INHOUD. Dankwoord... v Voorwoord... vii Lijst van gebruikte afkortingen... xxiii. Inleiding... 1

Transcriptie

1 INHOUD Dankwoord v Voorwoord vii Lijst van gebruikte afkortingen xxiii Inleiding DEEL I. VRIJE EN EERLIJKE MEDEDINGING EN DE BESCHERMING VAN CLIËNTEEL Hoofdstuk 1. Inleiding, situering en afbakening A. De bescherming van cliënteel A.1. Inleiding A.2. Het begrip cliënteel nader bepaald A.3. Cliënteel als maatschappelijke en economische realiteit A.4. Clientèle commerciale en clientèle civile A.5. Cliënteel en goodwill in het Belgische boekhoudrecht a. Omschrijving en afbakening b. Boekhoudkundige verwerking c. Afschrijvingen B. De bescherming van cliënteel B.1. Algemeen B.2. Monopolies en exclusieve overheidsconcessies B.3. Beroepsbescherming en titelbescherming B.4. Verkoopconcessies en andere distributieovereenkomsten B.5. Bevoorradingsovereenkomsten en concurrentiebedingen B.6. Intellectuele-eigendomsrechten B.7. Opzeg- en uitwinningsvergoedingen B.8. Familiaal vermogensrecht B.9. Verbod op onrechtmatige afwerving xi

2 Hoofdstuk 2. Vrijheid van mededinging vs. de bescherming van cliënteel A. Probleemstelling B. Cliënteel als res nullius C. Cliënteel als res nullius genuanceerd C.1. Draagwijdte van het beginsel van vrije mededinging C.2. Vrijheid van afwerving niet onverzoenbaar met feitelijke cliënteelbescherming C.3. Vrije mededinging vereist cliënteel bescherming Hoofdstuk 3. Cliënteel en de bescherming van inspanningen A. Basishypothese B. Naar een systeem van verhandelbare exclusierechten (cliënteel als eigendom)? B.1. Algemeen B.2. Transactiekosten B.3. Beperkte rationaliteit B.4. Rent dissipation B.5. Onvolmaakte internalisering en free riding C. Bij twijfel kiezen voor vrije afwerving DEEL II. CLIËNTEELBESCHERMING TEN AANZIEN VAN (EN DOOR) DE OVERHEID Hoofdstuk 1. Het decreet-d Allarde (2-17 maart 1791) A. Situering A.1. Inleiding A.2. De liberale wortels van het decreet-d Allarde A.3. Het decreet-d Allarde en de afschaffing van de gilden A.4. Het historische belang van het decreet-d Allarde B. Receptie en juridisch statuut van het decreet-d Allarde in België B.1. Receptie B.2. Juridisch statuut B.3. Naar een grondwettelijk recht op ondernemen? C. Verticale werking van het beginsel van vrije mededinging C.1. Algemeen C.2. Beperking van de toegang tot het beroep C.3. Beperkingen van bestuursrechtelijke aard xii

3 Hoofdstuk 2. Het Unieverdrag van Parijs Hoofdstuk 3. Cliënteelbescherming en artikel 1 Eerste Protocol EVRM A. Algemeen B. Cliënteel als eigendom (biens possessions) C. Cliënteel als eigendom genuanceerd D. Verticale werking van artikel 1 Eerste Protocol E. Horizontale werking van artikel 1 Eerste Protocol Hoofdstuk 4. Cliënteelbescherming en artikel 16 van de Grondwet Hoofdstuk 5. Cliënteelbescherming in de communautaire rechtspraak Hoofdstuk 6. Cliënteelbescherming ten aanzien van de fiscus A. Principe: tegenstelbaarheid aan de fiscus B. Toepassing: afschrijvingen C. Uitzondering: simulatie D. Uitzondering: misbruik E. Uitzondering: openbare orde F. Geen uitzondering voor bepalingen van dwingend of aanvullend recht G. Geen uitzondering voor deontologische verplichtingen Hoofdstuk 7. Herstel van cliënteelschade A. Herstel in natura B. Herstel bij equivalent (schadevergoeding) C. Cliënteel als moeilijk herstelbare schade (schorsing) C.1. Algemeen C.2. Schorsing door de Raad van State C.3. Schorsing door het Grondwettelijk Hof C.4. Schorsing door de gewone kortgedingrechter xiii

4 DEEL III. CLIËNTEELBESCHERMING EN ONRECHTMATIGE MEDEDINGING. 179 Hoofdstuk 1. Wettelijk kader A. Artikelen BW A.1. Historische context A.2. Artikelen BW en de norm van de eerlijke handelsgebruiken A.3. Artikelen BW en de bescherming van cliënteel B. De WMPC B.1. Historische context a. KB nr. 55 van b. De WHP van c. De WHPC van B.2. De WMPC en de norm van de eerlijke handelsgebruiken B.3. De WMPC en de bescherming van cliënteel Hoofdstuk 2. Onrechtmatige mededinging en de bescherming van inspanningen A. Algemeen B. Onrechtmatige mededinging als aantasting van goodwill of cliënteel C. Onrechtmatige mededinging en prestatiemededinging D. Onrechtmatige mededinging en parasitaire mededinging Hoofdstuk 3. Afbakening A. Algemeen B. Beperkende werking Richtlijn 2005/29 en artikelen WMPC C. Beperkende werking van het mededingingsrecht D. Beperkende werking van het intellectuele-eigendomsrecht E. Beperkende werking van beroepsdeontologieën F. Beperkende werking van het contractenrecht Hoofdstuk 4. Bijzonder geval: het rechtstreeks en onrechtstreeks onrechtmatig afwerven van cliënteel A. Algemeen B. Het rechtstreeks afwerven van cliënteel derde-medeplichtigheid aan contractbreuk van andermans klant xiv

5 B.1. Algemeen B.2. Desbewust deelnemen aan andermans contractbreuk is fout B.3. Desbewust deelnemen aan andermans contractbreuk is strijdig met de eerlijke marktgebruiken B.4. Eerste voorwaarde: geldig contract (beding) B.5. Tweede voorwaarde: wanprestatie B.6. Derde voorwaarde: desbewust deelnemen (subjectief element) B.7. Vierde voorwaarde: deelnemen (objectief element) B.8. Schade en herstel B.9. Derde-medeplichtigheid vs. het samenloopverbod B.10. Rechtsvergelijkende toets C. Het onrechtstreeks afwerven van cliënteel Het afwerven van personeel, handelstussenpersonen e.d C.1. Algemeen C.2. Derde-medeplichtigheid bij het voorbereiden van een concurrerende activiteit C.3. Derde-medeplichtigheid bij schending van een concurrentiebeding C.4. Derde-medeplichtigheid bij abrupte beëindiging D. Het onrechtstreeks afwerven van cliënteel Het zich toe-eigenen van klantenbestanden en andere zakengeheimen D.1. Algemeen D.2. Artikel 39 TRIPs D.3. Artikel 17, 3 AOW D.4. Confidentialiteitsverplichtingen buiten het arbeidsrecht D.5. Klantenlijsten en zakengeheimen in het strafrecht D.6. Klantenlijsten en zakengeheimen als intellectueel eigendomsrecht. 308 E. Het stelselmatig afwerven van cliënteel, personeel, en het destabiliseren van een concurrent F. Afwerving van cliënteel als residuaire categorie? DEEL IV. CLIËNTEELBESCHERMING IN HET KADER VAN DE HANDELSZAAK Hoofdstuk 1. Situering A. De handelszaak A.1. Situering en begripsbepaling a. Ontstaan en randvoorwaarden b. Juridisch statuut c. Definitie en bestanddelen van de handelszaak d. Ontstaan en randvoorwaarden xv

6 A.2. De rol van cliënteel in de handelszaak A.3. De handelszaak en de bescherming van cliënteel B. Handelshuur B.1. Rechtshistorisch a. Handelshuur en handelseigendom b. Wet van 30 mei c. Wet van 30 april B.2. De handelshuurwet en de bescherming van cliënteel B.3. Handelshuur en de bescherming van eigen cliënteel B.4. Bescherming van handelseigendom vs. eigendom handelspand Hoofdstuk 2. Cliënteelbescherming en de handelszaak A. Overdracht van handelszaak en cliënteel A.1. Algemeen A.2. Overdracht van contractueel gebonden cliënteel A.3. Overdracht van niet contractueel gebonden cliënteel a. Algemeen b. Conventioneel mededingingsverbod c. Wettelijk mededingingsverbod d. Draagwijdte van het mededingingsverbod e. Sanctie f. Mededingingsverbod zonder overdracht van cliënteel? g. Mededingingsverbod als erfdienstbaarheid? h. Overdracht van cliënteel zonder mededingingsverbod? i. Overdracht van cliënteel zonder overdracht handelszaak? j. Het mededingingsverbod bij verdere overdracht k. Vrijwaring voor andere daden dan mededinging A.4. Overdracht onder gerechtelijk gezag B. Overdracht om niet van handelszaak en cliënteel C. Inbreng van handelszaak en cliënteel D. Verhuring van handelszaak of huuruitbatingsovereenkomst D.1. Verhuring van cliënteel? D.2. Eerste fase: levering en ingebruikname D.3. Tweede fase: instandhouding en ontwikkeling a. Algemeen b. Verplichtingen in hoofde van de verhuurder c. Verplichtingen in hoofde van de huurder D.4. Derde fase: teruggave en vergoeding van meerwaarde a. Algemeen b. Verplichtingen in hoofde van de huurder c. Verplichtingen in hoofde van de verhuurder xvi

7 E. Bezoldigd beheer (gerantie) F. Overdracht van aandelen Hoofdstuk 3. Cliënteelbescherming en de handelshuurwet A. Eerste bescherming: gewaarborgde continuïteit. Het recht van handelszaak en cliënteel het genot te hebben A.1. De regel: vier maal negen jaar handelshuur A.2. Subhypothese 1: overdracht van het gehuurde goed A.3. Subhypothese 2: faillissement van de verhuurder a. Algemeen b. Beëindiging door de curator? c. Weigering van huurvernieuwing door de curator A.4. Subhypothese 3: langere duur A.5. Subhypothese 4: kortere duur A.6. Subhypothese 5: einde van de onderliggende distributieovereenkomst a. Franchise en huur eindigen niet samen b. Heeft de franchisehouder een eigen en beschermenswaardig cliënteel? A.7. Subhypothese 6: einde van de huur A.8. Waarborgen voor de verhuurder a. Een beperkt recht op hernieuwing b. Een voorwaardelijk recht op hernieuwing c. Marktconform rendement d. Mogelijkheid tot vroegtijdige beëindiging B. Tweede bescherming: toegang tot de markt. Het recht om over handelszaak en cliënteel te beschikken B.1. Probleemstelling B.2. Gemeen recht B.3. Recht op overdracht van huur en onderhuur (art bis HHW) B.4. Waarborgen voor de verhuurder C. Derde bescherming: compensatie. Het recht op vergoeding wegens uitzetting en onteigening van handelszaak en cliënteel C.1. Algemeen C.2. Geen vergoeding wegens uitzetting C.3. Forfaitaire vergoeding van één jaar huur C.4. Forfaitaire vergoeding van twee jaar huur C.5. Forfaitaire vergoeding van drie jaar huur C.6. Afwijkingen van het forfaitaire karakter a. Conventioneel b. Kwijtschelding c. Verhoging of verlaging xvii

8 C.7. Huur van onroerend goed én handelszaak C.8. Verdeling DEEL V. CLIËNTEELBESCHERMING EN HANDELSTUSSENPERSONEN Hoofdstuk 1. Algemeen A. De handelstussenpersoon B. Vraagstelling: opportunistische beëindiging C. Mogelijke oplossingen C.1. Overeenkomsten van bepaalde duur C.2. De billijke opzegtermijn en -vergoeding C.3. Overdraagbaarheid C.4. Concurrentiebedingen C.5. Quota en targets C.6. Cliënteelvergoedingen Hoofdstuk 2. De cliënteelvergoeding naar gemeen recht A. Conventionele cliënteelvergoeding B. Cliënteelvergoeding op grond van contractuele tekortkoming C. Cliënteelvergoeding op grond van verrijking zonder oorzaak C.1. Verrijking zonder oorzaak C.2. De actio de in rem verso C.3. Verrijking zonder oorzaak en vrije en eerlijke mededinging C.4. Verrijking zonder oorzaak in een contractuele context a. De regel: geen vergoeding zonder beding b. De uitzondering: de aanvullende werking van de theorie van verrijking zonder oorzaak c. Toepassing op cliënteel en distributieovereenkomsten d. Verhouding ten aanzien van bijzondere wetgeving ( reflexwerking ) Hoofdstuk 3. De cliënteelvergoeding van de exclusieve concessiehouder A. Situering A.1. De verkoopconcessie A.2. De alleenverkoopwet van 27 juli A.3. De billijke bijkomende vergoeding A.4. De billijke bijkomende vergoeding, partim cliënteelvergoeding xviii

9 B. Typering B.1. Vergoeding voor verrijking, ongeacht schade of verarming B.2. Een billijke vergoeding B.3. Toepassingsgebied en dwingend karakter B.4. Een cliënteelvergoeding voor de concessiegever? C. Cumulatieve voorwaarden C.1. Het einde van de overeenkomst is aan de concessiegever te wijten C.2. Meerwaarde aan cliënteel C.3. Een bekende meerwaarde aan cliënteel C.4. Aanbreng door de concessiehouder C.5. Behoud door de concessiegever D. Beoordelingsmoment en in rekening te nemen elementen D.1. Beoordeling in abstracto vs. in concreto D.2. Recente cassatierechtspraak D.3. Beoordeling in abstracto of in concreto: een achterhaalde discussie a. Met betrekking tot de redelijke opzegtermijn c.q. billijke vergoeding b. Met betrekking tot de billijke bijkomende vergoeding E. Bewijslast E.1. Algemeen E.2. Bijzonder: concurrentiebedingen F. Begroting F.1. Probleemstelling: rechtsonzekerheid F.2. Verklaring F.3. Berekening Hoofdstuk 4. De cliënteelvergoeding van de handelsvertegenwoordiger A. Situering A.1. De handelsvertegenwoordiging A.2. De wet van 30 juli 1963 en de AOW van 3 juli A.3. De uitwinningsvergoeding van de handelsvertegenwoordiger B. Typering B.1. Vergoeding voor verarming, ongeacht schade of verrijking B.2. Een forfaitaire vergoeding B.3. Toepassingsgebied en dwingend karakter B.4. Een cliënteelvergoeding voor de werkgever? B.5. Bijzonder geval: bijkomende schadeloosstelling (art. 103 AOW) C. Cumulatieve voorwaarden C.1. Handelsvertegenwoordiging als hoofdopdracht C.2. Het einde van de overeenkomst is aan de werkgever te wijten xix

10 C.3. Aanbreng van cliënteel a. Meerwaarde aan cliënteel b. Bekende meerwaarde aan cliënteel c. Aanbreng door de handelsvertegenwoordiger C.4. Tewerkstelling van minstens één jaar C.5. Nadeel ingevolge de beëindiging a. Vermoeden van nadeel b. Eerste tegenbewijs: geen verlies van cliënteel c. Tweede tegenbewijs: geen verlies van cliënteel ingevolge de beëindiging C.6. Behoud door de werkgever D. Beoordelingsmoment en in rekening te nemen elementen E. Bewijslast E.1. Algemeen E.2. Bijzonder: concurrentiebedingen a. Voorwaarden (art. 104 en 106 AOW) b. Vermoeden van aanbreng van cliënteel (art. 105 AOW) F. Begroting Hoofdstuk 5. De cliënteelvergoeding van de handelsagent A. Situering A.1. Handelsagentuur A.2. De Richtlijn (86/653/EEG) A.3. De handelsagentuurwet B. Typering B.1. Vergoeding voor verrijking, ongeacht schade of verarming B.2. Een billijke vergoeding B.3. Toepassingsgebied en dwingend karakter B.4. Een cliënteelvergoeding voor de principaal? B.5. Bijzonder geval: bijkomende schadeloosstelling (art. 21 HAW) C. Cumulatieve voorwaarden C.1. Het einde van de overeenkomst is niet aan de agent te wijten C.2. Meerwaarde aan cliënteel C.3. Een aanzienlijke meerwaarde aan cliënteel C.4. Aanbreng door de handelsagent C.5. Behoud door de principaal D. Beoordelingsmoment en in rekening te nemen elementen E. Bewijslast E.1. Algemeen E.2. Concurrentiebedingen xx

11 a. Voorwaarden (art. 24, 1-4 HAW) b. Vermoeden van aanbreng van cliënteel (art. 24, 3 HAW) F. Begroting Hoofdstuk 6. Geïntegreerde analyse, (rechts)economische toetsing en beoordeling A. Situering en probleemstelling B. Het aanvullend c.q. dwingend karakter van de wettelijke cliënteelvergoedingen C. De invloed van de oorzaak van de beëindiging D. Aard en omvang van de vergoeding E. Het relevante beoordelingsmoment en de invloed van latere feiten F. De bewijslast F.1. Algemeen F.2. De invloed van concurrentiebedingen G. De wijze van beoordeling en begroting G.1. Billijke vs. forfaitaire begroting G.2. Voorstel van een eenvormige billijke begroting DEEL VI. SAMENVATTING EN BESLUIT A. Cliënteel en cliënteelbescherming B. Cliënteelbescherming ten aanzien van (en door) de overheid C. Onrechtmatige afwerving van cliënteel D. Cliënteelbescherming in het kader van de handelszaak E. Cliënteelbescherming en handelshuur F. Cliënteelbescherming en handelstussenpersonen G. Eindbesluit Bibliografie Trefwoordenregister xxi