i V Over zin (of onzin) van voedingssupplementen inhoud Edito Dislipidemie: lifestyle intervention, nutraceuticals en farmaceuticals Olivier Descamps
|
|
- Nele van den Velde
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Over zin (of onzin) van voedingssupplementen Om te beginnen moet erop gewezen worden dat voedingssupplementen niet tot de geneesmiddelen worden gerekend maar tot de voedingsmiddelen. Het klopt dat ze aan een reeks controles onderworpen zijn, maar de meeste voldoen niet aan de strenge criteria van onschadelijkheid en vooral doeltreffendheid die momenteel gelden voor elk geneesmiddel (al heeft dat een paar uiterst zeldzame maar ernstige problemen niet kunnen voorkomen, laten we daar eerlijk over zijn). We dienen te beseffen dat maar weinig klinisch onderzoek aan voedingssupplementen is gewijd en dat geen enkel onderzoek hun nut heeft kunnen aantonen. Sommige kunnen zelfs toxisch zijn, vooral bij overdosering. Ook zijn er de risico s die men loopt met supplementen die rechtstreeks op het internet worden gekocht en waarvoor, net als voor geneesmiddelen die vrij op het web te koop zijn, geen enkele waarborg inzake conformiteit bestaat, laat staan inzake doelmatigheid of onschadelijkheid, want ze worden niet door enige officiële instantie gecontroleerd. Sommige worden trouwens slecht opgenomen door het spijsverteringskanaal. Deze opmerkingen gelden onder meer voor de talloze vitaminecomplexen, vaak met te lage dosissen. De doeltreffendheid ervan is maar zelden aangetoond bij mensen die gezond en gevarieerd eten, met veel natuurlijke vitamines, spoorelementen, essentiële aminozuren en bepaalde mineralen die onmisbaar zijn voor onze stofwisseling. Voorstanders van vitaminecomplexen zullen daarop antwoorden dat onze voeding almaar meer verontreinigd is door insecticiden, pesticiden, zware metalen en andere toxische stoffen waardoor ze een aantal van haar heilzame aspecten verliest, dat sommige vette vissoorten zoals tonijn en zalm, rijk aan omega-3, in de loop van hun relatief lange leven grote hoeveelheden zware metalen kunnen opstapelen (wat minder het geval is voor haring of sardien). Daarnaast kan de kunstmatige voeding bij de teelt van die vissen hun vetzuursamenstelling P P Afgiftekantoor DÉPOT BRUXELLES Brussel X Exemplaar voorbehouden aan het MEDISCH CORPS Tijdschrift van de BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA Edito Prof. Em. Pierre Block inhoud I i V Edito Over zin (of onzin) van voedingssupplementen interview Olivier Descamps wijzigen, zodat er bijvoorbeeld meer omega-6 en minder omega-3 in zit. De geestdrift voor voedingssupplementen is grotendeels het resultaat van het feit dat iedereen in optimale lichamelijke en geestelijke conditie wil zijn en dat men aanstoot neemt aan het geringste spoortje van slechte conditie of vermoeidheid. Daarom is iedereen, onder invloed van de media, van niet aflatende reclame of van zijn omgeving (denk aan fitnesszalen en vooral bodybuildingcentra), op zoek naar dé cocktail die voortdurend nieuwe kracht geeft. Deze kritische bemerkingen slaan uiteraard niet op voorgeschreven vitamines en andere essentiële voedingsstoffen voor mensen met bepaalde tekorten, zoals die bijvoorbeeld blijken uit een bloedanalyse. En ook moeten we erkennen dat een beperkt aantal voedingssupplementen wel degelijk enig nut heeft bewezen, met name bij mensen met hypercholesterolemie. We hebben het dan bijvoorbeeld over fytostanol en fytosterol, die een lichte tot matige daling veroorzaken bij voedingsgebonden hypercholesterolemie. Hetzelfde geldt voor rode rijst, die cholesterol van endogene oorsprong significant vermindert en waarvan het werkzame bestanddeel monacoline is, dat alle eigenschappen van statines heeft maar blijkbaar minder bijwerkingen voor de spieren en daarom door sommigen wordt aanbevolen bij intolerantie voor statines. Beide mogen echter niet gecombineerd worden. En dan zijn er ook nog soja-eiwitten en oplosbare havervezels, die de LDL-cholesterol lichtjes doen dalen en havervezels verlagen bovendien het triglyceridengehalte. Besluit: ook al zijn de meeste onschadelijk, er zijn niet veel duidelijke redenen waarom men die voedingssupplementen zou nemen, behalve die enkele waarvan de doeltreffendheid is aangetoond. I V ECHOCONGRES Medisch artikel Dislipidemie: lifestyle intervention, nutraceuticals en farmaceuticals Arteriële hypertensie 2013 september 2013 I 03/2013 I
2 II Dislipidemie : lifestyle intervention, nutraceuticals en farmaceuticals Medisch artikel Dr Luc Missault I Cardioloog I Sint Jan Ziekenhuis, Brugge I Voorzitter wetenschappelijke raad Belgische Cardiologische Liga De guidelines over hypercholesterolemie zijn duidelijk. Er wordt een onderscheid gemaakt in risicogroepen en vervolgens worden doelwaarden vooropgesteld in functie van de risicograad. Zeer hoog risico is aanwezig bij patiënten met een zogenaamd SCORE risico (systematic coronary risk evaluation) van meer dan 10%, bij diabetici, bij nierinsufficiëntie en tenslotte bij patiënten die reeds een cardiovasculair event hebben doorgemaakt (coronair, perifeer of cerebrovasculair). Bij deze hoog risico groep wordt een doelwaarde van 70 mg/dl vooropgesteld voor wat de LDL- cholesterolwaarden betreft en/of tenminste een LDL daling van 50%. Hoog risicopatiënten zijn mensen die minstens één geïsoleerde risicofactor hebben die zeer hoog is, bijvoorbeeld een zeer hoge LDL-cholesterol of een zeer hoge bloeddruk en verder ook de patiënten met een SCORE risico van 5 tot 10 %. Hier is de LDLcholesterol doelwaarde iets minder streng en bedraagt deze 100 mg/dl. Matig risico is aanwezig in geval van familiaal voorkomen van prematuur coronair lijden alsook bij SCORE waarden van 1 tot 5%. In deze groep mensen raadt men een LDL cholesterolwaarde aan van 115 mg/dl. De overblijvende mensen behoren eerder tot de lage risicogroep en dan zijn er geen bijzondere maatregelen nodig met betrekking tot cholesterol. Wanneer men spreekt over de aanpak van dislipidemie/ hypercholesterolemie, dan worden in feite twee zaken voorgesteld: het brede begrip lifestyle intervention enerzijds en hypolipidemiërende farmaca anderzijds. De Europese Vereniging voor Cardiologie en de Europese Atherosclerose Vereniging hebben via een task force uitspraken gedaan in verband met het gebruik van dieetsupplementen/ nutraceuticals en zogenaamde gezonde functionele voeding en hun invloed op plasma lipidenwaarden. Deze zijn terug te vinden in de vakliteratuur en op de websites van de verenigingen en zij dateren al van Ondertussen zijn er in de loop van 2013 wel al enkele nieuwe elementen uit wetenschappelijke observaties of onderzoeken bijgekomen met betrekking tot het onderwerp van voedingswaren en dan meer specifiek over het gebruik van olijfolie of toevoeging van noten aan de voeding. Tenslotte is er een zeer teleurstellende studie verschenen in de New England Journal of Medicine in verband met de gezondheidseffecten van intensieve vermageringsinspanningen (= ook deel van de brede lifestyle intervention) bij obese diabetici. De richtlijnen wijden een volledige paragraaf aan dieetsupplementen en functionele voeding en hun effecten op plasmalipiden. De evidentieniveaus en de aanbevelingsklassen zijn niet altijd zeer hoog maar er wordt toch melding van gemaakt. Fytosterolen moduleren de totale cholesterolspiegels door in competitie te treden voor intestinale cholesterolabsorptie. Soja eiwitten hebben een LDL verlagend effect in beperkte mate. Verhoogd gebruik van vezelrijke voeding leidt tot daling van totaal cholesterol en LDL cholesterol. Het gebruik van voeding verrijkt met deze vezels (bijvoorbeeld ook via commerciële tarwevezels of betaglucaan of psyllium) wordt meestal goed verdragen, is efficiënt (voor cholesterolverlaging) en wordt aangeraden in een dosis van 5 tot 15 g oplosbare vezels per dag. Poly-onverzadigde vetzuren ( n3- PUFA ; omega 3 vetzuren ) kunnen de triglyceridenniveaus reduceren. Een dosis van 2 tot 3 gram visolie reduceert de triglyceriden met 25 tot 30%. Alfa-linoleenzuur Hart & Slagaders Tijdschrift van de Belgische Cardiologische Liga Erevoorzitter : M. Jean-Pierre Willaert Voorzitter-Algemeen directeur : Dr Freddy Van de Casseye Afgevaardigd Beheerder : M. Thierry Pierard Wetenschappelijke raad : Dr Luc Missault (AZ Sint-Jan, Brugge), voorzitter Prof. Dr. G. De Backer (UGent) Dr. J. De Smedt Prof. Dr. L. Pierard (ULg) Prof. Dr. D. Schoors (VUB) Prof. Dr. J.L. Vandenbossche (ULB) Prof. Dr. F. Van de Werf (KUL) Prof. Dr. J.L. Vanoverschelde (UCL) Prof. Dr. C. Vrints (UA) Redactiecomité : Dr Jean-Claude Lemaire Dr Luc Missault Prof. Dr. Christian Brohet Prof. Em. Pierre Block Prof. Em. D.L. Clement Dr Freddy Van de Casseye Cécile Gasparri Verantwoordelijke uitgever : Dr Freddy Van de Casseye Elyzeese-Veldenstraat Brussel Jaarabonnement : 15 Eur BE Giften vanaf 40 Eur (fiscaal aftrekbaar) : BE Cette revue paraît également en français («Coeur & Artères») De Belgische Cardiologische Liga is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de publiciteiten. Belgische Cardiologische Liga Elyzeese-Veldenstraat Brussel Tel.: 02/ Fax: 02/ info@liguecardioliga.be Alle reproductierechten voorbehouden.
3 III uit groenten, bepaalde noten en bepaalde zaadoliën zijn echter in mindere mate doeltreffend. Te vermelden valt dat in een gerandomiseerde studie met 4837 postmyocardinfarct patiënten een supplement met een lage dosis van 400 mg poly-onverzadigde vetzuren verwerkt in een margarine geen daling van de triglyceriden tot gevolg had en evenmin gepaard ging met een verminderde cardiovasculaire morbiditeit. Rode gist rijst is de laatste jaren zeer sterk gecommercialiseerd. Rode gist rijst preparaten bevatten een bepaalde hoeveelheid monacolines afhankelijk van product tot product. Deze monacolines vormen het belangrijke bioactieve ingrediënt. Monacoline K is een natuurlijke versie van lovastatine. Rode gist rijst verlaagt zeker zowel totaal cholesterol als LDL cholesterol. De producten zijn niet zo zuiver en niet zo goed gedocumenteerd als de farmaceutische klassieke statinepreparaten maar er is minstens één groot gerandomiseerd onderzoek in de Amerikaanse literatuur gepubliceerd over het gunstige effect op de cardiovasculaire events bij patiënten met coronair lijden. Volgens een Belgisch onderzoek door Olivier Descamps bekomt men met rode gist rijst een cholesteroldaling van ca 20%. Rode gist rijst wordt met wisselend succes gebruikt als alternatief voor klassieke statinepreparaten bij patiënten met diverse vormen van statine intolerantie. Rode gist rijst bevindt zich werkelijk op de grens van nutraceutical en farmaceutical en men vindt dan ook niet verwonderlijk aanhangers en tegenstanders van deze producten. De laatste jaren richten veel bedrijven die actief zijn in de verkoop van deze producten hun aandacht ook naar de verdeling van gemengde nutraceuticals met bijvoorbeeld een combinatie van rode gist rijst en fytosterolen in overeenstemming met het zogenaamde dubbele inhibitieprincipe. In dit korte overzicht kunnen we tenslotte niet voorbijgaan aan twee recent (2013) gepubliceerde studies over lifestyle intervention namelijk de PREDIMED studie en de Intensive lifestyle intervention studie in type 2 diabetes door de LOOK AHEAD Research Group. In de Spaanse PREDIMED studie (PREvencion con DIeta MEDiterranea) werden primaire preventie deelnemers in drie groepen verdeeld: normale voeding, voeding verrijkt met olijfolie (van eerste persing of zogenaamde extra virgin olive oil ) en voeding verrijkt met noten. Er werd zowaar vastgesteld dat beide dieetsupplementen een significante relatieve cardiovasculaire risicoreductie van 30% vertoonden! Er was geen verschil in mortaliteit maar toch mogelijks een tendens tot vermindering voor de groep met olijfolie (CI ). In scherp contrast daarmee staat echter het teleurstellende nulresultaat van intensieve lifestyle interventie gefocust op gewichtsreductie bij obese type 2 diabetici. In deze studie uitgevoerd door de LOOK AHEAD Research Group werd vastgesteld dat deze patiënten wel vermageren in de initiële fase van de intensieve interventie en wat betere fysieke conditie ontwikkelen maar de effecten verdwijnen weer heel snel en gaan vooral niet gepaard met een vermindering van de cardiovasculaire events. (Referenties beschikbaar op aanvraag)
4 Olivier descamps Rode rijstgist tegen hypercholesterolemie? Interview IV Alleszins toont het Mona Lisa (Artechol ) onderzoek aan dat deze gist de LDLcholesterol op een significante manier vermindert bij patiënten die voordien nooit statines namen of die geen statines verdragen. Een woordje uitleg van professor Olivier Descamps (Hôpital de Jolimont, Haine-Saint-Paul). Hart en Slagaders: Rode rijstgist gebruiken tegen hypercholesterolemie, we hebben al minder verbazende dingen gehoord O. Descamps : Rode rijstgist, wetenschappelijk bekend als Monascus purpureus, bevat een natuurlijk statine: monacoline K, met een structuur zoals lovastatine, een van de statines die in de Verenigde Staten op de markt zijn. Uit vroegere gegevens was al gebleken dat monacoline K een heilzaam effect had voor het lipidenprofiel. Een Chinese gerandomiseerde dubbelblindproef vergeleek de stof met een placebo bij 79 mensen met een gemiddeld LDLcholesterolgehalte van 203,9 mg/dl (1). Na een behandeling van acht weken stelden de onderzoekers vast dat in de groep die monacoline K kreeg de LDL-cholesterol met 27,7% was afgenomen, de tryglyceriden met 15,8% en apolipoproteïne B met 26%. Het onderzoek had maar acht weken geduurd maar in die periode werd niettemin geen ongewenste bijwerking van enig Coeur et artères_pro_artechol_nl_ [vectorisé].pdf 1 17/09/ :33:36 belang vastgesteld, zoals een toename van ALT of CPK. Hart en Slagaders: Dat tolerantieprofiel is enigszins verrassend, want u zei toch dat de structuur van monacoline K gelijkt op die van een statine? O. Descamps : Dat klopt en heel wat auteurs waren er dan ook van overtuigd dat het gevaar voor bijwerkingen in de spieren gelijk zou zijn aan wat bij statines is vastgesteld. En toch rapporteren nogal wat onderzoeken op mensen een goede tolerantie voor monacoline K, zelfs bij mensen met een voorgeschiedenis van intolerantie voor statines (2). Hart en Slagaders: En dat is dus de achtergrond waartegen het Mona Lisa onderzoek zich afspeelde O. Descamps : Bedoeling van dat onderzoek was na te
5 V gaan hoe doeltreffend rode rijstgist is en hoe goed hij wordt verdragen door mensen met hypercholesterolemie, met of zonder een voorgeschiedenis van spierpijn tijdens eerdere behandelingen met statines. Het onderzoek werd door huisartsen gevoerd in de omgeving van hun dagelijkse praktijk. Hart en Slagaders: Beschrijft u ons even de methodologie? O. Descamps : De patiënten kregen iedere avond twee capsules rode rijstgist (Artechol ), wat overeenkomt met 12 mg monacoline K. De behandeling duurde zes weken. De deelnemers waren ouder dan 18 en hadden een totaal cholesterolgehalte van meer dan 200 mg/dl. Mensen met een cardiovasculaire voorgeschiedenis mochten niet deelnemen. De onderzochte groep bestond aanvankelijk uit 142 patiënten van in totaal 18 huisartsen. Negentien patiënten werden nog uit het onderzoek gehaald vanwege ontbrekende gegevens, een triglyceridengehalte van meer dan 400 mg/dl of gebrekkige therapietrouw Van de 123 patiënten die overbleven waren er 86 voordien nooit met een statine behandeld; de 37 andere waren dat wel, maar niet regelmatig omdat ze intolerantie vertoonden. De resultaten werden voor beide subgroepen afzonderlijk geanalyseerd. Hart en Slagaders: Wat was het profiel van de mensen die mochten blijven meedoen? O. Descamps : De patiënten die nooit statines hadden gebruikt waren gemiddeld 54 jaar, de andere gemiddeld 63. De eerste subgroep bestond voor 44% uit mannen, de tweede voor 35%. De gemiddelde LDLcholesterolgehaltes bedroegen respectievelijk 161 mg/dl en 156 mg/dl, de triglyceridengehaltes 142 mg/dl en 156 mg/dl. In de tweede subgroep was de intolerantie voor statines gebleken uit spierpijnen (60%), spierzwakte (41%) en maag- en darmklachten (35%). Deze subgroep bestond uit patiënten met een groter cardiovasculair risico dan in de groep met mensen die voordien nooit met statines behandeld waren: ze waren ouder, hadden een lager HDL-cholesterolgehalte en waren vaker behandeld met acetylsalicylzuur, middelen tegen diabetes of bloeddrukverlagers. Hart en Slagaders: Over naar de kern van de zaak. Wat was de impact van rode rijstgist op het LDL-cholesterolgehalte? O. Descamps : Bij de patiënten zonder statinevoorgeschiedenis daalde het LDL-cholesterolgehalte van 161 mg/dl tot 126 mg/dl, wat neerkomt op een significante vermindering met 21%. Het HDL-cholesterolgehalte en het triglyceridengehalte veranderden niet significant. Het percentage van patiënten met een LDL-cholesterolgehalte van meer dan 115 mg/dl de richtwaarde voor mensen met een laag risico (7) nam sterk af aangezien het daalde van 97% naar 60%. Bij de patiënten die intolerant waren gebleken voor statines, nam het LDL-cholesterolgehalte af met 19%. Sommige patiënten namen nog steeds statines toen ze bij het onderzoek betrokken werden en desondanks daalde het gemiddelde LDLcholesterolgehalte van 156 mg/ dl naar 122 mg/dl, een significant verschil. Net als in de subgroep zonder statinevoorgeschiedenis trad geen verschil op voor de hoeveelheden HDL-cholesterol en triglyceriden. Het percentage van patiënten met een LDLcholesterolgehalte van meer dan 100 mg/dl de richtwaarde voor mensen met een hoog risico (5) daalde van 92% naar 76%. Hart en Slagaders: En dan was er ook nog het aspect tolerantie O. Descamps : De deelnemers die nooit eerder waren behandeld, vertoonden geen significante toename van CPK, spierpijnen of maag- en darmklachten. De tolerantie was eveneens heel bevredigend bij de patiënten met intolerantie voor statines, want slechts vier van de 37 patiënten uit deze subgroep (met andere woorden 11%) klaagden over lendepijn. Er werd een lichte CPKtoename opgetekend, maar die was niet significant. Hart en Slagaders: Wat vindt u zelf van deze resultaten? O. Descamps : Dat ze veelbelovend zijn, aangezien een vermindering van het LDLcholesterolgehalte met 34 mg/ dl in theorie zou kunnen leiden tot 20% minder gevaar voor een cardiovasculaire aandoening (5) Hart en Slagaders: Zijn er in de literatuur gegevens te vinden over hart- en vaatproblemen achteraf? O. Descamps : De China Coronary Secondary Prevention Study, die vier en een half jaar duurde, vergeleek een product op basis van rijstgist met een placebo bij mensen met een cardiovasculaire voorgeschiedenis (6). Uit de resultaten blijkt dat de rijstgist in verband te brengen is met 45% minder aanzienlijke kransslagaderproblemen, wat het hoofdcriterium voor de beoordeling was. Er is ook sprake van een significante daling van de globale mortaliteit en de cardiovasculaire mortaliteit. Het onderzoek werd gevoerd binnen een Aziatische populatie en dus kan de invloed van raciale factoren niet volledig worden uitgesloten. Mona Lisa (Artechol ) laat alleszins verstaan dat rode rijstgist ook tot een significant gunstig klinisch resultaat kan leiden bij Europese patiënten. Referenties: 1. Lin CC et al. Eur J Endocrinol ; 153 : Becker DJ et al. Ann Intern Med ; 150 : Halbert SC et al. Am J Cardiol ; 105 : Venero CV et al. Am J Cardiol ; 105 : Descamps O et al., Louvain Med ; 131 : Lu Z et al. Am J Cardiol ; 101 : Descamps O. Louvain med. 2013; 132 (4):
6 Le GRAPA (Groupe de Réflexion consacré A la Prévention de l'athérothrombose) a le plaisir de vous inviter à la réunion PREVENTION CARDIOVASCULAIRE CHEZ L'ADOLESCENT ET LE JEUNE ADULTE: UN DEFI DE SANTE PUBLIQUE Samedi 16 novembre 2013, 8h30-13h00 Cliniques Universitaires Saint Luc, Auditoire Central G programme
7 VII 150 mg bid Simply superior stroke prevention* BIBE
8 Arteriële hypertensie Nieuwe richtlijnen Echocongres Prof. Em. Denis L. Clément VIII De Europese Verenigingen voor Cardiologie en Hypertensie hebben terug de handen bij elkaar gestoken om de nieuwe richtlijnen 2013 te publiceren (1-2), aangepast aan de recente inzichten en gerapporteerde ervaringen. Steeds werd hierbij aangeduid wat de wetenschappelijke sterkte is van de gegeven raadgevingen zodat de clinicus gemakkelijk kan realiseren in welke mate hij zijn alledaags gedrag in de aanpak van verhoogde bloeddruk dient aan te passen. Diagnose Herhaaldelijk werd duidelijk gemaakt dat de diagnose nog steeds berust op de klassieke klinische bloeddrukmeting met het arbitrair gekozen limietcijfer van 140/90 mm Hg. In de discussies hoort men soms de suggestie dat veeleer de meer moderne technieken van bloeddrukmeting of aanverwante technieken zouden moeten verkozen worden boven de klassieke methode; dit werd duidelijk ontkend in de huidige richtlijnen die zich houden aan de sinds vele jaren vaststaande methode en scheidingslijn. Wel wordt de waarde van de gegevens op deze bekomen manier gerelativeerd in specifieke gevallen, zeker wanneer het gaat over de therapeutische consequenties. Belangrijk is dat alle voorzorgen genomen worden om de klassieke methode te verbeteren. Zo is het heel nuttig de bloeddruk herhaaldelijk te meten (bv. driemaal met een minuut interval liefst in zittende houding), bij nieuwe patiënten de bloeddruk minstens eens aan de twee armen te meten en vooral bij oudere patiënten, de bloeddruk ook in staande houding te bepalen. De ambulante bloeddrukmeting en de thuismeting hebben ons heel veel geleerd. Er bestaat geen twijfel meer dat de ambulante bloeddruk een sterke correlatie met cardiovasculaire accidenten vertoont zowel bij de niet behandelde als de behandelde patiënt (3). De prognostische waarde van de nachtbloeddruk blijkt minstens even groot en zelfs groter te zijn dan deze van de dagbloeddruk. Wittejashypertensie is vaak meer spectaculair dan zwaarwegend in de prognose hoewel het fenomeen toch niet te laag mag ingeschat worden; verborgen ( masked ) hypertensie wordt door alle onderzoekers als doorwegend aanzien bij het inschatten van de prognose. Ambulante metingen worden vaak uitgebreid of zelfs vervangen door thuismetingen. Deze laatsten hebben het groot voordeel in het normale milieu van de patiënt te worden uitgevoerd en over een langere periode (meestal een week). Zij hebben het nadeel dat nachtmetingen ontbreken en soms paniekverschijnselen bij patiënten worden opgewekt. Prevalentie van hypertensie in de bevolking. Associatie met risicofactoren Nog steeds wordt de prevalentie van verhoogde bloeddruk onderschat. In de westerse bevolking vermeldt men nog steeds een cijfer van 35% in de volwassen bevolking. Dit cijfer komt vooral van steekproeven in kleine maar zelden uit grotere groepen. Merkwaardig is dat zulke prevalentie een licht dalende trend vertoont in West-Europa met echter een manifeste stijgende trend in Oost-Europa. De bekende hoge systolische bloeddruk bij senioren stelt een groot probleem in het licht van de vergrijzing van de populatie. Het gevaar van hoge bloeddruk is niet alleen aan de hoogte van de druk verbonden maar evenzeer door de associatie met andere risicofactoren. Dit werd reeds in de vroegere richtlijnen aangegeven. Hierbij speelt de groeiende trend van obesitas en diabetes een heel belangrijke rol. Milde hypertensie kan aldus een majeur probleem worden wanneer deze geassocieerd wordt met diabetes of overgewicht; dergelijk aspect wordt vaak onderschat; de richtlijnen dringen daarom aan steeds een globaal risicopatroon voor elke hypertensiepatiënt op te stellen. Routine bilan bij de nieuwe hypertensiepatiënt Hieruit kan ook de lijst van parameters voorstellen die best routinegewijs bij elke nieuwe hypertensiepatiënt kunnen bepaald worden. Het betreft vooreerst de gewone maar herhaalde bloeddrukmeting die centraal in de diagnose blijft staan. De lijst van klassieke risicofactoren moet opgemaakt worden (cholesterol, glycemie, rookgewoonten, gewicht) samen met informatie over de nierfunctie (microalbuminurie) en elektrolyten (natrium, kalium). Voor de weerslag van hoge bloeddruk op het hart is een elektrocardiogram heel nuttig; een echocardiogram is slechts aangewezen wanneer informatie over visualisatie en functie van het hart noodzakelijk is. Ambulante bloeddrukmetingen worden vooral aangeraden bij sterk variërende bloeddrukcijfers en verder wanneer de indruk van niet reageren op klassieke
9 IX hypertensietherapie voorkomt, bij contradictie tussen de gewone bloeddrukmeting en de klinische waarnemingen (zoals hoge bloeddruk op de raadpleging en geen hypertrofie op het ECG of omgekeerd met milde bloeddrukstijging en toch linker kamer hypertrofie). Behandeling van hoge bloeddruk Aanpassing levenswijze en voedingsgewoonten. De auteurs van de nieuwe richtlijnen hechten groot belang aan niet-medicamenteuze middelen o.m. ter controle van het risicopatroon. Hierin speelt de voeding een grote rol, inclusief een vermindering van het zoutgehalte. Er zijn trends in vermindering van zout in het brood (zie ook evolutie in België) maar deze zijn nog vaak veel te beperkt en zelfs afwezig in talrijke Europese landen. Controle van het lichaamsgewicht moet alle aandacht krijgen zeker in de huidige tijden die wijzen op een wereldwijd verspreide epidemie van obesitas. Dalen van suikerhoudende dranken en vermindering van verzadigd vet en transvetzuren moeten alle aandacht krijgen. Voldoende lichaamsbeweging wordt sterk aangeprezen: het werd aangetoond dat zelfs beperkte inspanningen (30 minuten stappen of fietsen per dag) de bloeddruk doet dalen. De resultaten van een aangepaste levenswijze en voedingsgewoonten zijn niet ver verwijderd van monotherapie met farmaca. Medicamenteuze behandeling. Het grootste stuk van de nieuwe richtlijnen wordt gewijd aan de actuele inzichten betreffende de medicamenteuze therapie. Het algemeen principe is snel en gelijktijdig over te gaan naar aanpassing van levenswijze en starten van medicamenteuze behandeling. Dit is zeker het geval bij verhoogd totaal risico, zelfs zoals hoger vermeld, wanneer de bloeddrukcijfers niet bijzonder hoog zijn. Wat te doen bij milde of matige bloeddrukstijging en globaal laag risico? Deze situatie wordt aanzien als een indicatie voor ambulante bloeddrukmeting: valt deze normaal uit, dan dient het accent te liggen op aanpassing van levenswijze en zoutbeperking met een aandachtig oog op controle van het gewicht. Dezelfde aanpak geldt bij bejaarden: antihypertensiva worden nodig geacht indien de systolische bloeddruk repetitief 160 mm Hg of meer bedraagt; farmaca komen in aanmerking ( considered ) indien zoutbeperking en controle van risicofactoren niet het nodige resultaat opleveren; bij cijfers lager dan 140 mm Hg is de regel niet-medicamenteuze behandeling. Streefcijfer van de behandelde bloeddruk. Het cijfer van 140/90 mm Hg wordt terug met nadruk vermeld als gouden standaard. De laatste jaren, naar aanleiding van de tekst gepubliceerd in 2009 (4), werd gesuggereerd dat bij diabetes het streefcijfer 130/80 mm Hg zou moeten zijn; gegevens die dat waar maken ontbreken echter grotendeels of zijn slechts heel onvolledig. De lagere cijfers passen in de toenmalige denkwijze van the lower, the better maar bewijsmateriaal in dit verband ontbreekt grotendeels; hetzelfde geldt voor de heel besproken J-curve waarvan het bestaan destijds met klem tegengesproken werd maar actueel toch terug op de voorgrond komt: reden waarom men bang is de bloeddruk te laag te laten zakken. Deze redenering zou echter kunnen suggereren dat bloeddrukdaling op zich zelf niet zo belangrijk is: wel integendeel!! De bloeddruk moet ten koste van alle inspanning onder controle komen met als streefcijfer 140/90 mm Hg; ervaring in de praktijk leert echter dat dit bij heel veel patiënten op verre na niet bereikt wordt (zie einde van deze tekst). Welke antihypertensiva? Meer en meer wordt het duidelijk dat het verschil tussen het bloeddrukdalend effect van antihypertensiva beperkt is; men kiest overigens veel sneller voor combinatietherapie, liefst startend aan lage dosis. De keuze tussen de farmaca berust veeleer op het type patiënt en misschien nog meer op het bekomen antwoord van de bloeddruk bij de individuele patiënt. Het grootste deel van dergelijke discussie vervalt overigens als men combinatietherapie toepast. Er werd de laatste jaren over de dosis en vooral het type diuretica gediscussieerd: de auteurs van deze richtlijnen vinden hiervoor weinig harde argumenten maar ook hier geldt de zopas vermelde regel dat het individueel antwoord van de bloeddruk en het erbij horend subjectief gevoelen bij patiënten individueel onder elkaar heel sterk kunnen verschillen. Enkele andere begrippen worden sterk beklemtoond: er bestaat geen enkel argument dat één van de antihypertensiva kankerverwekkend zou zijn, wat af en toe nog beweerd wordt Bèta blokkeerders hebben nog steeds hun plaats, vooral dan bij hypertensiepatiënten met coronair lijden. Bij hoog risicopatiënten is combinatietherapie een aangewezen eerste keuze. Een aangepast schema voor het gebruik van individuele antihypertensiva en hun onderlinge combinaties kan men in de publicaties vinden (1,2) De meeste combinaties zijn welkom. Een kleine reserve wordt gemaakt over de combinatie van een bèta-blokkeerder met een diureticum omwille van een mogelijk diabetogeen effect.
10 X De rationele keuze in combinatie met een aangepaste levensstijl Innoverende formule Wetenschappelijk bewezen aan de hand van studies uitgevoerd met ArmoLIPID Snelle, significante en meetbare werking Goede tolerantie en goed veiligheidsprofiel Gestandaardiseerde samenstelling Geproduceerd volgens de «Good Manufacturing Practices» (GMP) 1 tablet per dag Armolipid is een natuurlijk voedingssupplement dat hoogkwalitatieve, natuurlijke ingrediënten bevat. De ingrediënten van Armolipid zijn polycosanolen, rode gist rijst, foliumzuur, co-enzym Q10 en astaxanthine. Polycosanolen: Polycosanolen zijn een mengsel van natuurlijke vetalcoholen die aanwezig zijn in de wasachtige matrix van suikerriet (Saccharum offi cinarum), rijstzemelen (Oryza sativa) en in bijenwas (Apis mellifera). De polycosanolen in Armolipid worden verkregen uit suikerriet. Rode gist rijst: Rode gist rijst in Armolipid wordt verkregen onder gestandaardiseerde omstandigheden en wordt geproduceerd door de fermentatie van rijst (Oryza sativa) met een bepaalde stam van Monascus purpureus, geselecteerd voor een optimale opbrengst van monacoline K. Foliumzuur: Armolipid bevat de fysiologische dagelijks aanbevolen hoeveelheid van foliumzuur (dit is 0.2 mg) voor het compenseren van mogelijke tekorten aan foliumzuur, te wijten aan een ongebalanceerd dieet veroorzaakt door een moderne levensstijl. Foliumzuur draagt bij tot de normale aminozuursynthese, een normale bloedvorming en een normaal metabolisme van homocysteïne. Co-enzym Q10 (CoQ10): CoQ10 is een fysiologisch bestanddeel van alle cellen in ons lichaam. Astaxanthine: Astaxanthine is een roze-rood pigment dat men onder meer terugvindt in zalm, forel, kreeft, krill en microalgen. De astaxanthine in Armolipid is aangemaakt door de microalg Haematococcus pluvialis. Samenstelling Armolipid: 1 tablet Armolipid bevat polycosanolen 10 mg, rijst gefermenteerd met Monascus purpureus (rode gist rijst) 200 mg (equivalent aan monacoline 3 mg), foliumzuur 0.2 mg, co-enzym Q mg en astaxanthine 0.5 mg. Indicaties: Armolipid biedt een natuurlijke hulp als voedingssupplement met polycosanolen, rode gist rijst, foliumzuur, co-enzym Q10 en astaxanthine. De ingrediënten van Armolipid zijn nuttige aanvullingen bij een typisch westers dieet. Gebruiksaanwijzing: De aanbevolen dosis is 1 tablet per dag of volgens doktersadvies. Voorzorgen: Niet te gebruiken gedurende de zwangerschap, borstvoeding of in combinatie met hypolipidemische geneesmiddelen. Buiten het bereik van kinderen onder de 3 jaar bewaren. De aanbevolen dagelijkse dosis niet overschrijden. Het product moet gebruikt worden samen met een gevarieerde en evenwichtige voeding en het aannemen van een gezonde levensstijl. Studies naar het veiligheidsprofi el hebben aangetoond dat bij gebruik van Armolipid dyspepsie en spierpijn kunnen voorkomen, dit laatste vooral bij patiënten die intolerant zijn aan statines. Deze ongemakken leiden zelden tot stopzetting van het gebruik van dit product. Glutenvrij.
11 XI Een veel belangrijker beperking bestaat voor de associatie van een ACE inhibitor met een sartaan; bij dergelijke combinatie blijken meer bijwerkingen voor te komen dan bij de behandeling met de individuele farmaca alleen (zie Ontarget studie). Bij doorgemaakt cerebrovasculair accident is een voorzichtige bloeddrukcontrole aangewezen ; mogelijk hebben calciumantagonisten hier een iets beter effect doch heel zwaar kan hieraan niet getild worden. Resistente hypertensie. Er is veel aandacht gerezen de laatste jaren voor het probleem van hoge bloeddruk die niet reageert op klassieke therapie. De definitie van resistente hypertensie blijft ongewijzigd: cijfers repetitief bevestigd van 140/90 mm Hg en dit onder triple therapie inclusief een diureticum. De regel zegt dat men bij dergelijke patiënten in de eerste plaats de therapietrouw moet controleren en de hoogte van de bloeddruk met ambulante metingen. Strikte controle van de risicofactoren is absoluut noodzakelijk. Bij een grote meerderheid van patiënten stelt men met deze maatregelen vast dat de patiënten in feite niet resistent zijn en/of alleen hoge cijfers tijdens de raadpleging vertonen! Slechts 10-15% van de gevallen kunnen als echt resistent aanzien worden. Zou de bloeddruk dan toch resistent blijken te zijn, dan is het raadzaam een aldosteron antagonist te beproeven, in lage dosis, gezien sommige patiënten hierop vrij sterk reageren. Lukt dat niet, dan kan men denken aan de onderbreking van de sympathische zenuwactiviteit doorheen de nierzenuwen die rondom de arteria renalis verlopen. De techniek levert bij veel patiënten, maar niet bij allemaal, gunstige resultaten op met slechts beperkte bijwerkingen. Grote wel gecontroleerde studies hebben dat bevestigd. De lange termijnresultaten moeten echter nog afgewacht worden. De richtlijnen bevestigen de hoopvolle gegevens met deze techniek maar stellen wel voor de lange termijnresultaten af te wachten wetend dat de orthosympathische activiteit soms kan recupereren na enige tijd. In elk geval moet het uitvoeren van de techniek beperkt blijven tot centra die de nodige omringing en technische expertise hebben om de hele procedure veilig uit te voeren en voorbereid te zijn op onverwachte gevolgen. Het niet opgelost probleem! Herhaaldelijk wordt uit wetenschappelijk standpunt bevestigd dat de aanpak van verhoogde bloeddruk geen groot probleem meer zou mogen zijn. De realiteit in Europa en wereldwijd, wijst er nochtans heel duidelijk op dat hoge bloeddruk in de bevolking nog helemaal niet voldoende gecontroleerd is. Therapietrouw schiet vaak te kort, gebrek aan inzicht in het probleem van hoge bloeddruk en de noodzaak tot levenslange followup zijn hierbij heel belangrijke punten. Zeker is er ook niet voldoende inzet van de medische wereld voor het probleem o.m. de noodzaak aan blijvend nazicht van de bloeddrukcijfers tijdens behandeling met objectieve technieken. Hopelijk kunnen ook de politieke verantwoordelijken warm gemaakt worden voor dit probleem dat tot verregaande medische, sociale en financiële repercussies kan leiden. Besluit De 2013 richtlijnen stellen terug het probleem van hoge bloeddruk in de kijker. Objectieve en repetitieve controle van de bloeddrukcijfers zijn hierbij essentieel. Nazicht van de risicofactoren is essentieel. Aanpassing van de levenswijze en voeding moet dringend verbeterd worden. Voor de medicamenteuze behandeling wordt meer en meer aangeraden om een combinatie van antihypertensiva te gebruiken. Onderbreking van de sympathische nieractiviteit geeft hoopvolle resultaten. Bovenal echter moeten middelen gevonden worden om de verdere opvolging significant te verbeteren. Literatuur: ESH-ESC Guidelines for the management of Hypertension J.Hypertension: 2013: 31:7: ESH-ESC Guidelines for the management of Hypertension European Heart J: 2013: 34: 28: Clement DL, De Buyzere ML et al. Prognostic value of ambulatory blood pressure recordings in treated hypertensive patients. New England J.Medicine: 2003: 348: Reappraisal of European Guidelines on hypertension management. J.Hypertension: 2009: 27:
Kent u de cijfers van uw hart?
Kent u de cijfers van uw hart? CHOLESTEROL? GEWICHT/ BUIKOMTREK? UW? BLOEDDRUK? SUIKERGEHALTE? V.U.: Dr Freddy Van de Casseye - Elyzeese-Veldenstraat 63-1050 Brussel Belgische Cardiologische Liga www.cardiologischeliga.be
Nadere informatieBELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA CHOLESTEROL. GabrieleJasmin@Fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN
BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA CHOLESTEROL GabrieleJasmin@Fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN Globaal Cardiovasculair Risico Sommige gedragingen in ons dagelijks leven vergroten de kans dat we vroeg of laat problemen
Nadere informatieKoolhydraten en de preventie van welvaartsziekten
Koolhydraten en de preventie van welvaartsziekten Evidence-based richtlijn van de German Nutrition Society Van vezels tot suikers: koolhydraten omvatten een brede range van voedingsstoffen. Wat is er precies
Nadere informatieBELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA HOGE BLOEDDRUK. psamtik@fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN
BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA HOGE BLOEDDRUK psamtik@fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN Globaal Cardiovasculair Risico Sommige gedragingen in ons dagelijks leven vergroten de kans dat we vroeg of laat problemen
Nadere informatieHieronder vindt u een kort overzicht van de nieuwe producten en/of de promoties die we momenteel aanbieden in de apotheek.
Beste klant, Hieronder vindt u een kort overzicht van de nieuwe producten en/of de promoties die we momenteel aanbieden in de apotheek. Voor vragen kan u ons gerust contacteren op het telefoonnummer 052/30.94.14
Nadere informatieBijlage III Wijzigingen van de samenvattingen van productkenmerken en bijsluiters.
Bijlage III Wijzigingen van de samenvattingen van productkenmerken en bijsluiters. Opmerking: deze wijzigingen van de samenvatting van de productkenmerken en de bijsluiter waren geldig ten tijde van het
Nadere informatieBELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA ZWAARLIJVIGHEID. Blaine Stiger - FOTOLIA DUIDELIJKE ANTWOORDEN
BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA ZWAARLIJVIGHEID Blaine Stiger - FOTOLIA DUIDELIJKE ANTWOORDEN Globaal Cardiovasculair Risico Sommige gedragingen in ons dagelijks leven vergroten de kans dat we vroeg of laat
Nadere informatie- 172 - Prevention of cognitive decline
Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing
Nadere informatieCholesterol. Alles wat je ooit wilde weten
Cholesterol Alles wat je ooit wilde weten Waar komt cholesterol vandaan? Het overgrote deel van de cholesterol in ons lichaam maakt ons lichaam zélf aan. Eén derde nemen we op via onze voeding. Cholesterol
Nadere informatieSamenvat ting en Conclusies
Samenvat ting en Conclusies Samenvatting en Conclusies 125 SAMENVAT TING EN CONCLUSIES In dit proefschrift werd de invloed van viscerale obesitas en daarmee samenhangende metabole ontregelingen, en het
Nadere informatieOntmasker de stille doder. Meet uw bloeddruk. Spreek erover met uw arts. Working Group on Cardiovascular Prevention and Rehabilitation
Ontmasker de stille doder Meet uw bloeddruk Spreek erover met uw arts Belgische Cardiologische Liga Working Group on Cardiovascular Prevention and Rehabilitation Een do Wie is toch die sti der, hoezo?
Nadere informatieKEN JIJ JE CHOLESTEROL- GEHALTE? PRAAT EROVER MET JE HUISARTS
KEN JIJ JE CHOLESTEROL- GEHALTE? PRAAT EROVER MET JE HUISARTS Cholesterol is een vetachtige stof die van nature in het lichaam voorkomt, en wordt aangemaakt door de lever (endogene cholesterol). Cholesterol
Nadere informatieDe studie had betrekking op een groep van. Therapietrouw bevorderen van bij het begin. Studie. Tabel 1
Therapietrouw bevorderen van bij het begin Hypertensie is een sluipmoordenaar. Een levenslange behandeling is dan ook een noodzaak. Maar hoe reageren patiënten die pas hun diagnose gekregen hebben op die
Nadere informatieGEEN TIJD TE VERSPELEN VOOR MIJN HART CARDIOVASCULAIRE PREVENTIE : IK BEGIN ERAAN ÉN IK HOU VOL!
GEEN TIJD TE VERSPELEN VOOR MIJN HART CARDIOVASCULAIRE PREVENTIE : IK BEGIN ERAAN ÉN IK HOU VOL! HART- EN VAATAANDOENINGEN IN BELGIË: VASTSTELLINGEN BELANGRIJKSTE DOODSOORZAAK IN EUROPA EN IN BELGIË 11.200.000
Nadere informatieESC GUIDELINES BEHANDELING DYSLIPIDEMIEEN
ESC GUIDELINES BEHANDELING DYSLIPIDEMIEEN DR SELLESLAGH ST JOZEF ZIEKENHUIS BORNEM 20/09/2012 BRUSSEL - Het aantal patiënten dat cholesterolverlagende middelen neemt, is in vijf jaar tijd met de helft
Nadere informatieU hoeft geen acrobaat te zijn om uw cholesterol in evenwicht te houden
U hoeft geen acrobaat te zijn om uw cholesterol in evenwicht te houden MorEPA cholesterol Behoud van een gezonde cholesterolspiegel* *Monacolin K uit rood gefermenteerde rijst draagt bij tot de instandhouding
Nadere informatieWijzigingen in de Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter, voorgesteld door het Europees Geneesmiddelenbureau
BIJLAGE II Wijzigingen in de Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter, voorgesteld door het Europees Geneesmiddelenbureau Deze Samenvatting van de Productkenmerken en Bijsluiter zijn het resultaat
Nadere informatieGezonder eten, meer bewegen: leuk voor jezelf en goed voor je hart
Gezonder eten, meer bewegen: leuk voor jezelf en goed voor je hart Ontdek hoe kleine veranderingen elke dag een verschil maken Nicolas Guggenbühl, diëtist-voedingsdeskundige, met de medewerking van prof.
Nadere informatieInhoud Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3
INHOUD I Inhoud Hoofdstuk 1 Klinische aspecten van hypertensie 1 1. Voorkomen en definitie 1 2. Over risico en risicoreductie 3 3. Klinische manifestaties 9 4. De bloeddrukmeting 10 A. De bloeddrukmeting
Nadere informatieBloeddrukregeling: hoger? lager?
www.hhzhlier.be 1 h.-hartziekenhuis vzw Bloeddrukregeling: hoger? lager? Dr. L. Nestor Geriater www.hhzhlier.be 2 To fall or not to fall HYPERTENSIE BIJ BEJAARDEN: How to treat? That s the question! Bloeddrukregeling
Nadere informatieChapter 10 Samenvatting
Chapter 10 Samenvatting Chapter 10 De laatste jaren is de mortaliteit bij patiënten met psychotische aandoeningen gestegen terwijl deze in de algemene populatie per leeftijdscategorie is gedaald. Een belangrijke
Nadere informatieOmega-3 vetzuren: wat... waarom... waar...
Omega-3 vetzuren: wat... waarom... waar... Op uw gezondheid! U bent baas over uw eigen lichaam. Gelukkig maar. Dat brengt natuurlijk een zekere verantwoordelijkheid met zich mee. Alles wat u eet en drinkt
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 13 ALGEMENE ASPECTEN DEEL II SECUNDAIRE HYPERTENSIE
Inhoud Voorwoord 13 DEEL I ALGEMENE ASPECTEN Hoofdstuk 1 Ambachtelijke en geautomatiseerde methoden van bloeddrukmeting 17 Inleiding 17 1 Conventionele sfygmomanometrie 18 2 Ambulante niet-invasieve automatische
Nadere informatiedé formule tot een perfect evenwicht
dé formule tot een perfect evenwicht Waarom? Minami biedt omega-3 voedingssupplementen met een heel hoge concentratie, waarvan de voordelen en de effecten wetenschappelijk onderbouwd zijn. Dé formule tot
Nadere informatieNieuwe guidelines voor preventie. Cardio 2013 Johan Vaes
Nieuwe guidelines voor preventie Cardio 2013 Johan Vaes Waarom is preventie nodig? CV ziekten blijven belangrijkste doodsoorzaak Zowel mannen als vrouwen Overlijden voor 75 j is ten gevolge van CV ziekten
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Dit proefschrift richt zich op statinetherapie in type 2 diabetespatiënten; hiervan zijn verschillende aspecten onderzocht. In Deel I worden de effecten van statines op LDLcholesterol en cardiovasculaire
Nadere informatieKGBN. Zin en onzin van statines bij de hoogbejaarde patiënt. De neuroloog & statines.
KGBN Zin en onzin van statines bij de hoogbejaarde patiënt. De neuroloog & statines. A/ ISCHEMIC STROKE / TIA & geen CHD : Heart Protection Study : Subgroep stroke antec. gerandomiseerd naar simvastatine
Nadere informatieBESCHERMEN VOEDINGSSUPPLEMENTEN TEGEN LEEFTIJDGEBONDEN MACULA-DEGENERATIE?
BESCHERMEN VOEDINGSSUPPLEMENTEN TEGEN LEEFTIJDGEBONDEN MACULA-DEGENERATIE? special van de MaculaVereniging MaculaVereniging Postbus 2034 3500 GA Utrecht 030-298 07 07 info@maculavereniging www.maculavereniging.nl
Nadere informatieVetten en cardiovasculaire gezondheid: juist en fout uit elkaar houden!
Vetten en cardiovasculaire gezondheid: juist en fout uit elkaar houden! Brussel, december 2015 - De Belgische Cardiologische Liga wilde alles op een rijtje zetten over vetten en hun rol bij hart- en vaataandoeningen.
Nadere informatieCardiovasculair risicomanagement. Patrick Schrömbges Kaderhuisarts Diabetes Mellitus
Cardiovasculair risicomanagement Patrick Schrömbges Kaderhuisarts Diabetes Mellitus Inhoud eerste uur Risicoprofilering Anamnese Lichamelijk Onderzoek Aanvullende diagnostiek Evaluatie en risicoschatting
Nadere informatiePATIËNTENBIJSLUITER. CRESTOR (rosuvastatine) Lees deze bijsluiter zorgvuldig door voordat u start met het gebruik van dit geneesmiddel.
PATIËNTENBIJSLUITER CRESTOR (rosuvastatine) Lees deze bijsluiter zorgvuldig door voordat u start met het gebruik van dit geneesmiddel. Bewaar deze bijsluiter, het kan nodig zijn om deze nogmaals door te
Nadere informatieLipidenbilan en cardiovasculair risico
Lipidenbilan en cardiovasculair risico OLV Ziekenhuis, Aalst-Asse-Ninove Laboratorium: 053 724281 (Dr. P. Couck, Dr. F. Beckers, Apr. L. Van Hoovels) Endocrinologie: 053 724488 (Dr. F. Nobels, Dr. P. Van
Nadere informatieBELGIAN WORKING GROUP ON HEART FAILURE ANDCARDIAC FUNCTION
BELGIAN WORKING GROUP ON HEART FAILURE ANDCARDIAC FUNCTION PERSCONFERENTIE 25SEPTEMBER2009 PROVINCIAAL ADMINISTRATIEF CENTRUM GENT 1 INHOUDSTAFEL 1. Persmededeling 3 2. Citaten 5 3. Voorstelling vandebwghf
Nadere informatieResultaten voor Vlaamse Gemeenschap Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatieGezondheid & Voeding
Hart en vaatziekten bestrijden en voorkomen met vitamine C Een goedkope en effectieve aanpak van hart en vaatziekten is heel goed mogelijk. En dan niet met farmaceutische middelen, die eigenlijk alleen
Nadere informatieSojaproducten - Een bron van hoogwaardige eiwitten
Sojaproducten - Een bron van hoogwaardige eiwitten Standpuntnota van de ENSA Scientific Advisory Committee Inleiding Eiwitten zijn een belangrijke voedingsstof die nodig zijn voor de groei en het herstel
Nadere informatieTherapieresistente Hypertensie. Dr Paul Dendale
Therapieresistente Hypertensie Dr Paul Dendale Wat is hypertensie? Categorie Systolisch Diastolisch Optimaal Normaal Hoog normaal Graad 1 hypertensie (licht) Graad 2 hypertensie (matig) Graad 3 hypertensie
Nadere informatieResultaten voor Brussels Gewest Cardiovasculaire Preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatie212
212 Type 2 diabetes is een chronische aandoening, gekarakteriseerd door verhoogde glucosewaarden (hyperglycemie), die wereldwijd steeds vaker voorkomt (stijgende prevalentie) en geassocieerd is met vele
Nadere informatieBelangrijke Veiligheidsinformatie over prasugrel
Belangrijke Veiligheidsinformatie over prasugrel Prasugrel behoort tot de farmacotherapeutische groep van de bloedplaatjesaggregatieremmers (heparine niet meegerekend), een groep waaronder ook clopidogrel
Nadere informatieHart- en vaataandoeningen zijn de belangrijkste doodsoorzaak bij vrouwen in de Westerse wereld. Daarom moeten we werk maken van:
Hart- en vaataandoeningen zijn de belangrijkste doodsoorzaak bij vrouwen in de Westerse wereld. Daarom moeten we werk maken van: 1 CARDIOVASCULAIRE PREVENTIE BIJ VROUWEN. 2 SENSIBILISATIE van de vrouw
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING In de Westerse wereld vormen hart- en vaatziekten de belangrijkste oorzaken van ziekte en overlijden. Bij het ontstaan van hart- en vaatziekten speelt atherosclerose (slagaderverkalking)
Nadere informatieNoten en gedroogde zuidvruchten passen in een gezond voedingspatroon
Noten en gedroogde zuidvruchten passen in een gezond voedingspatroon Noten, rozijnen, gedroogde pruimen en andere gedroogde zuidvruchten bevatten veel gezonde vetten, vezels, vitamines en mineralen. Uit
Nadere informatieSamenvatting SAMENVATTING
Samenvatting 213 214 Samenvatting SAMENVATTING Cardiovasculaire ziekten vormen een belangrijk gezondheidsprobleem in onze maatschappij. In 2008 stierven wereldwijd ongeveer 17.3 miljoen personen aan cardiovasculaireziekten,zoalsmyocardinfarct,cerebrovasculaireaccidentenenplotse
Nadere informatieARTERIELE HYPERTENSIE
ARTERIELE HYPERTENSIE Wat u moet weten - Patiëntinformatie - Hypertensie is de medische term voor hoge bloeddruk. Dat is de druk waaraan de arteriële bloedvaten of slagaders in het lichaam blootgesteld
Nadere informatieBehandeling van hypertensie
NECF onderwijsbijeenkomst 19 juni 2014 Farmacotherapie bij 80+ers: Waar zijn we eigenlijk mee bezig? Behandeling van hypertensie Evelien Lutke Schipholt, apotheker externe instellingen, CWZ Gerard Rongen,
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Het aantal mensen met een gestoorde nierfunctie is de afgelopen decennia sterk toegenomen. Dit betekent dat er steeds meer mensen moeten dialyseren of een niertransplantatie moeten
Nadere informatieVoeding bij borstkanker. Drs. Rianne van Lieshout Diëtist Paramáx, Máxima Medisch Centrum 3 oktober 2012
Voeding bij borstkanker Drs. Rianne van Lieshout Diëtist Paramáx, Máxima Medisch Centrum 3 oktober 2012 Voeding en borstkanker Antioxidanten, het wondermiddel tegen kanker? Anti-oxidanten helpen kanker
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 121 Nederlandse samenvatting Patiënten met type 2 diabetes mellitus (T2DM) hebben een verhoogd risico op de ontwikkeling van microvasculaire en macrovasculaire complicaties. Echter,
Nadere informatieWorkshop diabetes en koolhydratenbeperking bij overgewicht. Graag in samenwerking
Workshop diabetes en koolhydratenbeperking bij overgewicht Graag in samenwerking Voor zowel kinderen als volwassenen zijn overgewicht en obesitas de belangrijkste risicofactoren voor de ontwikkeling van
Nadere informatieBEWEGEN IN. Zeer goed opneembare kurkuma ALLE VRIJHEID! N 1 VOOR DE GEWRICHTEN * Gezond dankzij planten FAS-FLEXO-08
BEWEGEN IN ALLE VRIJHEID! N 1 VOOR DE GEWRICHTEN * Zeer goed opneembare kurkuma FAS-FLEXO-08 Gezond dankzij planten U EN UW GEWRICHTEN 1 belg op 5 zou getroffen zijn door gewrichtsgevoeligheid en voor
Nadere informatieSamenvatting en Discussie
101 102 Pregnancy-related thrombosis and fetal loss in women with thrombophilia Samenvatting Zwangerschap en puerperium zijn onafhankelijke risicofactoren voor veneuze trombose. Veneuze trombose is een
Nadere informatieCholesteril. Natuurlijke beheersing van de cholesterol via gegiste rode rijst van biologische oorsprong. Enkel voor professioneel gebruik CNK 2804-003
Enkel voor professioneel gebruik Cholesteril Natuurlijke beheersing van de cholesterol via gegiste rode rijst van biologische oorsprong CNK 2804-003 N u t r a c e u t i c a l s Focused on on Science, Driven
Nadere informatieBack to lipids lange termijn effecten van sta6nes
Back to lipids lange termijn effecten van sta6nes Prof Dr Johan De Su.er Universiteit Gent AZ Maria Middelares Gent Sta:ne gebruikers in België : 2005-2015 CM rapport 2015 ZIV uitgaven voor sta:nes: 2005-2015
Nadere informatieCholesterol Cholesterol
Cholesterol Een verhoogd cholesterolgehalte (ook hypercholesterolemie of hyperlipidemie genoemd) in het bloed vergroot de kans op harten vaatziekten. Hart- en vaatziekten zijn een veel voorkomende complicatie
Nadere informatieOvergewicht en Obesitas op Curaçao
MINISTERIE VAN Gezondheid, Milieu & Natuur Volksgezondheid Instituut Curaçao Persbericht Overgewicht en Obesitas op Curaçao In totaal zijn 62,6% van de mannen en 67,3% van de vrouwen op Curaçao te zwaar,
Nadere informatieResultaten voor België Cardiovasculaire preventie Gezondheidsenquête, België, 1997
6.8.1. Inleiding In deze module worden 2 specifieke preventiedomeinen behandeld: de hypertensie en de hypercholesterolemie. De hart- en vaatziekten zijn aandoeningen die uit het oogpunt van volksgezondheid,
Nadere informatieKen je cardiovasculair risico!
UGP-FOLDER Ken je cardiovasculair risico! Wat zijn risicofactoren voor hart- en vaatziekten en welke risicofactoren zijn er? Risicofactoren voor hart- en vaatziekten zijn factoren die de kans op ziekten
Nadere informatieB-vitaminen ter preventie van fracturen en de vermindering van het fysiek functioneren
SAMENVATTING Samenvatting B-vitaminen ter preventie van fracturen en de vermindering van het fysiek functioneren Door de stijgende levensverwachting zal het aantal osteoporotische fracturen toenemen. Osteoporotische
Nadere informatieBijsluiter gebruik CVRM (verhoogd risico)- indicatoren in de huisartsenpraktijk
Bijsluiter gebruik CVRM (verhoogd risico)- indicatoren in de huisartsenpraktijk Fenna Schouten f.schouten@nhg.org 09-02-2017 Versie 2 Inhoud Overzicht indicatoren... 2 Populatiegegevens... 2 Bloeddruk...
Nadere informatiedensity lipoproteïne (LDL cholesterol) lijkt een belangrijke rol te spelen in de initiatie van Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Hart- en vaatziekten zijn de belangrijkste doodsoorzaak van dialysepatiënten en dit beperkt hun levensverwachting sterk. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat milde tot matige nierschade
Nadere informatieBelangrijke Veiligheidsinformatie over EFIENT (prasugrel)
Belangrijke Veiligheidsinformatie over EFIENT (prasugrel) EFIENT (prasugrel) behoort tot de farmacotherapeutische groep van de bloedplaatjesaggregatieremmers (heparine niet meegerekend), een groep waaronder
Nadere informatieGIDS VOOR FAMILIALE HYPERCHOLESTEROLEMIE (FH) VOOR DE PATIËNT. Heterozygote familiale hypercholesterolemie - voorbeeld van een stamboom
GIDS VOOR FAMILIALE HYPERCHOLESTEROLEMIE (FH) VOOR DE PATIËNT Heterozygote familiale hypercholesterolemie - voorbeeld van een stamboom INHOUD DEEL 1: WAT IS FH? 2 DEEL 2: FH DIAGNOSTICEREN 7 DEEL 3: FH
Nadere informatieLipiden, Diabetes en Cardiovasculair Risicomanagement. 17 januari 2013, Utrecht Dr. Janneke Wittekoek, Cardioloog Stichting Actief Preventie Plan
Lipiden, Diabetes en Cardiovasculair Risicomanagement 17 januari 2013, Utrecht Dr. Janneke Wittekoek, Cardioloog Stichting Actief Preventie Plan Vet in Historisch Perspectief simpele vetopstapelingsziekte
Nadere informatieHoe word je 100? (en willen we dat eigenlijk wel?)
Hoe word je 100? (en willen we dat eigenlijk wel?) Gezond zijn levert dus niet alleen meer Als voorbeeld vergelijken we twee jaren op, vijftigjarigen zonder en met diabetes maar ook veel betere en vitalere
Nadere informatieVetten, sojaproducten en gezondheid van het hart Wat zegt de wetenschap?
Vetten, sojaproducten en gezondheid van het hart Wat zegt de wetenschap? Standpuntnota van de ENSA Scientific Advisory Committee Inleiding Sinds vele jaren erkennen wetenschappers de belangrijke rol die
Nadere informatieCVRM kwetsbare ouderen. Rotterdam maart 2015 AJ Arends, klinisch geriater en klinisch farmacoloog io
CVRM kwetsbare ouderen Rotterdam maart 2015 AJ Arends, klinisch geriater en klinisch farmacoloog io Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties
Nadere informatiePostdatum. Geachte Dokter,
De Belgische gezondheidsautoriteiten hebben bepaalde voorwaarden verbonden aan het in de handel brengen van het geneesmiddel Quetiapine Krka 50 mg / 200 mg / 300 mg/400 mg tabletten met verlengde afgifte.
Nadere informatieVoedingsrichtlijn Diabetes 2015
Voedingsrichtlijn Diabetes 2015 Esther Pekel diëtist Diabetescentrum 2015 1 Voedingsrichtlijn 2015 1e wetenschappelijke onderbouwde voedingsrichtlijn DM geschreven i.o.v. de NDF in 2006. 2e herziene richtlijn
Nadere informatieINSTELLEN VAN EEN BEHANDELING MET BETABLOKKERS 5
WAT IS HARTFALEN? 3 WAT VOELT U ALS U AAN HARTFALEN LIJDT? 3 WAT DOET UW ARTS OM UW ZIEKTE TE BEHANDELEN? 4 Controle van de symptomen4 De verdere evolutie van de ziekte voorkomen 4 INSTELLEN VAN EEN BEHANDELING
Nadere informatieBELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA DIABETES. DanielFleck@Fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN
BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA DIABETES DanielFleck@Fotolia DUIDELIJKE ANTWOORDEN Globaal Cardiovasculair Risico Sommige gedragingen in ons dagelijks leven vergroten de kans dat we vroeg of laat problemen
Nadere informatiedé formule tot een perfect evenwicht PLUS
dé formule tot een perfect evenwicht PLUS Dé formule tot een perfect evenwicht PLUS 2 Waarom? Minami biedt omega-3 voedingssupplementen met een heel hoge concentratie, waarvan de voordelen en de effecten
Nadere informatie1 gram verteerbare koolhydraten levert 4 kcal (afkorting verteerbare koolhydraten =
Voedingsanalyse van 2 typische fastfoodmaaltijden : cijfers en feiten Doelstelling : Vanuit de voedingswaarde en met behulp van de cursus, de effecten van fastfood op de gezondheid kunnen afleiden. De
Nadere informatieDiabetes bij kwetsbare ouderen Dr. ST Houweling, kaderhuisarts. Waar gaat het over? De bejaarde. De ene bejaarde is de andere bejaarde niet...
Diabetes bij kwetsbare ouderen Dr. ST Houweling, kaderhuisarts Waar gaat het over? Kwetsbare bejaarden: zin van goede glucoseregeling, bloeddrukbehandeling lipiden en bijv. funduscontrole 3 De bejaarde
Nadere informatieVoedingssupplementen Consumentenonderzoek NPN
Voedingssupplementen Consumentenonderzoek NPN Management summary Schuttelaar & Partners 001-01.ppt december 00 Marieke Gaus Context en doel van het onderzoek Doel onderzoek Het onderzoek wordt uitgevoerd
Nadere informatieDecreasing rates of major lower-extremity amputation in people with diabetes but not in those without : a nationwide study in Belgium
Decreasing rates of major lower-extremity amputation in people with but not in those without : a nationwide study in Belgium Samenvatting van de resultaten gepubliceerd in Diabetologia (het artikel is
Nadere informatieMysimba 8 mg/90 mg tabletten met verlengde afgifte. (naltrexonhydrochloride en bupropionhydrochloride)
1 De Europese gezondheidsautoriteiten hebben bepaaide voorwaarden verbonden aan het in de handel brengen van het geneesmiddel Mysimba 8 mg/90 mg tabletten met verlengde afgifte. Het verplichte plan voor
Nadere informatieEUROPESE AANBEVELINGEN VOOR DE
EUROPESE AANBEVELNGEN VOOR DE AANPAK VAN ARTERËLE HYPERTENSE 2018 Guidelines for the Management of Arterial Hypertension 6 nieuwe concepten Bloeddrukmeting Bredere toepassing van ambulante BD meting met
Nadere informatieBIJLAGE. Wetenschappelijke aspecten
BIJLAGE Wetenschappelijke aspecten 3 BIJLAGE Wetenschappelijke aspecten A) INLEIDING Sparfloxacine is een antibioticum van de chinolonengroep dat is geïndiceerd voor de behandeling van: - in gemeenschapsverband
Nadere informatieLandelijk Diabetes Congres Diabetes en hart- en vaatziekten
Landelijk Diabetes Congres Diabetes en hart- en vaatziekten Joke Lanphen, kaderhuisarts hart en vaatziekten Inhoud presentatie 1 Voorkomen van HVZ bij DM type 2 2 NHG standaard CVRM en diabetes 3 Metingen
Nadere informatieKUVAN. PKU Vereniging en MODAZ - KUVAN - 1/6
KUVAN KUVAN, een middel voor de behandeling van PKU Hoe werkt KUVAN? Voor wie is KUVAN geschikt? KUVAN -belastingtest Ik kom in aanmerking voor KUVAN, wat nu? Innemen van KUVAN Dosering Bijwerkingen KUVAN
Nadere informatieLaten we samen zorg dragen voor ons hart en ONZE slagaders. Cardio-cerebrovasculaire aandoeningen BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA
BELGISCHE CARDIOLOGISCHE LIGA Cardio-cerebrovasculaire aandoeningen Laten we samen zorg dragen voor ons hart en ONZE slagaders 2018-159_LC_SC_Brochure_SemaineCoeur_NLBAT.indd 1 20/08/2018 14:40 De jongste
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Cardiovasculaire Beoordeling na Hypertensieve Afwijkingen van de Zwangerschap Hypertensieve zwangerschapscomplicaties rondom de uitgerekende datum zijn veelvoorkomende complicaties.
Nadere informatieFetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING
Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk
Nadere informatiePre-diabetes, wat is het en wat kan ik er zelf aan doen? In deze folder krijgt u hier meer informatie over.
Pre-diabetes Pre-diabetes, wat is het en wat kan ik er zelf aan doen? In deze folder krijgt u hier meer informatie over. Wat is pre-diabetes Pre-diabetes is het stadium vóór diabetes (suikerziekte). Het
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/35287 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35287 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Poortvliet, Rosalinde Title: New perspectives on cardiovascular risk prediction
Nadere informatieOathie. de opvolger van brood. Oathie is een product van:
Oathie de opvolger van brood Oathie is een product van: 2 3 Oathie is een revolutionair voedingsmiddel In tegenstelling tot brood is het niet opgebouwd uit tarwe of meel. Het bevat vooral havermout, vezels,
Nadere informatiePreventie van type 2 diabetes bij volwassenen
Preventie van type 2 diabetes bij volwassenen Kernboodschappen Uitgave januari 2016 www.diabetes.be Diabetes mellitus Iemand met diabetes heeft een verhoogd bloedsuikergehalte omdat men niet voldoende
Nadere informatieHart en Vaataandoeningen, Leefstijlziektes? of! Leo Schrijvers Cardioloog
Van harte welkom! Hart en Vaataandoeningen, Leefstijlziektes? of! Leo Schrijvers Cardioloog CONFUCIUS: Chinees wijsgeer circa 500 voor Christus Het is niet moeilijk om het goede te herkennen, maar wel
Nadere informatieAanbevolen Dagelijks Hoeveelheden (ADH) voor zwangeren
Pagina 1 / 5 Aanbevolen Dagelijks Hoeveelheden (ADH) voor zwangeren Energie Energie De basaal stofwisseling neemt tijdens de zwangerschap geleidelijk toe. Aan het eind van de zwangerschap is de basaal
Nadere informatieUw brief van Uw kenmerk Datum 21 januari 2013 Farma februari 2013
Aan de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postbus 20350 2500 EJ Den Haag Uw brief van Uw kenmerk Datum 21 januari 2013 Farma-3151398 11 februari 2013 Ons kenmerk Behandeld door Doorkiesnummer
Nadere informatieVerhoogd cholesterolgehalte. Vraag je Alphega apotheek om meer informatie en advies. Jouw gezondheid is onze zorg
Verhoogd cholesterolgehalte Vraag je Alphega apotheek om meer informatie en advies Jouw gezondheid is onze zorg Inhoud Cholesterolgehalte 3 Cholesterol 3 Cholesterol in voeding 4 Verhoogd cholesterolgehalte
Nadere informatieNederlanse Samenvatting. Nederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting 197 198 Samenvatting In het proefschrift worden diverse klinische aspecten van primaire PCI (Primaire Coronaire Interventie) voor de behandeling van een hartinfarct onderzocht.
Nadere informatieHET LIPIDENSPECTRUM VAN PATIËNTEN
HET EFFECT VAN DE CVRM ZORGSTRAAT OP DE BLOEDDRUK EN HET LIPIDENSPECTRUM VAN PATIËNTEN IN DE HUISARTSENPRAKTIJK Berdien Oosterveld Begeleiding: Job van der Palen Peter van der Lugt Mirella Nijmeijer Wetenschapsavond
Nadere informatieKwaliteitsindicatoren diabetes type 2 (fase 2)
Kwaliteitsindicatoren diabetes type 2 (fase 2) Nederlandse Diabetes Federatie 033-4480845 info@diabetesfederatie.nl Stationsplein 139 3818 LE Amersfoort Kwaliteitsindicatoren diabetes type 2 (fase 2) De
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
12 Samenvatting Hoofdstuk 1 is een algemene inleiding en beschrijft de achtergronden en het doel van dit proefschrift. Met het stijgen van de leeftijd nemen de incidentie en prevalentie van hart- en vaatziekten
Nadere informatieVoedingsadvies bij Diabetes Mellitus. Bij gebruik van GLP-1-analoog
Voedingsadvies bij Diabetes Mellitus Bij gebruik van GLP-1-analoog Aangezien u lijdt aan Diabetes mellitus, type 2 (oftewel ouderdomsdiabetes) én overgewicht hebt, heeft de arts u een behandeling met zogenaamd
Nadere informatieVoor op brood (kuipjes 41 % totaal vet) Voor op brood (kuipjes > 41 % vet) Twenty Four Brio Light Becel pro.activ Calorie Light
INFOKAART n van margarine-, halvarine- en bak- en braadproducten December 2016 - Het assortiment margarineproducten wordt steeds groter en sluit steeds beter aan op de wensen en eisen van de consument.
Nadere informatiePre-diabetes, wat is het en wat kan ik er zelf aan doen? In deze folder krijgt u hier meer informatie over.
Pre-diabetes Pre-diabetes, wat is het en wat kan ik er zelf aan doen? In deze folder krijgt u hier meer informatie over. Wat is pre-diabetes Pre-diabetes is het stadium vóór diabetes (suikerziekte). Het
Nadere informatieWat is mijn cardiovasculair risicoprofiel? 27 september 2016 Herbert De Raedt Dienst cardiologie Onze Lieve Vrouw Ziekenhuis Aalst
Wat is mijn cardiovasculair risicoprofiel? 27 september 2016 Herbert De Raedt Dienst cardiologie Onze Lieve Vrouw Ziekenhuis Aalst Waarover Epidemiologie Pathofysiologie Risicofactoren Take home message
Nadere informatie