daar werd tijdens de purperreigertelling een nest gevonden met drie jongen. Het nest en de waarnemingsplaats vielen binnen de voor de ransuil geldende fusieafstand van 1000 meter. Boerenzwaluw: Behalve in de schuur bij Stam, waar weer twee nesten bezet waren, werd er dit jaar ook een nest gemaakt in de waterdoorlaat van het Wisboomgemaal. Winterkoning: Een standvogel als de Winterkoning is gevoelig voor strengere winterse omstandigheden. Dit blijkt ook wel uit de aantallen. De stand liep terug van 57 paar in 2008 naar 37 paar in De sterkste terugval deed zich voor in de Overwaard. Blauwborst: De Blauwborst laat in beide gebieden een sterke stijging zien. In de Overwaard gaat de soort van acht naar veertien paar en in de Nederwaard van vijf naar twaalf paar, wat meer dan een verdubbeling is. In de Nederwaard zijn nog nooit zoveel paren vastgesteld. Voor de Overwaard is het hopelijk de weg terug naar het aantal van 2006, toen twintig paar genoteerd konden worden. Rietzanger / Kleine Karekiet / Snor: Deze drie Afrikatrekkers laten, in totaal, een toename zien van het aantal broedparen. Alleen loopt dat niet synchroon. In de Overwaard gaat de Rietzanger van 18 naar 26 paar en in de Nederwaard van elf naar zeventien. In beide gevallen een stijging van ongeveer 50%. De Kleine karekiet gaat in de Nederwaard van 57 naar 73 paar, maar in de Overwaard zakt hij van 68 naar 65 en is zo weer op het niveau van De Snor blijft in beide gebieden op hetzelfde aantal, namelijk acht paar in de Overwaard en zes paar in de Nederwaard. Uit tabel 2 is af te lezen dat 42 soorten dit jaar in de Overwaard zijn genoteerd als broedvogel, volgens de SOVON richtlijnen. Het totaal aantal paren komt uit op 582. Grootste leveranciers zijn Purperreiger, Grauwe gans en Kleine karekiet, met in totaal 273 paar. In de Nederwaard kwamen in soorten tot broeden (zie tabel 3), met een totaal aantal 6 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

7 van 383 paar. Ook hier enkele Rode lijst soorten die, voor zover aanwezig, vrij constant zijn in aantal. Dit jaar was er weer een Spotvogel, die zingend werd waargenomen op het toekomstige molenwerf terrein. Als de plannen voor dit terrein doorgaan, dan is het daar voor deze soort en andere soorten voorbij! Tabel 2: Het aantal broedparen van de afgelopen vijf jaren in de HBO Fuut Ransuil Dodaars IJsvogel Roerdomp Gr. Bonte Specht Blauwe Reiger Boerenzwaluw Purperreiger Winterkoning Knobbelzwaan Heggenmus Grauwe Gans Blauwborst Brandgans Merel Canadese Gans Snor Nijlgans Rietzanger Bergeend Bosrietzanger Krakeend Kleine Karekiet Smient Grote Karekiet Wilde Eend Braamsluiper Slobeend Grasmus Tafeleend Tuinfluiter Kuifeend Zwartkop Bruine Kiekendief Tjiftjaf Fazant Fitis Waterral Baardman Porseleinhoen Pimpelmees Waterhoen Koolmees Meerkoet Buidelmees Kievit 2 0 Ekster Kokmeeuw Gaai Zwarte Stern Zwarte Kraai Holenduif Huismus Houtduif Kneu Koekoek Rietgors Waterral Leonard Sloots 7 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

8 Tabel 3: Het aantal broedparen van de afgelopen vijf jaar in de HBN Fuut Merel Woudaap Zanglijster Roerdomp Sprinkhaanzanger Knobbelzwaan Snor Nijlgans Rietzanger Canada Gans Bosrietzanger Grauwe Gans Kleine Karekiet Wilde Eend Braamsluiper Tafeleend Tuinfluiter Kuifeend Spotvogel Krakeend Zwartkop Bruine Kiekendief Tjiftjaf Fazant Fitis Waterral Baardmannetje Porseleinhoen Pimpelmees Waterhoen Koolmees Meerkoet Gaai Kokmeeuw Ekster Zwarte Stern Kauw Holenduif Zwarte Kraai Houtduif Spreeuw Turkse Tortel Huismus Koekoek Vink Gr. Bonte Specht Groenling Winterkoning Putter Heggenmus Kneu Blauwborst Rietgors De purperreigertellers Johan Clements 8 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

9 Broedvogels van het Alblasserbos in 2009 door Jan Schoonderwoerd Er werden in dit seizoen vijf soorten minder en 85 broedparen minder dan in 2008 vastgesteld. Iets minder dus dan vorig broedseizoen. Van de 49 soorten van 2008 zijn er negen gelijk gebleven in voorkomen, dertien zijn in meerdere of mindere mate toegenomen en van 28 soorten is het aantal broedparen afgenomen of is de soort dit jaar niet als broedvogel aangetroffen. In enkele delen is behoorlijk gedund, wat op zich noodzakelijk werk is. Misschien is het toch een van de oorzaken van het matigere jaar, ook al omdat de werkzaamheden (misschien onbedoeld) soms tot in het broedseizoen doorgingen. Vogels houden nou eenmaal niet zo van motorgeronk. Soortbespreking Knobbelzwaan (4 paar): Blijkbaar kwamen dit jaar dezelfde paren tot broeden als vorig jaar: het aantal en de verdeling zijn namelijk exact hetzelfde. Nijlgans (5 paar): Gelijk aantal ten opzichte van 2008, zij het in een iets andere verdeling. Het broedsucces was niet echt hoog; het paar in Oud Alblas leverde in ieder geval geen jongen op. Wilde eend (93 paar): Evenals de twee voorgaande soorten hetzelfde aantal broedparen als vorig seizoen met ook bijna dezelfde verdeling. Krakeend (1 paar): Broedvogel in de Grote Nes, vorig jaar broedde daar drie paar van deze soort. In Oud Alblas werd meerdere keren een vrouw Krakeend samen met een vrouw Wilde eend gezien. Soepeend (2 paar) : Het voorkomen van deze bastaard is na vier jaar (2002 t/m 2005) met tot wel tien paar, de laatste vier jaar weer gezakt naar één á twee paar. Buizerd (6 paar): Drie minder paren dan vorig jaar. Oud Alblas handhaafde de stand op drie, Papendrecht ging van vijf naar drie paar. In Grote nes werden dit keer niet genoeg waarnemingen verzameld voor een geldig territorium. Van één nest (in Oud Alblas) is bekend dat er slechts één jong is uitgevlogen, wat een mager resultaat is. Sperwer (1 paar): De laatste vijf jaar worden steeds minder Sperwers geteld. Dit jaar was de soort alleen in Oud Alblas als broedvogel aanwezig. In de Grote nes wel broedverdacht geval, maar ook hier niet genoeg waarnemingen voor een broedgeval. Boomvalk ( 2 paar): Voor het derde jaar op rij een gelijk aantal broedpaar op dezelfde locaties. Fazant ( 42 paar): Deze van oorsprong ver oostelijke exoot handhaaft ook dit jaar de in 2008 ingezette toename en blijft vrijwel op dezelfde stand als vorig jaar. Waterhoen (9 paar): Twee paar minder van deze landelijk toch algemene broedvogel. Uiteraard is de soort in bosgebieden een stuk minder algemeen. Meerkoet (32 paar): Door het geheel ontbreken van deze soort in Grote nes en Kortland, telden we dit jaar zeven paar minder van dit lid van de rallenfamilie. Holenduif (9 paar): In Papendrecht een toename van vier naar zeven paar; Oud Alblas moest het echter met twee paar minder doen, maar de totaalstand is toch één paar hoger dan vorig jaar. Houtduif (54 paar): Hetzelfde aantal als vorig jaar en ook de verdeling over de verschillende delen van het bos is nagenoeg hetzelfde. Het valt op dat deze soort jaarlijks nogal fluctueert, de Holenduif kent wat minder fluctuaties. Witte kwikstaart (1 paar): De laatste acht jaar een bijna jaarlijkse broedvogel en dan altijd in Papendrecht. Enkel begin jaren negentig heeft hij twee jaar in de Grote nes gebroed. Bosuil (2 paar): Een bijna jaarlijkse broedvogel in de doorgeschoten griend in het gedeelte Papendrecht. Dit jaar werd de Bosuil na een jaar afwezigheid ook in Oud Alblas gesignaleerd. Groene specht (4 paar): Eén paar minder dan in De stand in Oud Alblas zakte van vier paar in 2007 (een topjaar tot op heden) terug naar één paar. De stand in de andere delen bleef gelijk. Grote bonte specht (26 paar): Er werden weer twee paar meer gezien dan vorig seizoen. Al sinds het begin van de tellingen in 1984 vertoont 9 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

10 deze soort een opgaande lijn; voornamelijk Oud Alblas schijnt één van de betere biotopen voor deze soort te zijn. Meer dan zestig procent van het totaal broedt in dit deel. De beschikbaarheid van dood hout speelt hierin waarschijnlijk een belangrijke rol. Winterkoning (101 paar): Na de vrij strenge winter van 2008/2009 is de stand toch ruim 20 procent gekelderd, van 130 paar naar de genoemde 101. Evengoed is het nog steeds de talrijkste broedvogel van het bos. Heggenmus (8 paar): Toch weer bijna hetzelfde aantal van deze stiekeme zanger, ondanks dat er in Oud Alblas vier minder waren dan vorig jaar. In Kortland en de Grote nes zaten er dit jaar echter wat meer. Roodborst (15 paar): De 27 broedparen van het topjaar 2006 worden lang niet meer gehaald: de laatste drie jaar zakt de stand van deze soort weer in tot het niveau van eind jaren negentig. Gekraagde roodstaart (1 paar): Voor het derde achtereenvolgende jaar broedde deze soort nagenoeg op dezelfde stek, in Oud Alblas. Merel (62 paar): De stand van de Merel blijft met wat schommelingen in de diverse delen van het bos op vrijwel dezelfde stand als vorig jaar. Zanglijster (23 paar): Na de dip van vorig seizoen zit deze lijster weer op het niveau van de jaren daarvoor. Deze stijging komt bijna geheel voor rekening van gedeelte Papendrecht. Bosrietzanger (6 paar) : Twee paar zit de laatste vier jaar standaard in een stuk ruigte nabij de snelweg in Oud Alblas. In Papendrecht dit jaar vier paar, in Grote nes lieten ze dit jaar verstek gaan. Kleine karekiet (8 paar): Een soort die de eerste jaren na aanplant van het bos vooral in Grote nes vrij snel toenam: van vijf paar in 1990 (het eerste jaar van de inventarisatie van dit gedeelte), naar het hoogtepunt van 21 in In de daarop volgende jaren daalde de stand (ook wel door de achteruitgang van de rietkraag, en verstoring) toch vrij snel naar de huidige vier paar. In Oud Alblas werden in 1989 twaalf paar vastgesteld, waarna hij door het verdwijnen van geschikt biotoop (er groeide nogal wat riet langs de sloten) in 2007 geleidelijk als broedvogel verdwenen was. In Papendrecht bleef het meestentijds bij één of twee paar. De laatste jaren neemt hij in het laatstgenoemde gedeelte enigszins toe. Dit komt door aanleg van een waterpartij, omzoomd door een rietkraag. Spotvogel (1 paar): Alleen in Papendrecht werd nog een broedpaar geteld. Dit is het trieste restant van de 29 paren in Er was toen uiteraard wel meer biotoop voor deze soort, maar het illustreert wel de teruggang van deze Rode lijstsoort. Tuinfluiter (35 paar): Vijf paar meer dan in het vorige jaar. De soort kruipt de laatste jaren langzaam omhoog; de laatst vergelijkbare stand was in 1997 met 38 paren. De hoogste stand bereikte hij in 1991 met 47 paren. Zwartkop (66 paar): Na het succes van 2008 (81 paar, de hoogste score tot nu toe) kwam dit seizoen de stand vijftien paar lager uit. Papendrecht had acht paar minder, de Grote nes zes minder en in Oud Alblas kwamen er merkwaardig genoeg bijna evenveel als vorig jaar tot broeden. Tjiftjaf (55 paar): Ook deze soort bleef 10 paar achter bij vorig jaar. Kortland en de Grote nes herbergden de helft minder paren dan vorig broedseizoen. De stand ging respectievelijk van vier naar twee en van twaalf naar zes paar. Fitis (14 paar): Deze soort boert flink achteruit: vorig jaar werden nog 21 paar geteld! Sinds de aanplant van het bos is de stand nog niet zo laag geweest. Landelijk doet de soort het redelijk; hij heeft dan ook wat dichtere struwelen nodig dan in het bos voor handen zijn. Staartmees (6 paar): Pingpongballetjes met staart 10 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

11 worden ze ook wel genoemd. Vijf paren bouwden hun nest in het gedeelte Papendrecht en één paar in Oud Alblas Matkop (7 paar): Deze als gevoelig op de rode lijst staande soort broedt jaarlijks, zij het met bescheiden aantallen in de wat vochtigere delen van het bos. De meeste broeden doorgaans in Papendrecht. De trend is toch nog steeds stijgende. Pimpelmees (22 paar): In de grafiek hierboven is goed te zien dat vooral de laatste tien jaar de stand gestadig stijgt. Deze mees heeft voor het vierde jaar op rij ongeveer hetzelfde aantal broedparen. Koolmees (50 paar): Voor de Koolmees geldt in feite hetzelfde als voor de Pimpelmees: ook hier zien we dat de laatste jaren de stand stabiliseert op zo n vijftig paar. Boomkruiper (17 paar): De Boomkruiper volgt zo ongeveer de lijn van de Pimpelmees en ook hier zijn al drie jaar bijna exact hetzelfde aantal broedparen. Wielewaal (6 paar): Deze geel zwarte zanger (een kwetsbare rode lijst soort) doet het nog beter als vorig seizoen. Er kwam nog een stel meer tot broeden dit jaar, wat de hoogste stand tot nog toe is. In Oud Alblas zaten twee van deze jodelaars. In Papendrecht evenals vorig jaar vier paartjes. Gaai (15 paar): Ook voor deze soort de afgelopen vier jaar een bijna gelijk blijvende stand van tussen de vijftien en zeventien broedpaar: zo n zestig procent daarvan broedt in Oud Alblas. Ekster (7 paar): Opmerkelijk is dat in Oud Alblas de stand terugvalt van negen naar drie paar. Het was in 2008 dan ook echt een uitschieter, want meestal zitten hier tussen de drie en vijf paar. In de overige delen bleef de stand precies gelijk aan die van vorig jaar. Zwarte kraai (28 paar): Het aantal van deze alleseter is alleen in Kortland met twee paar toegenomen, in de andere delen is het aantal broedparen gelijk gebleven Kauw (5 paar): Ook dit jaar alleen broedvogel in gedeelte Papendrecht. Spreeuw (13 paar): Uitsluitend broedvogel in gedeelte Papendrecht. Favoriet is daar de oude doorgeschoten griend, met zijn vele holtes. Dit jaar zijn er wel aanzienlijk minder dan verleden jaar, toen er 22 paar zaten. Groenling (1 paar): Evenals vorig jaar een toevallig broedpaar in Oud Alblas Putter (1 paar): Na vier jaar afwezigheid weer een broedpaar in Papendrecht, waar hij tot vier jaar geleden toch met één of twee paar een bijna jaarlijkse broedvogel was, tot zelfs wel zes in Verder heeft hij jaren geleden alleen in Grote nes gebroed. Vink (36 paar): De Vinkenstand blijft op hetzelfde niveau als vorig jaar, na een jarenlange steeds maar stijgende lijn zien we de laatste jaren de lijn weer enigszins dalen. 11 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

12 Tabel 4: Aantal broedparen in de verschillende Alblasserbossen in OA = Oud Alblas, PA = Papendrecht, GN = Grote Nes, KL = Kortland, TOT = Totaal. OA PA GN KL TOT Knobbelzwaan Nijlgans Wilde eend Krakeend Soepeend Buizerd Sperwer Boomvalk Fazant Waterhoen Meerkoet Holenduif Houtduif Bosuil Groene specht Grote bonte specht Winterkoning Heggenmus Roodborst Gekraagde roodstaart Witte kwikstaart Merel Zanglijster OA PA GN KL TOT Bosrietzanger Spotvogel Kleine karekiet Tuinfluiter Zwartkop Tjiftjaf Fitis Staartmees Matkop Pimpelmees Koolmees Boomkruiper Wielewaal Vlaamse gaai Ekster Kauw Zwarte kraai Spreeuw Groenling Putter Vink Totaal Soorten Steltkluut op een plas dras Leonard Sloots 12 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

13 Hoe is het in 2009 met de weidevogels gegaan? door Jan Andeweg Bedrijven en vrijwilligers De 40 actieve vrijwilligers hebben op 90 agrarische bedrijven meegeholpen met het opsporen en zo nodig beschermen van de nesten van de weidevogels. Vier vrijwilligers begonnen in 2009 met nesten zoeken en vijf vrijwilligers zijn gestopt. Van 102 bedrijven werden legselgegevens ontvangen en verwerkt in de database. Van 19 bedrijven werden geen nestgegevens ontvangen of zijn geen nesten gevonden.van 12 nieuwe bedrijven werden nestgegevens ontvangen. De totale oppervlakte kwam uit op ha; waarvan ha grasland, 311 ha maïsland en 19 ha graan en overig land. Polders en hectares afgezocht land In 38 polders werden weidevogelnesten gevonden en geregistreerd. Uit polder Molenaarsgraaf werden van 365 ha de nestgegevens ontvangen. Uit polder Streefkerk van 356 ha. En polder Noordzijde van Noordeloos eindigde met 341 ha afgezocht land op de derde plaats. In Nieuw Lekkerland waren op 262 ha agrariërs met weidevogelbescherming actief. Nestgegevens werden ontvangen van polders; Brandwijk 196 ha, Peursum 141 ha, Bleskensgraaf 132 ha, Den Beemd 174 ha, Groottewaard (Noordeloos) 172 ha, Lage Giessen 124 ha, Binnentiendwegs (Giessenburg) 121 ha. Van nog 27 polders werden nestgegevens ontvangen met een oppervlakte < 100 ha. Activiteiten vrijwilligers Veertig vrijwilligers hebben actief gezocht naar weidevogelnesten. 26 vrijwilligers waren actief op 1 bedrijf, 3 op 2 bedrijven, 2 op 3 bedrijven, 1 op 4 bedrijven, 3 op 5 bedrijven, 4 op 6 bedrijven en 1 op meer dan 6 bedrijven. Vijf vrijwilligers zoeken geen nesten maar zijn actief als alarmteller. Eén vrijwilliger beheert het materiaal: markeerstokken, nestbeschermers en sleepslanglichters. 7 vrijwilligers registreren legselgegevens op bedrijfsniveau in de database. Eén vrijwilliger onder houdt de database op groepsniveau en voert van bedrijven ook nestgegevens in. Vier vrijwilligers zijn actief als mentor en nemen beginners mee het veld in om kennis over te dragen. Een viertal clusterhoofden onderhoudt contacten met agrariërs in hun cluster en verzamelen na afloop van het seizoen de legselgegevens. Er is een 'harde kern' van zo'n acht ervaren vrijwilligers die ondersteunende hand en spandiensten verlenen. En waar te allen tijde een beroep op gedaan kan worden. Resultaten 2009 Van 13 soorten werden in totaal 2194 nesten gevonden. Van 1844 nesten (84%) is de afloop (uit, niet uit) geregistreerd.1405 nesten (76.2%) zijn genoteerd als uit en 439 nesten (23,8%) als niet uit. Verliesoorzaken: predatie 195 nesten (10,6%), beweiding 7 nesten (0,4%), werkzaamheden 37 nesten (2%), verlaten 100 nesten (5,4%), overig 6 nesten (0,3%), onbekend 94 nesten (5,1%). We gaan er van uit dat een groot deel van de 94 nesten met verliesoorzaak 'onbekend' ook predatie betreft. Opgeteld betreft predatie en 'onbekend' 289 nesten (15,7%). De som van predatie en 'onbekend' in 2008 bedraagt 302 nesten (14,6%). De predatie van 2000 tot en met 2009 is gemiddeld 11,8%. De 10,6% predatie in 2009 is wat lager dan het 10 jarig gemiddelde. In de waard schommelt de predatie van weidevogelnesten tussen de 10 en 20%. In muizenarme jaren is de predatie van weidevogelnesten hoger dan in muizenrijke jaren. Dichtheden in 2009 voor de Alblasserwaard De dichtheid van de broedparen per 100 ha (bouwland, grasland en overig land, totaal ha) en gecorrigeerd voor vervolglegsels was voor de Grutto 8,8 (2008: 12,4), Kievit 24,9 (2008: 30), Scholekster 2,7 (2008: 2,4), Tureluur 2,1 (2008: 2,2) en Slobeend 0,55 (2008: 0,87). De dichtheid was voor alle soorten lager dan in 2008 en wordt negatief beïnvloed doordat op 19 bedrijven geen nesten werden gevonden of geen nestgegevens werden ingezameld. De dichtheid op bouwland en overig land (totaal 330 ha) van de broedparen/100 ha was voor de Grutto 2,4 (2008: 5,8), Kievit 193,3 (2008: 217) en voor de 13 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

14 Scholekster 13,3 (2008: 12,4). De dichtheid van de broedparen/100 ha op ha grasland was voor de Grutto 9,4 (2008: 12,9), Kievit 8,7 (2008: 15), Scholekster 1,7 (2008: 1,6), Tureluur 2,3 (2008: 2,4) en voor de Slobeend 0,48 (2008: 0,9). Duidelijk is dat bouwland en vooral maïsland een grote aantrekkingskracht heeft op kieviten en scholeksters om er te gaan broeden. En op het grasland gaan weer veel grotere aantallen grutto's, tureluurs en slobeenden een nest maken. Scholekster Leonard Sloots Soorten per bedrijf Van 102 bedrijven werden legselgegevens ontvangen. Op 14 bedrijven werden de nesten van 1 soort gevonden, 28 bedrijven vonden nesten van 2 soorten, 28 bedrijven vonden nesten van 3 soorten en op 32 bedrijven werden de nesten van minimaal 4 soorten aangetroffen en geregistreerd. Nesten van meerkoeten, knobbelzwanen, ganzen en wilde eenden worden meestal niet geregistreerd. Op 89% van de bedrijven werden nesten van Kievit gevonden. Gruttonesten waren op driekwart van de bedrijven aanwezig. Op tweederde van de bedrijven werd het broeden van de Scholekster vastgesteld. Het nest van de Tureluur werd op 37% van de bedrijven gevonden. Slobeendennesten werden op 16% en zomertalingnesten op 4% van de bedrijven aangetroffen. Een nest van de Graspieper werd op 3% van de bedrijven gevonden en het nest van de Kuifeend, Visdief en Veldleeuwerik werd ontdekt op 1% van de bedrijven. Broedende graspiepers en veldleeuweriken zijn op veel meer bedrijven aanwezig. Maar het vinden van de nesten van deze soorten is meestal een stuk lastiger. De geluksfactor speelt bij het vinden van een graspieper en veldleeuweriknest vaak een grote rol. Ook het traceren van het nest van Slobeend, Kuifeend en Zomertaling wordt vaak als tijdrovend en daardoor als lastig ervaren. Aantalsontwikkeling bepaald met BMPmonitoring In het voorjaar van 2006 en 2009 is de weidevogelstand bepaald met behulp van een onafhankelijke BMP monitoring. Met deze methode is het mogelijk om betrouwbare gegevens te verzamelen over de aantallen broedparen. De BMP monitoring is gericht op de aantallen broedparen en niet op de aantallen nesten. Om vervolglegsels zo veel als mogelijk uit te sluiten werden de landelijke standaardregels in acht genomen. In de gebieden van Benschop Rentmeesters die zowel in de Alblasserwaard als in de Vijfheerenlanden liggen zijn in 2009 op 3798 hectare 2183 broedparen geteld die geldig zijn voor de PSAN. De dichtheid van 57,5 broedparen per 100 ha betekent een afname van 5 à 6 procent per jaar in het PSAN gebied van Benschop Rentmeesters. De dichtheden per soort en per 100 hectare (tussen haakjes de dichtheid in 2006) zijn: Graspieper 0,9 (2,9), Grutto 10,9 (12,4), Kievit 35,8 (41,7), Krakeend 0,7 (1,0), Kuifeend 0,8 (0,7), Scholekster 4,8 (5,3), Slobeend 0,6 (0,8), Tureluur 2,0 (2,3), Veldleeuwerik 0,8 (1,5) en overig 0,2 (0,2). Opvallend is de onverklaarbare afname in dichtheid van de Graspieper en de Veldleeuwerik. Wat ook opvalt, is dat de dichtheid die is bepaald door de BMPmonitoring hoger is dan dan de dichtheid die is berekend met het aantal gevonden nesten. De oorzaak van dit verschil zou kunnen zijn dat niet alle nesten gevonden worden. Of dat niet alle aanwezig vogels overgaan tot het leggen van eieren. Gegevens van de BMP monitoring in het PSAN gebied van Den Hâneker waren op het moment van schrijven van dit verslag, helaas, nog niet beschikbaar. Is er toekomst voor de weidevogels? In de gebiedsvisie Alblasserwaard Vijfheerenlanden Samen werken aan een duurzame toekomst die eind 2009 van de pers is gerold staan in hoofdstuk drie een aantal projecten beschreven. Het eerst beschreven project heeft als titel: Verbetering van het landschap, versterking van de natuur. Actie: een initiatiefgroep wil binnen anderhalf jaar tot een breed gedragen uitvoeringsplan met een 14 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

15 langjarige financieringsregeling komen. Het initiatief mikt op de volgende doelen binnen 10 jaar: gerealiseerde ecologische verbindingen (bijvoorbeeld Kinderdijk Zouweboezem); stabiele weidevogelpopulatie; minder opgaand bos en beplanting; meer hakhout (met onderhoudssubsidie); 50% van de slootkanten ondergebracht in agrarisch natuurbeheer; monitoren en evalueren van natuur en landschap; verbeterde ecologische waterkwaliteit. Voor samenwerking uit te nodigen partijen zijn in ieder geval: de overheden, agrariërs, overige grondgebruikers; natuurbeherende organisaties, natuur en vogelwachten, Den Hâneker, vrijwilligers. Als eerste stap wil de projectgroep tot een uitvoeringsplan komen. Er is een visie en een project dat oproept tot actie. En er zijn nog weidevogels die terugkeren uit de overwinteringsgebieden om hier te gaan broeden, maar de tijd dringt. Worden dit onze nieuwe weidevogels? Anthonie Stip Spotvogel Hippolais icterina, soort van het jaar 2009 door Arie Willem van de Wal en Pieter Bieren Hoewel Spotvogels in de Alblasserwaard niet zeldzaam zijn, is de soort allesbehalve talrijk. Reden genoeg om deze spottende zanger te verkiezen tot soort van het jaar Een overzicht van de vele waarnemingen maakt langzaam duidelijk, waar de Spotvogels zich ophouden en waar je ze komend seizoen moet gaan opzoeken om de meesterlijke imitaties van deze Afrika ganger te gaan beluisteren. Uiteraard komt dit verslag tot stand dankzij de vele waarnemers die de nodige moeite en fietstochten daarvoor ondernomen hebben. Daarvoor dank! Beschrijving De Spotvogel behoort tot de insectenetende zangers en is een groengele vogel met een formaat van een karekiet. De bovenzijde van de Spotvogel is grijsgroen van kleur, de onderzijde is lichtgeel en ook heeft de Spotvogel een dunne lichte streep boven het oog (wenkbrauwstreep). Verder vormen randen op vleugeldekveren een lichte baan. Aan de poten is niet veel te zien, ze zijn wat grijzig van kleur. De Spotvogel kan verward worden met Kleine Karekiet of Fitis, maar hij is feller gekleurd dan de Kleine Karekiet en is ietwat groter en kleurrijker dan de Fitis. Zang Spotvogel, de naam zegt het al spot vogel; spot met de zang van andere vogels. Hij imiteert ze meesterlijk. Hij kan tientallen vogelsoorten imiteren zoals: Kleine Karekiet, Rietzanger Putter en Merel. Toch heeft de zang een eigen typische klank.de Spotvogel zingt bijna altijd vanuit de struiken en laat zich niet makkelijk zien. Ook 15 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

16 zingt de vogel luide tonen die worden afgewisseld door laag en hoog.dhr. Jac P. Thijsse schreef eens: 'de Spotvogel galmt den heelen dag een opgewonden lied met snelle loopjes, telkens herhaald in hooge scherpe, haast snerpende tonen, die door geen enkelen anderen vogel zoo worden voortgebracht'. De Spotvogel komt voor in tuinen maar ook in halfopen gebieden met loofhout en in niet te dichte bossen. Hij heeft voorkeur voor vochtige gebieden maar de Spotvogel is niet heel kieskeurig. Vaak leven en broeden ze ook op boerenerven en boomgaarden met houtsingels. Ook worden Spotvogels aangetroffen in woonwijken bij huizen en industrieterreinen mits er voldoende beplanting aan loofhout is met een rijke ondergroei. Dat de lage delen van Nederland, het zogenoemde groene hart een belangrijk deel van het verspreidingsgebied vormen, is goed te zien in de blokjes op de onderstaande kaart van 2009 (bron: waarneming.nl) De Spotvogel is verder een echte zomergast die arriveert in mei en via een zuid oostelijke trekbaan over Midden Europa binnenkomt. Hij vertrekt uiterlijk september weer naar Afrika. Een Spotvogel in de winter is onmogelijk! De uiterste waarnemingsdata in de Alblasserwaard zijn als vroegste 24 april 2005 en als laatste 18 september Waarnemingen 2009 Dankzij het feit dat veel waarnemers alert geweest zijn op Spotvogels werden er in totaal maarliefst 220 waarnemingen doorgegeven. Het overgrote deel daarvan kwam binnen via de website alblas.waarneming.nl. Het mooie daarvan is dat de exacte locaties te zien zijn zoals in onderstaande kaart van de gehele Alblasserwaard. Alle waarnemingen zijn weergegeven in lichtgekleurde balletjes. 16 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

17 Zoals in een normaal seizoen werden met mei op de kalender meteen de eerste exemplaren waargenomen. Het grootste deel van de waarnemingen komt verder ook uit de maand mei met op 23 mei zelfs 29 waarnemingen op 12 verschillende locaties!! Heel kort door de bocht kunnen we dus al stellen dat de Alblasserwaard in ieder geval 12 territoria van Spotvogel heeft gehad in Ook in juni ligt het aantal waarnemingen nog op een hoog peil met 82 doorgegeven Spotvogels. Op 1 juni wordt in de Zouweboezem een paartje gezien dat bezig is met nestbouw. Verder wordt vanaf juni op veel locaties gemeld dat de zingende vogels al langer aanwezig zijn op dezelfde plek. Met het verder vorderen van het broedseizoen worden in juli en augustus nog zo'n 30 Spotvogels waargenomen en het aantal meldingen neemt geleidelijk af om te eindigen in een laatste waarneming op 29 augustus. Hiermee vallen alle waarnemingen tussen 1 mei 31 augustus en daarmee wordt meteen benadrukt dat de Spotvogel een absolute zomervogel is die slechts gedurende ongeveer 4 maanden aangetroffen kan worden. Zangpieken Op het moment dat de Spotvogels aankomen op hun broedplaatsen na de nachtelijke trek, zullen ze de eerstvolgende dagen fanatiek zingen. Op dat moment zijn de vogels gemakkelijk op te merken. Als ze in de loop van het seizoen stiller worden en meer bezig zijn met voeren en jongen grootbrengen, wordt het moeilijker om Spotvogels te vinden. De waarnemingen die doorgegeven zijn, bestaan vrijwel allemaal uit zingende exemplaren. Als al die zingende Spotvogels per weeknummer uitgezet worden in een grafiek, krijg je een verloop zoals onderstaande figuur. 17 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

18 Verloop zangwaarnemingen Spotvogel Hippolais icterina 1 mei (week19) t/m 29 augustus (week36) neemt af, er worden meer vogels op roep gedetermineerd die fourageren of onder de noemer ter plaatse. Na half juli vallen grotere gaten in de grafiek en gaat het om enkelingen, die zich als laatste voorbereiden op de terugtrek Week 19 Week 20 Week 21 Week 22 Week 23 Week 24 Met enige fantasie zijn twee pieken te onderscheiden in week 21 en 23. De piek in week 21 is veruit de grootste en daaronder vallen ook twee dagen met bijzonder veel waarnemingen, te weten donderdag 21 mei en zaterdag 23 mei. Op deze twee dagen is er flink gezocht naar Spotvogels in de Alblasserwaard en dat wordt zo goed duidelijk. Deze zangpiek is niet anders dan het gestaag toenemen van het aantal waarnemingen door de aankomst van steeds meer Spotvogels op nieuwe locaties. Daarna valt de piek in de laatste meiweek wat terug, dit heeft mogelijk te maken met factoren in het weer of de activiteiten van waarnemers. In de eerste week van juni ligt het aantal waarnemingen weer iets hoger. Een groot deel hiervan zijn vogels van eerder bezette locaties waar als Spotvogels in mei zijn opgemerkt. Deze locaties worden dus gecontroleerd op blijvende aanwezigheid. Toch worden op deze manier ook nog enkele nieuw bezette territoria ontdekt en doorgegeven. Vooral in het midden van de Alblasserwaard rond Brandwijk duiken nieuwe territoria op.vanaf half juni ligt het aantal waarnemingen vrij constant op gemiddeld zo n 15 per week. Het aandeel zingende exemplaren Week 25 Week 26 Week 27 Week 28 Week 29 Week 30 Verspreiding Binnen de Alblasserwaard vormen tuinen en erfbeplanting van boerderijen het belangrijkste biotoop waarin de Spotvogel aangetroffen wordt. In al te open polders ontbreken Spotvogels, hoewel in sommige gevallen één boerderij met flinke erfbeplanting genoeg kan zijn. Daar waar meer boerderijen of enkele huizen met tuinen bijeen staan, wordt de kans al een stuk groter. Weelderig groeiend loofhout in zowel boom als struiklaag is een vereiste voor deze soort, om mogelijkheid te bieden voldoende te kunnen foerageren. Een gesloten bos, zoals bijvoorbeeld de verschillende locaties van het Alblasserbos, zijn te dicht begroeid en hebben te weinig ondergroei. Daarentegen vormen de aaneengesloten tuinen bij lintbebouwing een prima biotoop met voldoende variatie en openheid. Zo kan het gebeuren dat je letterlijk een Spotvogel in je achtertuin hebt broeden. Ook verspreide bosschages langs het Achterwaterschap, waaronder de grotere rustige eendenkooien zijn goed bezet. Plantsoenen rondom sportvelden, volkstuinen of randen van dorpen zijn eveneens bekend geworden broedplekken.omdat het grootste deel van de waarnemingen in het westelijk deel van de Alblasserwaard gedaan is, hieronder een focus op dit deel waarin bovengenoemde elementen duidelijk uitspringen. Week 31 Week 32 Week 33 Week 34 Week 35 Week P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

19 Vermoedelijk hebben Spotvogels binnen hun territorium een behoorlijke spreiding in hun bewegingsruimte en zangposten want binnen de clusters die je op de kaart kunt onderscheiden zit soms tussen onderlinge stippen best een behoorlijke afstand. Naarmate de dichtheid toeneemt, zal ook de geschiktheid van het biotoop toenemen en dus kunnen Spotvogels dan dichter op elkaar zitten zonder elkaar in de weg te zitten. Bijvoorbeeld in het Kooiwijk te Oud Alblas zie je dan een bijna onafgebroken reeks aan stippen ontstaan, hoewel het misschien maar om 2 territoria gaat. De grote leegte in het oostelijk deel van de Alblasserwaard komt niet door een gebrek aan zingende Spotvogels, maar veelmeer door het feit dat er geen vogelaars wonen. Er is geen speciale ronde gemaakt om dit deel grondig te doorzoeken op Spotvogels. Wellicht is dat voor een volgende soort van het jaar wel leuk voor het totaaloverzicht. Opmerkingen Het jaar 2009 was geen opvallend jaar qua Spotvogels. Zowel de aankomstdata als de aantallen zijn overeenkomstig andere jaren, zo is de indruk. Qua aantal lijkt de soort wel licht af te nemen, op langere termijn gezien. In de checklist broedvogels van de Alblasserwaard t/m 1999 wordt de Spotvogel onder broedvogel in vrij groot aantal geschaard. Dit betekent een aantal broedpaar tussen 50 en 200. Hoewel dat aantal van 50 natuurlijk nog wel gehaald wordt, gaat de soort toch meer naar de ondergrens van deze categorie als broedvogel. Bij de inschatting van het aantal broedparen, is het oostelijk deel van de Alblasserwaard wel een moeilijk onderdeel. Spotvogels zijn daar wellicht nog talrijker dan in het westelijk deel, maar nauwelijks doorgegeven. Duidelijke redenen voor afname zijn er niet, zelfs de Atlas van de Nederlandse broedvogels noemt die niet. Binnen de Alblasserwaard speelt biotoopverandering wel een rol. Het aandeel houtige beplanting nabij de lintbebouwing en rondom boerderijen neemt op veel plaatsen zienderogen af. Daar waar dit niet voorgevallen is, lijken ook Spotvogels nog relatief in grotere aantallen voor te komen. Gezien de ontwikkelingen in en rondom de Alblasserwaard, is het interessant om te weten hoe de verspreidingskaart van 2019 eruit zal zien. Misschien moeten we de Spotvogel tegen die tijd nog eens soort van het jaar kiezen. 19 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009

20 Rietganzen in de Alblasserwaard Beschrijving van enkele westelijke Taigarietganzen anser fabalis fabalis in onze regio door Albert de Jong Inleiding Wie het prachtige vogelboek van de ornitholoog H. Schlegel uit 1868 naslaat, treft daarin een plaat aan waarop een rietganzenkop is afgebeeld. 1 Het betreft een bruine kop met daaraan een lange, voornamelijk gele snavel met een platte ondersnavel en een uitstekende nagel aan het uiteinde. Tot voor kort hebben veel ganzenwaarnemers, met zo n geelbekkige afbeelding in hun achterhoofd, de Taigarietgans Anser fabalis onderscheiden van de Toendrarietgans Anser serrirostris. Recent onderzoek wijst echter niet alleen uit dat de morfologische variatie in Toendra en Taigarietganzen enorm is. 2 Ook lijkt het er op dat deze twee soorten ten onrechte de soortstatus hebben gekregen. Aan het begin van dit artikel wil ik maar kort op de genoemde problematiek ingaan, hoewel die op de achtergrond een belangrijke rol speelt. De hoofdmoot van de tekst bestaat uit de beschrijving van drie zekere gevallen van de westelijke Taigarietgans Anser fabalis fabalis die de Alblasserwaard heeft. Als regionale ganzenkijkers lopen we elke winter kans om één of meerdere van deze vogels aan te treffen en dan is het zaak om deze goed te documenteren. Verder wordt in dit artikel kort aandacht besteed aan het voorkomen van de Toendra en Taigarietgans in de Alblasserwaard. Over Toendra en Taigarietganzen Zoals al gezegd, bestaat er in het rietganzencomplex uit een enorme geografische variatie. Dat wil zeggen dat de lichaamsgrootte en andere morfologische eigenschappen van rietganzen, zoals snavellengte, afhangen van de plek waar ze vandaan komen. 3 Op dit moment is het rietganzencomplex verdeeld in drie soorten: de Kleine rietgans Anser brachyrhynchus die op basis van mtdna en morfologische kenmerken zich heel duidelijk onderscheidt van de andere twee soorten: de Taigarietgans Anser fabalis en Toendrarietgans Anser serrirostris. 4 De Kleine rietgans laat ik in dit Paartje Toendrarietganzen, polder Sliedrecht Foto: AJ artikel daarom verder buiten beschouwing. De Toendrarietgans broedt in de noordelijke toendrazone van Siberië. Van deze soort worden tegenwoordig twee ondersoorten onderscheiden: de westelijke Anser serrirostris rossicus en de oostelijke Anser serrirostris serrirostris. De eerstgenoemde overwintert vooral in West Europa en de laatste jaren in steeds groter wordende aantallen in Nederland. 5 In Oost Azië overwintert serrirostris, die broedt in het uiterste oosten van Siberië. Taigarietganzen komen voor in de zuidelijkere taigazone van Siberië. Deze soort wordt doorgaans onderverdeeld in drie ondersoorten. De meest westelijke is Anser fabalis fabalis, die broedt in Noord Scandinavië tot aan het Oeralgebergte in 1 Zie het prachtige boek van Schlegel Deels in te zien via 2 Ruokonen e.a. 2008, p Sangster & Oreel 1996, p Voor een samenvatting van de taxanomische historie tot 1996, zie Sangster & Oreel Dit artikel is de onderbouwing geweest voor de split van het CSNA tot twee soorten grote rietganzen. 5 Voor de herkomst van toendrarietgans in Nederland, zie o.a. Burgers e.a Voor aantalgegevens in Nederland, zie Van den Bergh 1999 en 20 P agina Ornithologisch Jaarverslag 2009