Voedingsadvies bij een stoma

Transcriptie

1 Afdeling: Onderwerp: Diëtetiek

2 Voor alle mensen met een stoma geldt dat normale gezonde voeding gebruikt kan worden maar er zijn wel een aantal aandachtspunten. In deze brochure vindt u informatie over gezonde voeding in het algemeen en specifieke informatie over voeding bij een stoma. Het voedingsadvies bij een colostoma, bij een ileostoma en bij een urinestoma worden ieder apart besproken en achterin de brochure worden adressen van instanties gegeven waar meer informatie over voeding bij stoma verkregen kan worden. 1

3 Schijf van Vijf Het lichaam heeft verschillende voedingstoffen nodig om goed te kunnen functioneren. Voedingstoffen zijn eiwitten, vetten, koolhydraten, voedingsvezels, vitamines, mineralen en water. In de Schijf van Vijf worden deze voedingsstoffen in vijf groepen verdeelt. De kern van de Schijf van Vijf zijn de vijf regels. Deze geven in het kort aan waar het bij een gezonde voeding om gaat. Voor iemand die gezond wil eten, zijn dit de belangrijkste aandachtspunten. Deze punten zullen hierna behandeld worden. 1. Gevarieerd 2. Niet te veel & Beweeg 3. Minder verzadigd vet 4. Veel groente, fruit en brood 5. Veilig 1. Eet gevarieerd Variatie is gezond. Er is niet één voedingmiddel dat alle voedingsstoffen in voldoende mate bevat. Eet gevarieerd, zodat uw voeding alle nodige stoffen levert. Bovendien voorkomt u zo dat u te veel ongezonde stoffen in uw lichaam krijgt. 2

4 In de Schijf van 5 staan de groepen voedingsmiddelen die samen de basis vormen voor een gezonde voeding. U eet gevarieerd als u dagelijks iets eet uit ieder vak. De producten die in de afbeelding zijn weergegeven, staan symbool voor productgroepen. Zo staat het stukje rundvlees symbool voor de hele productgroep vlees. De afgebeelde voedingsmiddelen zijn voorkeursproducten en zij zijn de veel gebruikte of meest herkenbare varianten van hun groep. Bij vetten is bijvoorbeeld een fles zonnebloemolie afgebeeld. Olie staat in de Schijf als bron van essentiële vetzuren. Alle oliesoorten staan in de voorkeursgroep omdat deze weinig verzadigde vetzuren bevatten. En zonnebloemolie is de meest gebruikte olie. Kies elke dag uit ieder vak: 1. Groente en fruit; 2. Brood, (ontbijt)granen, aardappelen, rijst, pasta of peulvruchten; 3. Zuivel, vlees(waren), vis, ei of vleesvervangers; 4. Vetten en olie; 5. Drinken (vocht). De hoeveelheden die worden aangeboden zijn afhankelijk van geslacht en leeftijd. 2. Eet niet te veel & Beweeg Let op een goede energiebalans. Dat wil zeggen dat de energie die het lichaam uit de voeding krijgt in evenwicht is met de energie die u verbruikt. Om een gezond gewicht te behouden, is het belangrijk om niet te veel te eten en wel veel te bewegen. Varieer met de voeding en gebruik niet te veel suiker- en vetrijke producten en alcohol. Beweeg zoveel mogelijk, ten minste 30 minuten per dag. 3

5 Eet u volgens de Schijf van Vijf en beweegt u voldoende, dan is er ook wat ruimte voor iets extra s. Maar let goed op het aantal calorieën. Een goed dagmenu bestaat uit drie hoofdmaaltijden en niet meer dan drie à vier keer iets tussendoor (zoals fruit of een boterham). Sla geen ontbijt, lunch of warme maaltijd over, want daardoor is de kans groot dat u te veel extra s gaat eten. Vaak zijn dat dan calorierijkere producten (met veel vet en suiker) die minder voedingstoffen bevatten. Gebruik niet te veel suikerrijke en vetrijke producten, daardoor krijgt u al snel te veel calorieën binnen. Kies in plaats van producten met veel suiker (zoals snoep en frisdrank) of vet (zoals koek, gebak, roomijs, snacks) wat vaker voor brood, fruit, (vruchten) thee, (mineraal)water of frisdrank zonder energie. 3. Minder verzadigd vet Verzadigd = Verkeerd, Onverzadigd = Oké Het ezelsbruggetje Verzadigd = Verkeerd, Onverzadigd = Oké is een handig hulpmiddel voor een gezonder eetpatroon. Als u veel verzadigd vet eet, verhoogt dit de kans op het krijgen van Hart- en vaatziekten. Met wat aanpassingen in het dagelijks eetpatroon kunt u ervoor zorgen dat u minder verzadigd vet binnenkrijgt. Kies voor op brood halvarine en voor bakken, braden en frituren de zachte of vloeibare vetsoorten, zoals vloeibaar baken braadvet of olie. Hierin zit vooral onverzadigd (gezonder) vet. Harde margarine, roomboter en vet in een wikkel is het verkeerde (verzadigde) vet. Eet niet te veel voedsel waar verzadigde vetten in zitten 'verborgen' zoals koek, gebak, 4

6 chocolade, snacks, volvette kaas, volle melk, vet vlees, worst en zoutjes. Kies magere (melk)producten, 20+ of 30+ kaas en mager vlees/ magere vleeswaren. Eet twee keer per week vette vis. Visvet is gezond omdat het beschermt tegen hart- en vaatziekten. Gebruik ook eens vis (sardines, haring, zalm) als broodbeleg. Dat kan ook vis uit blik zijn. Bij plantaardig vet gaat het niet altijd om onverzadigd (gezonder) vet. Harde plantaardige vetten bevatten juist veel verzadigd (minder gezond) vet. Kijk dus goed op de verpakking om te weten welk vet in het product zit. 4. Veel groente, fruit en brood Van groente, fruit en brood (en aardappelen, rijst, pasta en peulvruchten) kunt u ruime hoeveelheden eten. Ze bevatten in verhouding weinig calorieën, veel voedingsstoffen en ze geven een verzadigd gevoel. Dit is extra belangrijk voor mensen die letten op hun gewicht. Verder verlaagt een ruime consumptie van groente en fruit het risico op chronische ziekten. Daarom vormen zij de basis van een gezonde voeding. Varieer met verschillende soorten groenten en fruit. Elke soort bevat weer andere voedingsstoffen die belangrijk zijn. Eet groente, bijvoorbeeld sla of tomaat, ook eens op brood of neem komkommer, wortels of radijsjes tussendoor. Nederlanders eten te weinig brood. Per dag één tot twee sneetjes (volkoren) brood méér eten is beter om voldoende vezels binnen te krijgen. Meer groente en fruit helpen daar ook bij. Eet liever volkorenbrood dan wit brood, dit bevat meer vezels. Dit geldt ook voor zilvervliesrijst en volkoren pasta. Vezels bevorderen de stoelgang en geven een verzadigd 5

7 gevoel. Het eten van vezelrijke voeding helpt om uw gewicht op het juiste peil te houden. Ook aardappelen, rijst, pasta en peulvruchten zijn een ideale basis voor een gezonde voeding. Ze zijn rijk aan zetmeel en vezels en bevatten nauwelijks vet. Als brood, aardappelen, rijst, pasta en peulvruchten niet worden gecombineerd met extra vet, wordt u er niet snel dik van. Gebruik dus zo weinig mogelijk vette jus en romige sauzen. Gebakken aardappels en patat bevatten veel vet. 5. Veilig Jaarlijks lopen bijna een miljoen mensen een voedselinfectie op. Vaak gebeurt dit thuis en is het met een aantal eenvoudige maatregelen te voorkomen: Volg de houdbaarheidsdata en bewaaradviezen op. Vervoer gekoelde producten in een koeltas. Zet de temperatuur van de koelkast tussen de 4 en 7 graden Celsius. Was groente en fruit. Vermijd tijdens het koken elk contact tussen rauw en bereid eten, om kruisbesmetting te voorkomen. Verhit kip, ei en varkensvlees door en door. Was regelmatig de handen met water en zeep. In elk geval voor u gaat koken, na aanraking met rauw vlees en als u naar het toilet bent geweest. Gebruik steeds schone messen, lepels en snijplanken. Zet bederfelijke producten meteen na gebruik terug in de koelkast. Wanneer producten, zoals melk, een uur buiten de koeling staan, zijn ze een dag minder lang houdbaar. Bewaar kliekjes altijd in de koelkast en niet langer dan twee dagen. Bewaar geen resten van afhaalmaaltijden. Neem elke dag een schone vaatdoek. 6

8 Wat heeft u dagelijks nodig? Voor de groepen voedingsmiddelen uit de Schijf van Vijf zijn aanbevolen hoeveelheden opgesteld per leeftijdsgroep en per geslacht. Ofwel: wat heeft u nodig op een dag? De aanbevolen hoeveelheden geven aan hoeveel iemand gemiddeld per dag nodig heeft om voldoende eiwitten, vitamines en mineralen binnen te krijgen. Per leeftijdsgroep gelden de kleinste hoeveelheden voor de vrouwen en de grootste voor de mannen. Bij alle genoemde hoeveelheden gaat het om het gewicht van producten zoals ze worden gegeten. Basisvoeding: Gemiddeld aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen per dag Groente jaar jaar 70 jaar en ouder 200 g (4 opscheplepels) 200 g (4 opscheplepels) 150 g (3 opscheplepels) Fruit 2 stuks (200 g) 2 stuks (200 g) 2 stuks (200 g) Brood Aardappelen, rijst, pasta, peulvruchten 6-7 sneetjes ( g) g 4-5 aardappelen/ opscheplepels 5-6 sneetjes ( g) g 3-4 aardappelen/ opscheplepels 4-5 sneetjes ( g) Melk(producten) 450 ml 500 ml 650 ml g 2-4 aardappelen/ opscheplepels Kaas 1 ½ plak (30 g) 1 ½ plak (30 g) 1 plak (20 g) Vlees(waren), vis, kip, eieren, vleesvervangers Halvarine/ Margarine Bak-, braad- en frituurproducten,olie Dranken (inclusief melk) g g g g 5 g/ sneetje Voedingscentrum - eerlijk over eten g 5 g/ sneetje g 5 g/ sneetje 15 g (1 eetlepel) 15 g (1 eetlepel) 15 g (1 eetlepel) 1 ½ - 2 liter 1 ½ - 2 liter 1 ½ - 2 liter 7

9 Gasvorming, geurvorming en verkleuring Gasvorming, geurvorming en verkleuring zijn niet helemaal te voorkomen. De hieronder vermelde producten hoeft u dan ook niet te vermijden. Houdt u er wel rekening mee dat het mogelijk is dat er gasvorming, geurvorming en/of verkleuring optreedt. De mate waarin dit gebeurt, kan per persoon verschillen. Gasvorming Gasvorming is een normaal gevolg van de spijsvertering en komt bij iedereen voor. Het is dan ook niet helemaal te voorkomen. De lucht die vaak ongemerkt wordt ingeslikt, komt voor een deel in het stomazakje terecht. Het is van belang om rustig te eten, zodat er minder kans is op het inslikken van lucht. Het grootste gedeelte van het gas (70%) bestaat uit ingeslikte lucht. Vooral bij snel praten en snel eten wordt veel lucht ingeslikt. Verder wordt bij kauwgom kauwen, drinken door een rietje, roken, nervositeit en bij een slecht passend gebit veel lucht ingeslikt. U kunt dit verminderen door: Rustig te eten; Goed te kauwen; Niet te praten tijdens het eten; Geen of zo min mogelijk kauwgom te gebruiken; Het drinken door een rietje te beperken; Niet of zo min mogelijk te roken; Een goed passend gebit te hebben. Een aantal producten kunnen extra gasvorming veroorzaken. Dit komt doordat voedselresten door de darmbacteriën worden afgebroken waarbij gassen ontstaan. Welke voedingsmiddelen gasvorming geven, is bij iedereen verschillend. Hieronder volgt een rij voedingsmiddelen die extra gasvorming kunnen veroorzaken. Het hoeft dus niet het geval te zijn. U hoeft deze voedingsmiddelen dus niet te vermijden maar u kunt er rekening mee houden. 8

10 De volgende voedingsmiddelen kunnen gasvorming veroorzaken: Koolsoorten; Peulvruchten; Knoflook; Nieuwe aardappelen; Bier; Scherpe kruiden; Spruiten; Eieren; Prei; Chinese en Indische gerechten; Uien; Komkommer; Paprika; Onrijpe banaan; Meloen; Koolzuurhoudende dranken; Grote hoeveelheden vruchtensap; Suiker en producten met veel suiker of gezoet met sorbitol Geurvorming Er is een aantal voedingsmiddelen dat een sterke geur aan de ontlasting kan geven. Dit gebeurt ook bij mensen zonder stoma. Mensen met een stoma vinden de ontlasting vaak sterker ruiken omdat de ontlasting aan de voorkant het lichaam verlaat maar meestal merkt de omgeving niets van deze geur. Deze producten kunnen dan ook gewoon gebruikt blijven worden. Er zijn producten die extra geurvorming kunnen veroorzaken, zoals: Koolsoorten, vooral als ze lang gekookt zijn; Prei; Eieren; Uien; Asperges; Knoflook; (Oude) kaas; Peulvruchten; Sterk gekruide gerechten; Vis; Vitamine B-tabletten. Verkleuring De ontlasting heeft normaal een bruinachtige kleur. Na het eten van bepaalde voedingsmiddelen kan de ontlasting een andere kleur hebben. Dit komt doordat deze voedingsmiddelen een (natuurlijke) kleurstof bevatten die niet door het lichaam wordt afgebroken. Een voorbeeld hiervan zijn bietjes. De rode kleurstof wordt niet 9

11 afgebroken. Dit uit zich door de rode ontlasting en urine na het eten van bietjes. Verkleuring is helemaal niet erg. Deze voedingsmiddelen kunnen gewoon gebruikt worden. Verkleuring van de ontlasting kan veroorzaakt worden door: Spinazie; Tomaten; Bieten; Lever; Rode kool; Zuurkool; Wortelen; Boerenkool; Kaas; Rijst; Bloemkool; Eieren; Andijvie; Rode wijn; Drop; IJzerpreparaten. Chocolade; Gewicht Zorg ervoor dat uw gewicht ongeveer gelijk blijft. Extreme schommelingen kunnen op den duur problemen geven met het stoma en de verzorging ervan. Door gewichtsschommelingen kan bijvoorbeeld lekkage en daardoor huidirritatie ontstaan. Voedingsadvies bij een colostoma Wat is een colostoma? Een colostoma is een kunstmatige uitgang (stoma) van de dikke darm (colon). Deze is aangelegd omdat een deel van de dikke darm is weggenomen. Het laatste deel van de dikke darm haalt vooral vocht uit de verteerde voedselbrij. Bij mensen met een colostoma gebeurt dit in mindere mate. De ontlasting is vaster al naar gelang er een groter deel van de dikke darm nog aanwezig is. De indikfunctie is dan immers beter behouden gebleven. Na het aanleggen van een colostoma is het volgen van een speciaal dieet niet nodig. Wel kan de voeding invloed hebben op de vastheid van de ontlasting. 10

12 Voedingsadvies Om te zorgen dat uw ontlasting de juiste vastheid (=consistentie) heeft, is het van belang om de volgende adviezen op te volgen: Gebruik voldoende vocht. Het laatste deel van de dikke darm haalt vooral vocht uit de verteerde voedselbrij. Bij mensen met een colostoma gebeurt dit in mindere mate. Daardoor kan er een tekort aan vocht ontstaan. Aanbevolen wordt om 1,5 tot 2 liter vocht te gebruiken. Dit komt overeen met de inhoud van 12 tot 16 kopjes (van 125 ml). Onder vocht worden niet alleen dranken verstaan. Alle vloeibare producten worden meegerekend zoals soep, yoghurt, pap en vla. U kunt controleren of u voldoende drinkt door de inhoud van het aantal kopjes, bekers en glazen van een dag bij te houden op een lijst. Aan het einde van de dag kunt u nagaan of u 2 tot 2,5 liter vocht heeft gebruikt. Wanneer u weinig plast en uw urine donker van kleur is, kan dit een teken zijn dat u te weinig heeft gedronken. Gebruik voldoende voedingsvezels. Voedingsvezel heeft de eigenschap om water op te nemen en vast te houden waardoor de ontlasting een goede vastheid krijgt. Voedingsvezel komt voor in plantaardige producten zoals volkorenbrood, roggebrood, fruit, groente, rauwkost, aardappelen, peulvruchten en zilvervliesrijst. Voedingsadvies bij een ileostoma Wat is een ileostoma? Een ileostoma is een kunstmatige uitgang (stoma) van de dunne darm (ileum). Deze is aangelegd omdat de dikke darm is weggenomen of (tijdelijk) niet gebruikt wordt. In de dikke darm vindt gewoonlijk indikking van de ontlasting plaats en worden vocht en zout weer in het lichaam opgenomen. Door het ontbreken 11

13 van de dikke darm is de ontlasting die via het ileostoma het lichaam verlaat over het algemeen dun tot brijachtig. Algemene adviezen Eet rustig en kauw goed Het is belangrijk om rustig te eten, het voedsel goed fijn te snijden en goed te kauwen. Sommige voedingsmiddelen kunnen namelijk verstopping van de ileostoma veroorzaken. Dit geldt met name voor onderstaande producten: Asperges; Bleekselderij; Champignons; Maïs; Zuurkool; Grove rauwkost zoals knolselderij en wortel; Noten en pinda's; Taai en draderig vlees; Citrusfruit; Verse ananas; Gedroogde vruchten zoals dadels, vijgen en pruimen; Kokosproducten, popcorn en amandelspijs. Wees daarom voorzichtig met het gebruik van deze producten. Eet en drink regelmatig Voor een betere indikking van de ontlasting is het belangrijk om de voeding en het drinkvocht goed te spreiden over de dag. Wanneer de ontlasting te dun is, kan drinkvocht met een zetmeelrijk product worden gecombineerd zoals een snee volkorenbrood, een volkoren cracker of een volkoren beschuit met hartig beleg of een zoute biscuit. Een grote maaltijd voor het slapen gaan, kan s nachts de ontlasting bevorderen en de nachtrust eventueel verstoren. 12

14 Vocht- en zoutbehoefte Bij een ileostoma is de dikke darm verwijderd en soms een stukje van het laatste deel van de dunne darm. De dikke darm zorgt onder andere voor het opnemen van water en zouten. Bij mensen met een ileostoma gebeurt dit in mindere mate. Het is heel belangrijk dat het tekort aan vocht en zout (natrium) wordt aangevuld. Wanneer het vocht- en zoutverlies onvoldoende wordt aangevuld, kunnen er klachten optreden. Zoutbehoefte Klachten die kunnen wijzen op een zouttekort zijn: Vermoeidheid; Duizeligheid; Prikkelbaarheid; Slaapstoornissen; Concentratiestoornissen; Spierkrampen; Snel gewichtsverlies. Om het verlies van zout met de ontlasting aan te vullen, wordt geadviseerd om extra zout te gebruiken. Keukenzout kan ruim over het eten gestrooid worden. Ook andere producten kunnen u helpen het zouttekort te voorkomen. Een aantal zoutrijke producten bevat echter ook veel calorieën (energie). Gebruik deze producten bij ongewenste gewichtstoename met mate. Producten die veel zout en weinig calorieën bevatten zijn: Keukenzout; Rauwe ham; Aromat; 20+ en 30+ (smeer)kaas; Ketjap, zoet en zout; Groentesap; Maggi; Tomatensap; Tomatenketchup; Bouillon; Curry; Heldere soep. Rookvlees; 13

15 Producten die veel zout maar meer calorieën bevatten zijn: Bacon; 48+ (smeer)kaas; Cervelaatworst; Rookworst; Salami; Chips en zoutjes; Ontbijtspek; Haring. Drop is geen goede zoutleverancier. In drop wordt namelijk geen gebruik gemaakt van keukenzout maar van salmiakzout (ammoniumchloride). Ga nooit over op een natriumbeperkt (zoutbeperkt) dieet zonder overleg met uw specialist en/of diëtist. Vochtbehoefte Een vochttekort kan zich uiten in: Dorst; Sufheid; Vermoeidheid; Verminderde eetlust. Daarom geldt het advies om, verdeeld over de dag, ongeveer 2 tot 2½ liter vocht te drinken. Dit komt overeen met de inhoud van ongeveer 16 tot 20 kopjes (van 125 ml). Onder vocht worden niet alleen dranken verstaan. Alle vloeibare producten worden meegerekend zoals soep, yoghurt, pap en vla. U kunt controleren of u voldoende drinkt door de inhoud van het aantal kopjes, bekers en glazen van een dag bij te houden op een lijst. Aan het einde van de dag kunt u nagaan of u 2 tot 2,5 liter vocht heeft gebruikt. Wanneer u weinig plast en uw urine donker van kleur is, kan dit een teken zijn dat u te weinig heeft gedronken. Inhoudsmaten 1 bord 250 ml 1 schaaltje 150 ml 1 glas 150 ml 1 soepkop 200 ml 1 beker 200 ml 1 kopje 125 ml 14

16 Bijzondere situaties Bij diarree, braken, hevige transpiratie, koorts of warm weer treedt extra vocht- en zoutverlies op. Bovendien kan er sprake zijn van eetlustvermindering waardoor de inneming van vocht en zout minder is. Een extra vocht- en zoutaanvulling is dan noodzakelijk. Naast uw gebruikelijke voeding kan Oral Rehydration Salts (O.R.S.) opgelost in water een goede aanvulling zijn. De oplossing bestaat onder andere uit water, suiker en zout. Door de O.R.S. te gebruiken, worden tekorten voorkomen. Het is verkrijgbaar bij de apotheek of de drogist. Buitenland Wanneer u in tropische of subtropische landen verblijft, heeft u te maken met hogere temperaturen en met andere hygiënische omstandigheden. Hierdoor is het gevaar van diarree aanwezig. Neem geen onnodige risico's. Maak geen gebruik van: Ongekookt leidingwater; IJs en ijsblokjes; Rauw vlees en rauwe vis; Rauwe groenten; Ongeschild fruit. Zorg er bovendien voor dat u altijd Oral Rehydration Salts (O.R.S.), bouillontabletten en/of zouttabletten bij u heeft. Voedingsadvies bij een urinestoma Wat is een urinestoma? Bij een urinestoma is een stukje van cm van de dunne darm weggenomen. Vervolgens worden de beide urineleiders in dit weggenomen stukje darm vastgehecht (methode volgens Bricker). Het stukje darm doet dienst voor het transport van de urine naar buiten. De urineproductie verandert hierdoor niet. 15

17 Vocht Bij een urinestoma geldt geen voedingsadvies maar wel een vochtadvies. Voldoende vocht is heel belangrijk. Het lichaam bestaat voor 60% uit water. Lichaamsvocht zorgt ervoor dat alle cellen in het lichaam voldoende voedingstoffen krijgen en het verwijdert de afvalstoffen. Voldoende vocht zorgt er tevens voor dat de urine een goede zuurgraad (ph) krijgt. De ph moet tussen de 5,5 en 6,5 liggen. Alkalische (niet zure) urine vormt een goede voedingsbodem voor bacteriën en geeft daardoor een verhoogde kans op urineweginfecties. Bovendien beïnvloedt een niet zure urine de kleefkracht van het opvangsysteem met als mogelijk gevolg lekkages en huidproblemen. Tenslotte kunnen zich zoutkristallen vormen in een niet zure omgeving. Als deze zich op of rondom de basis van het stoma afzetten kan het stoma worden beschadigd. Bij een urinestoma wordt geadviseerd om minimaal 2 liter vocht per dag te gebruiken. Dit komt overeen met de inhoud van 16 kopjes (van 125 ml). Onder vocht worden niet alleen dranken verstaan. Alle vloeibare producten worden meegerekend zoals soep, yoghurt, pap en vla. U kunt controleren of u voldoende drinkt door de inhoud van het aantal kopjes, bekers en glazen van een dag bij te houden op een lijst. Aan het einde van de dag kunt u nagaan of u 2 liter vocht heeft gebruikt. Wanneer u weinig plast en uw urine donker van kleur is, kan dit een teken zijn dat u te weinig heeft gedronken. Inhoudsmaten 1 bord 250 ml 1 schaaltje 150 ml 1 glas 150 ml 1 soepkop 200 ml 1 beker 200 ml 1 kopje 125 ml 16

18 Meer informatie Het Voedingscentrum geeft een groot aantal brochures uit. Er zijn brochures verkrijgbaar met uitgebreide, praktische informatie over uiteenlopende diëten. Een gratis overzicht van de uitgaven kunt u aanvragen bij: Voedingscentrum Postbus CK Den Haag Telefoon: (070) (werkdagen van uur) Fax: (070) In dit overzicht vindt u alle informatie over de prijzen en de wijze van aanvragen. Tevens kunt u via dit telefoonnummer ook vragen over voeding stellen. Raadpleeg voor actuele informatie ook internet: De Maag Lever Darm Stichting zet zich in voor de bestrijding van ziekten van het hele spijsverteringskanaal en geeft onder andere voorlichting en steun aan patiënten. Vraag meer informatie aan bij: Maag Lever Darm Stichting Postbus AV Amersfoort Telefoon: (030) Internet: info@mlds.nl Medische vragen en aanvragen van voorlichtingsmateriaal kan via de Infolijn: ( 0,20 p/m). De Infolijn is bereikbaar op werkdagen van tot uur. voorlichting@mlds.nl De Nederlandse Kankerbestrijding heeft een Voorlichtingscentrum waar veel informatie over kanker en kankerbestrijding beschikbaar is. Voorlichtingscentrum Nederlandse Kankerbestrijding Delflandlaan EA Amsterdam 17

19 Telefoon: (gratis) Raadpleeg voor actuele informatie ook internet: Mensen met een stoma kunnen via de patiëntenvereniging ervaringen met elkaar uitwisselen. Voor meer informatie kunt u terecht bij: Nederlandse Stomavereniging Bisonstaete KZ Maarssen Telefoon: info@stomavereniging.nl Raadpleeg voor actuele informatie ook internet: Voor alle informatie rondom stoma s: Stichting Stomaatje Postbus AA Bergambacht info@stomaatje.nl Afdeling Diëtetiek Voor vragen kunt u terecht bij de afdeling Diëtetiek: dietetiek@ikazia.nl Deze brochure is gemaakt door afdeling Diëtetiek van het Ikazia Ziekenhuis Rotterdam (maart 2007 en herzien in 2011) aan de hand van de volgende informatie: - Dieetadviezen voor mensen met een colostoma van het voedingscentrum (2011) - Dieetadviezen voor mensen met een ileostoma van het voedingscentrum (2011) - Informatie van de website - Eet gezond. Schijf van vijf van het Voedingscentrum (2011) 18