Logistiek & Automatisering. December

Transcriptie

1 December Uitgelicht Logistiek & Automatisering [ 8 ] [ 18 ] [ 16 ] [ 24 ] [ 44 ] Robot grijpt macht in de tuinbouw Het internet van de plantenwereld Trays vullen opnieuw uitgevonden Perfectionering tracking & tracing Fusarium in de Phalaenopsisteelt

2 51p0 In D at-a-control weet je altijd waar de planten staan; Met de 2D-Shuttle kun je de planten overal naartoe verplaatsen; Zo krijgen de planten precies het water dat ze nodig hebben. Logiqs Agro International B.V. Honderdland LT Maasdijk Tel:

3 Stilstaan Jacco Strating Hoofdredacteur KAS Techniek Vervoerdersorganisatie TLN voert sinds drie jaar een campagne met de titel Zonder transport staat alles stil. Een waarheid als een koe. Want waar zouden we zijn zonder alle trucks, vliegtuigen, schepen en treinen die al onze mooie tuinbouwproducten over de hele wereld op de plaats van bestemming afleveren? En wat zouden we moeten zonder al die mensen die dagelijks verantwoordelijk zijn voor het organiseren, plannen, besturen en uitvoeren van die goederenstromen? Dat geldt ook voor logistiek op bedrijfsniveau. Transportbanden, oogstkarren, rolcontainers, liften, kantelaars en stapelaars maakten het leven van de Nederlandse teler de laatste jaren stukken makkelijker. Sorteermachines, verpakkingslijnen, automatiseringssystemen en zelfs oogstrobots deden daar nog een schepje bovenop. Oké, in vroeger tijd konden telers ook zonder al die hulpmiddelen af. Maar met de huidige product volumes en grootschaligheid van kwekerijen zal toch echt niemand meer naar die situatie terug willen. In deze editie van KAS Techniek daarom speciale aandacht voor logistiek en automatisering. Voor al die ontwikkelingen die de Nederlandse tuinbouw hebben geholpen om te komen waar zij vandaag de dag is. En voor de hulpmiddelen van morgen die ervoor zullen zorgen dat wij die positie ook in de toekomst weten vast te houden. Dus ja, ook de tuinbouw kan niet zonder logistiek én automatisering. Ik vind dat we dáár zo nu en dan wél bij mogen stilstaan

4 Columns Rubrieken 3 Jacco Strating Stilstaan 12 Tuinen bij Demokwekerij Bijspijkeren om vooruit te komen 22 Tuinen bij WUR Glastuinbouw In gesprek met plantensoorten 32 Tuinen bij GreenQ 100 procent led voor tomaat 44 Ziekte uitgelicht Fusarium in Phalaenopsis 15 Sjaak Bakker Optimale logistiek 29 Peter Zwinkels Remmende voorsprong 46 In gesprek met CropEye Er zit een luchtje aan 50 Waar of niet waar? Tuinbouwmythe ontrafeld 37 Joop van den Nouweland Externe automatisering Colofon Adres redactie Middel Broekweg 3, 2671 ME Naaldwijk redactie@tuinbouwcommunicatie.nl Hoofdredacteur: Jacco Strating Redactie: Florentine Jagers, Ellis Langen, Uko Reinders, Jacco Strating Aan dit nummer werkten mee: Sjaak Bakker, Jolanda Heistek, René t Hoen, Daan Kuiper, Daniël van der Loo, Joop van den Nouweland, Uko Reinders, Lu Lei Yan en Peter Zwinkels. Fotografie: Bloemenbureau Holland, DLV Plant, Flier Systems, Indigo Solutions, Irmato Jentjens OHS Veghel, Javo, Kas als Energiebron, KG Systems, Logiqs Agro, Ed Schalke bv, Steenks Service, ThinkStock, Triple E, Visser, WPS Horti Systems en KAS TuinbouwCommunicatie. Ontwerp/vormgeving: Flint Creative Druk: BDUprint

5 Artikelen 8 Robotisering zet door Wat zijn de mogelijkheden? 24 Tracking & tracing Diverse systemen op een rij 16 Nieuwe vultechniek trays Florensis heeft de primeur 34 Kas als Energiebron Energie besparen vanuit kantine 38 Logistiek & Automatisering Welke noviteiten zijn er? 18 Internet van de natuur Netwerken van schimmels Uitgever: Hans van Renssen Sales: Martijn Haas, martijn@tuinbouwcommunicatie.nl, tel Hans van Renssen, hans@tuinbouwcommunicatie.nl, tel Abonneren: sales@tuinbouwcommunicatie.nl KAS TuinbouwCommunicatie biedt een breed multi mediaal pakket vakinformatie aan voor ondernemers in de glastuinbouw. Naast KAS Techniek worden onder andere ook aangeboden: KAS Magazine, HortiBiz Magazine, GroenteNet.nl, SierteeltNet.nl, HortiBiz.com, TuinbouwTV.nl en de (dagelijkse) digitale nieuwsbrieven vanuit de websites. Samenwerken met KAS TuinbouwCommunicatie? Neem contact op met hans@tuinbouwcommunicatie.nl. Disclaimer/copyright: De inhoud van KAS Magazine is zorgvuldig samengesteld. De uitgever, redactie en auteurs zijn niet aansprakelijk voor schade die het gevolg is van beslissingen die worden genomen op basis van redactie, vormgeving en advertenties in KAS Magazine. Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen of openbaar worden gemaakt zonder uitdrukkelijke en schriftelijke toestemming van de uitgever en auteur.

6 6] Wie de combinatie tuinbouw en logistiek terugzoekt in de natuur, komt al snel terecht bij de mier. Een klein beestje dat op veel vlakken intelligenter en sterker is dan de mens. Een mier is in staat om gewicht te dragen dat 50 keer zwaarder is dan zijn lichaamsgewicht. In verhouding zijn z n spieren dikker en groter dan die van mensen. Hierdoor beweegt de mier zich ook heel snel voort. Handig, want zo kan hij zijn zelf geteelde producten ook zelf transporteren. Mieren kweken namelijk ook voedsel en gebruiken chemicaliën uit hun lijf als bestrijdingsmiddel. Tja en wetende dat de mier ook nog eens zeer coöperatief is, maakt hem een aardige leermeester, vindt u ook niet?

7 Zwaargewicht! [7

8 8] Robots grijpen de macht UITGELICHT LOGISTIEK & AUTOMATISERING - Begin dit millennium was Jentjens een nieuw gezicht in de tuinbouwwereld. Het bedrijf baarde direct opzien met baanbrekende robotiseringsprojecten in zowel de groente- als de sierteelt. Afgelopen augustus werd het bedrijf overgenomen en ging het verder onder de naam Irmato Jentjens OHS Veghel. Een belangrijk project waar het bedrijf aan werkt is een oogstmachine voor paprika s. Tekst Uko Reinders Het bedrijf dat Jentjens overnam is Irmato, een internationaal ingenieurs- en adviesbureau in de machine- en apparatenbouw. Voor de klanten verandert er niet veel; de kennis en ervaring zijn nog steeds aanwezig. Jentjens Machinetechniek werd in 1952 opgericht. Na jarenlang als toeleverancier van onderdelen en machinebouw samenstellingen

9 te hebben gefunctioneerd, richtte het Veghelse bedrijf zich begin jaren 90 meer en meer op de productie van gerobotiseerde productielijnen. Daar barstte het van rond de Noord Brabantse stad. Vooral in Eindhoven, waar Philips een belangrijke klant werd. Voor de elektronica gigant maakte Jentjens productielijnen met robots om bijvoorbeeld tv s en scheerapparaten in elkaar te zetten. Dat ging goed totdat Philips en andere bedrijven vanwege de kosten hun productie naar het buitenland verplaatsten. Jentjens bleef in eerste instantie machines aan deze bedrijven leveren, tot in het Verre Oosten aan toe, maar zag uiteindelijk geen toekomst in het buitenland. Bedrijven in bij voorbeeld China kunnen uiteindelijk hetzelfde bedenken als wij. Bovendien zijn we een te kleine speler om op lange termijn in het Verre Oosten mee te kunnen, vertelt Erik Wekking, technical sales manager van Irmato Jentjens OHS. Rond de eeuwwisseling ging het roer om en besloot het Veghelse bedrijf zich te richten op sectoren die wel in Nederland en de ons omringende landen blijven, waarbij het uitkwam op de voedingsmiddelen en tuinbouw. De omslag betekende niet alleen een andere sector, maar ook een ander type product. In de industrie zijn alle producten identiek, waardoor ook de handelingen exact gelijk zijn. Maar hamburgers, kippenpoten, paprika s en rozen zijn allemaal verschillend van elkaar. Voordat een robot daar wat mee kan doen, moeten de producten eerst één voor één bekeken en geanalyseerd worden. Kleinere wereld Wat Wekking bij zijn kennismaking met de tuinbouw opviel, waren moderne kassen, maar dat robots daarin ontbraken. Dat terwijl die in andere industrieën al lang werden toegepast en niet zouden misstaan in de tuinbouw met z n vele hand werk. Maar Wekking zag ook dat de tuinbouw Na grondig testen bleek dat de camera het won van de oogstmedewerkers De paprikarobot moet niet alleen oogsten, maar ook ziektes herkennen en deze selectief te lijf gaan een veel kleinere wereld is dan de industrie met veel verschillende producten en gewassen. De spoeling is dun. Dat maakt het lastig voor kapitaalintensieve productielijnen met robots. Je kunt technisch wel wat bouwen maar er moet tenslotte ook geld mee verdiend worden door de teler, weet Wekking. Het eerste apparaat dat Jentjens begin deze eeuw voor de tuinbouw ontwikkelde was de Rombomatic. Hiermee worden stekken automatisch op maat geknipt en met vier tegelijk in een pot geplant met de blaadjes allemaal aan dezelfde kant en voorzien van een wortelbehandeling. Het enige handwerk was het inhangen van het stekhout, wat lastig is te automatiseren vanwege de grote kans op plantbeschadiging ten gevolge van de dorens. Het stek hout wordt beoordeeld aan de hand van camera beelden, op basis waarvan vier uniforme stekken worden gesneden. Om het project rendabel te maken werkten verschillende potroosbedrijven uit Nederland en het buitenland samen, zodat Jentjens zeker was meerdere lijnen te kunnen leveren. Dat de lijn succesvol was, blijkt uit de praktijk; de meeste gebruikers hebben, uiteraard afhankelijk van hun specifieke bedrijfssituatie, de Rombomatic in 2,5 jaar terugverdiend, terwijl de meeste van de 15 geproduceerde lijnen nog steeds in gebruik zijn. De redelijk korte terugverdientijd komt mede doordat het apparaat bijna het gehele jaar door conti nue in gebruik is. Praat je over bijvoorbeeld seizoensproducten, dan wordt dat al veel lastiger. Veel bekijks Op de Horti Fair in 2003 presenteerde Jentjens de Rombomatic aan de sector. We kregen veel bekijks en veel vragen, want veel mensen [9

10 10] binnen de sector zagen voor het eerst een robottoepassing in combinatie met een tuinbouwgewas. Door met telers te praten, kregen we meer kijk op de tuinbouw en de mogelijkheden om andere gewassen te automatiseren, blikt Wekking terug. Het leidde tot het volgende innovatieve project: de Snijrozen Oogstrobot. Nadat de EU een miljoen euro voor het project beschikbaar stelde, sloten ook het PT en LTO aan, evenals Wageningen UR en volgden verschillende rozentelers het project in een stuurgroep. Wat hielp bij de ontwikkeling van de rozenoogstrobot was de introductie van mobiele teelt systemen die even daarvoor plaatsvond. Daardoor kon de robot stil blijven staan. Het is een stuk lastiger om met de apparatuur door de rozen te moeten gaan. Jentjens bouwde in samenwerking met Wageningen UR een prototype en ging proefdraaien bij Marjoland in Waddinxveen, waar al een mobiel teeltsysteem stond. De rozen op goten kwamen naar de oogst robot, waar ze eerst onder een kap werden doorgevoerd, waar camera s de oogst rijpe knoppen opspoorden. De coördinaten daarvan werden doorgegeven aan een pakrobot die de steel vasthield. Een visionsysteem volgde de steel omlaag en knipte deze op de juiste plaats af. Vervolgens werd de steel met de pakrobot weggehangen. Rauwer of rijper Een van de problemen bij de ontwikkeling was volgens Wekking de maatvoering voor rijpheid. Bij bijvoorbeeld een scheerapparaat zijn de eerste, de tiende en de honderduizendste exact hetzelfde. Bij rozen is dat duidelijk niet het geval. Telers kwamen er met elkaar maar lastig uit. De een wil wat rauwer en de ander wat rijper. Daarom hebben we een mechanisme ontwikkeld waarbij telers de rijpheid zelf kunnen afstellen. Dat ging goed want na grondig testen waren telers het erover eens dat de camera het won van hun oogst medewerkers. Dat is niet onlogisch want de camera kijkt altijd van bovenaf, terwijl mensen dat niet altijd kunnen. En mensen zijn de ene dag scherper dan de Een visionsysteem volgt de steel omlaag en knipt deze op de juiste plaats af andere. Uiteindelijk werd een rendement behaald van 90 procent goed geknipte rozen. Of dat een hoger rendement is dan handmatig plukken, konden telers niet zeggen omdat betrouwbaar vergelijkingsmateriaal ontbrak. De discussie daarover is ook niet meer gevoerd, aldus Wekking. In 2008 was de rozen oogstrobot klaar om op de markt te komen, maar daar is het nooit van gekomen. Waar Jentjens 10 jaar eerder te maken kreeg met de verdwijnende consumenten elektronica productie uit Nederland, herhaalde de geschiedenis zich nu in de rozenproductie. Die verplaatste zich naar Afrika. De hoge energiekosten en de hevige economische crisis in 2008 zorgden voor teruglopende rendementen, waardoor rozentelers investeringen op de lange baan schoven. Dat nekte de oogstrobot. De vraag die nooit beantwoord zal worden, is hoe het met de rozenteelt was gelopen als de oogstrobot in betere tijden was geïntroduceerd. Naar de groenten Na het project in de snijroos, dat teleurstellend voor Jentjens afliep, kwam het bedrijf terecht in de groenten. Niet onlogisch, want in de sierteelt wordt weinig geautomatiseerd. En waar dat wel gebeurt, zoals in de chrysant, bestaat bij Jentjens geen behoefte om een nieuw product te introduceren. De markt is te klein voor meerdere aanbieders van hetzelfde, het ontwikkeltraject duurt lang en gaat met hoge kosten gepaard. We moeten daarom niet in elkaars vaarwater willen zitten, zegt Wekking. Voor The Greenery ging Jentjens aan de slag met een verpakkings lijn voor de stoplicht paprikamixen. De opdracht was om die in een snelheid van 100 flowpacks per minuut te produceren. Belangrijk is dat elke verpakking hetzelfde doelgewicht heeft, dat moet worden bereikt door drie paprika s te selecteren die samen het doelgewicht wegen. Een mooie puzzel die Jentjens met weegschalen en robots wist op te lossen. In de productielijn zijn ook uitgangen meegenomen voor paprika s die ongeschikt zijn voor de stoplichtverpakking

11 omdat ze te licht of te zwaar zijn en daarom meer opbrengen in een ander type verpakking. Om de flowpack goed te sluiten, is het belangrijk dat de stelen allemaal in de lengterichting van de verpakking wijzen. Dat betekent dat elke paprika opgepakt moet worden en in de goede richting geplaatst moet worden. De lijn, met een lengte van 50 meter, draait nu bij The Greenery-vestiging in Bleiswijk. Dat is tot dusver onze enige klant maar er zijn meer bedrijven die interesse tonen, vooral in Spanje. In het nieuwste project van Irmato Jentjens OHS blijft het bedrijf in de paprika s, maar nu in de oogst, wat net als bij de rozen uiterst vooruitstrevend is in de tuinbouw. Wageningen UR is de trekker van het Clever Robots for Crops of kortweg Crops project, waarin 14 bedrijven en universiteiten uit verschillende landen samenwerken. Het project wordt gesubsidieerd door de EU via het 7th Framework Programme. De basis van het project is een rijdend platform vol met camera s en robots, niet alleen om paprika s te oogsten maar ook om ziektes te herkennen en deze selectief te lijf te gaan. En niet alleen voor paprika s, ook voor appels en druiven. Jentjens houdt zich samen met Wageningen UR bezig met het oogstgedeelte van paprika s, waarover het dankzij de rozen de nodige kennis heeft vergaard. Net als bij de rozen moeten de oogst bare producten worden herkend met een camera. Met vison software wordt vervolgens een grijparm aangestuurd en wordt de steel op de juiste plaats afgesneden. Met het eerste prototype wordt nu bij telers proeven gedaan en de resultaten zijn volgens Wekking bemoedigend. Volgend jaar wordt het project afgerond; daarna gaan Irmato Jentjens OHS en andere partijen door met de vertaal slag naar de praktijk. Dan moet het niet alleen duidelijk zijn of het technisch lukt, maar ook of de terugverdientijd de oogstrobot investeringswaardig maakt. Wekking is daar positief over. En vooralsnog ziet het er ook niet naar uit dat de marktpositie van paprika s spelbreker wordt. Het ontwikkeltraject duurt lang en gaat gepaard met hoge kosten Over het CROPS-project Het Europese project CROPS richt zich op het ontwikkelen van intelligente systemen voor de productie en oogst van hoogwaardige gewassen. CROPS gaat nieuwe technieken voor sensoren, robotarmen, grijpers en intelligentie ontwikkelen, geschikt voor verschillende toepassingen. Wageningen UR Glastuinbouw richt zich in het project op het oogsten van paprika s en focust daarbij op de ontwikkeling van intelligentie voor robots zodat ze kunnen worden ingezet in ongestructureerde omgevingen. Inmiddels werden grote stappen gezet. Tot nu toe is onder meer getest met sensoren voor vruchtdetectie in praktijkkassen, is een algoritme ontwikkeld voor detectie en lokalisatie van obstakels met multispectrale beelden, is een platform ontworpen en gerealiseerd voor robotarm en sensoren en werden een eerste prototype van een robotarm en een grijper ontwikkeld, getest en gedemonstreerd. Het daarop volgende type grijper werd in samenwerking met Jentjens Machinetechniek (inmiddels Irmato Jentjens OHS Veghel) en Festo uit Duitsland ontwikkeld. Daarnaast vonden door heel Europa diverse bijeenkomsten plaats om de technieken met verschillende partijen te bespreken en door te ontwikkelen. [11

12 Tekst Ellis Langen Een van de pijlers waar Demokwekerij Westland zich meer op wil richten, is het organiseren van praktijkdagen of cursussen rondom glastuinbouwtechniek. Dat kan zijn voor zowel ondernemers, medewerkers, scholieren of studenten. Deze tak van sport rolt het bedrijf in 2014 verder uit, zegt Peet van Adrichem, directeur van de demokwekerij. Bijspijkeren om vooruit te komen 12] Peet van Adrichem is ervan overtuigd dat als het middenmanagement en management binnen glas tuinbouwbedrijven beter op orde komt, de ondernemers niet alleen beter bestand zijn tegen tegen slagen, maar ze ook meer tijd hebben om zich te richten op belangrijke, noodzakelijke zaken in de toekomst, zoals marketing en innovatie. Vrijwel alle ondernemers lopen volgens hem nu op hun tenen om alles te organiseren binnen hun groeiende glastuinbouwbedrijf. De ondernemer doet nu bijna alles zelf, vaak met een beetje hulp van een mede werker die wat taken van hem overneemt. Die medewerkers hebben vaak geen opleiding en worden - ongenuanceerd gezegd - van het tomaten plukken afgehaald. Ze krijgen vervolgens dan technische, verantwoordelijke taken toebedeeld, zoals het nalopen van de watersystemen, intern transport of het runnen van het ketelhuis. Omdat zij te weinig technische kennis hebben, moeten ze worden bijgeschoold. Van Adrichem: Veel mede werkers ervaren bepaalde zaken nu als gewoon, maar de achtergronden ervan, het waarom, en het nut ervan, moeten ze echt weten, snappen én beseffen om verder te kunnen groeien in het bedrijf. Technisch kunnen we in de glastuinbouw bijna alles, maar nu moeten we het nog leren snappen. Onderhoud en beheer Wat betreft de pijler kennisoverdracht, heeft Demokwekerij Westland vergaande ambities. Deze ambitie staat deels ook ten doel aan de 25 participerende bedrijven binnen de demo kwekerij die veelal technische zaken produceren en leveren. Deze bedrijven renderen het beste als mensen hun technische apparaten optimaal weten te gebruiken. Het niveau van bijscholing dat gegeven kan worden, varieert. Dat kan zijn de basisschool, voortgezet onder wijs, MBO, HBO en universiteit. Zo heeft de demokwekerij al jaren een samenwerkingsverband met Lentiz MBO die bijvoorbeeld momenteel voor haar BBL-onderwijs gebruik maakt van de kennis en faciliteiten van de demokwekerij. Voor hen en voor andere geïnteresseerden organiseert Demokwekerij Westland praktijkdagen, dagdelen of hele cursussen die gaan over glastuinbouwtechniek zoals die op een modern glastuinbouw bedrijf plaats vindt (logistiek, water, warmte, klimaat, elektriciteit, aandrijftechnologie, gewasbescherming, luchtvochtigheid en kasconstructie). Eind dit jaar en volgend jaar wordt de Minimaster Onderhoud en beheer gegeven waarbij deelnemers ook zelf aan de slag kunnen. De Minimaster is een samen werking met Lentiz Cursus en Consult. Roy Wubben, projectmanager bij Demokwekerij Westland: Voor de Minimaster maken we per onder werp een tafel met technische onderdelen

13 Tuinen bij Demokwekerij waar vervolgens aan gesleuteld kan worden. Ook strategisch management of het maken van een ondernemingsplan, behoort tot de mogelijkheden als onderwerpen voor een bijeenkomst of cursus. Zo is er ook een Masterclass Strategisch Middenkader waarin strategie, financieel management, management en organisatie, marketing en innovatie centraal staan. Daarin wordt behandeld wat dit allemaal inhoudt, hoe belangrijk dit voor een bedrijf is, hoe er mee om kan worden gegaan en wat verbeterpunten op dit vlak zijn. Tijdens de cursus waarbij het gaat om een ondernemingsplan, gaan de deelnemers deze strategische onderwerpen vertalen naar een bedrijfs plan. Wubben: Maatwerk op elk gewenst niveau, dat is ons streven. Demokwekerij Westland combineert op kennisbijeenkomsten graag theorie en praktijk. Wubben: Het theoriegedeelte geven we zelf in onze nieuwe presentatieruimte waar plek is voor 45 personen. Voor de koppeling met de praktijk maken we graag gebruik van een van onze participanten. Zo kan een expert van hen ingaan op de praktijk, technische praktijkvoorbeelden aanhalen, de techniek verder uitdiepen, actuele zaken bespreken en discussies aangaan met deelnemers. Ook kunnen de verschillende teeltafdelingen binnen de demokwekerij beschikbaar worden gesteld voor de bijeenkomsten. Een afrondende toets of opdracht, individueel of als groep, kunnen aan het programma worden toegevoegd. We evalueren de bijeenkomsten met de deelnemers om ervan te leren en waar nodig de bijeenkomsten te verbeteren. Demokwekerij Westland praat inmiddels ook met Hogeschool INHolland in Delft en HAS Hogeschool Den Bosch over invulling van bijvoorbeeld een (deel) van een leermodule op de demokwekerij. Demokwekerij Westland is een breed kenniscentrum dat optreedt als verbindende schakel tussen bedrijfsleven, kwekers, onderzoeksinstellingen, technische toeleveranciers, onderwijs en overheid. De organisatie is onderdeel van Proeftuin Zwaagdijk, dat geldt als één van de belangrijkste agrarische onderzoekscentra van Nederland op het gebied van praktijkgericht onderzoek. Demokwekerij Westland Zwethlaan LB Honselersdijk T +31 (0) info@demokwekerij.nl [13

14 1200 trays in een uur? De Matrix geeft u nachtrust! Javo is al meer dan 40 jaar de economisch verantwoorde keuze in de tuinbouw- en boomkwekerijsector. Meer doen in minder tijd: een bewuste keuze voor groei. De nieuwe Matrix (patent: ) is het bewijs van innovatie op het terrein van potten vullen in trays. Tot 1200 trays per uur, in verschillende patronen en zelfs twee patronen tegelijkertijd en gegarandeerd een nauwkeurige, gelijkmatige vulling. De wereldwijde Javo service is de extra geruststelling voor jarenlange, zorgeloze productie en waardevastheid van uw investering. Meer informatie Bezoek onze website, mail naar info@javo.eu of bel +31 (0) We zijn u graag van dienst. Maak kennis met de Matrix en andere innovaties op de IPM, stand 3D43 Voorkom een boete en kies voor een Klimrek Buffer Voldoet u aan 500 m 3 regenwateropslag / ha.? GEEN RUIMTEVERLIES DOOR STEVIGE TEELTVLOER 4m diep Alleen met een Klimrek Buffer wateropslag tot meters onder grondwaterniveau m 3 Verheldering vanuit alle hoeken! Klimrek Buffer t.o.v. andere systemen: Laagste prijs per m 3 door diepere aanleg Geen grondwater en inzakkende kanten info@klimrek.com Uw advertentie in KAS? Wij vertellen u graag meer over de mogelijkheden. Neem vrijblijvend contact op met onze media adviseurs.

15 Column Optimale logistiek van levensbelang Heeft u ooit de website van Transport en Logistiek Nederland gezien? Als ik dit schrijf is het 18 november en tijdens de actie voor de hulp aan de slacht offers van de tornado op de Filipijnen schiet me de titel van deze website te binnen: Zonder transport staat alles stil. Helaas blijkt dit een harde realiteit. Niet de beschikbaarheid van hulpgoederen en voedsel voor de Filipijnse bevolking zijn het grootste probleem, maar hoe krijgen we het zo snel mogelijk op de juiste plaats en in de juiste hoeveelheid. Elk extra tijdverlies, productverlies en/of kwaliteitsverlies is in deze situatie letterlijk van levensbelang. Hopelijk komt behalve de donaties ook de kennis van de Nederlandse topsector logistiek van pas om de Filippino s zo snel mogelijk te helpen. Sjaak Bakker Sjaak Bakker (sjaak.bakker@wur.nl) is sinds 2002 manager bij Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk, toonaangevend onderzoeksinstituut voor de internationale glastuinbouw. Eerder werkte hij bij IMAG DLO en Priva. Dit soort gebeurtenissen wijzen je weer op de relativiteit van de crisis in Nederland en de problemen in de logistiek in de voedselketen in Nederland en Europa. Maar op wereldschaal kan het oplossen daarvan wel degelijk een enorme bijdrage aan de voedselproblematiek opleveren en dus óók van levensbelang zijn. Want zelfs in onze goed georganiseerde groente- en fruitketen gaan nog steeds tíentallen procenten aan voedsel verloren. In het topgebied logistiek wordt de nadruk gelegd op de combinatie logistiek en ICT. Dat geldt zeker voor de groentesector waar veel te winnen is door deze combinatie. Mooi voorbeeld: de winnaar van de Food Valley Award, de Pasteur sensor tag. Deze tag geeft aan waar het verse product vandaan komt, meet de temperatuuren gas condities tijdens vervoer en opslag én berekend wat de werkelijke houd baarheid is. Hiermee worden belangrijke ketenproblemen zoals voedselverspilling, efficiency en traceerbaarheid aangepakt. En minder verspilling is soms letterlijk van levensbelang maar ook figuurlijk voor de sector die te maken heeft met kritische consumenten en een toegenomen vraag naar veilig voedsel. [15

16 16] Trays vullen opnieuw uitgevonden UITGELICHT LOGISTIEK & AUTOMATISERING - De afgelopen maanden werkten Florensis en Flier Systems nauw samen aan een machine om trays homogeen te vullen met grond. En met succes. Het leidde niet alleen tot de introductie van een geheel nieuwe vultechniek voor de opkweek van uitgangsmateriaal, en passant werd bovendien ontdekt dat een forse capaciteitsverhoging kan worden gerealiseerd. Tekst Jacco Strating Het is een probleem dat door iedereen voor lief werd genomen: het gebrek aan een passende methode om pluggen homogeen en met een juiste dichtheid te vullen. Niets bleek toereikend om de pluggen op een gelijk wijze te vullen. Florensis uit Hendrik Ido Ambacht besloot de stoute schoenen aan te trekken en nam contact op met Flier Systems, zegt directeur productie

17 Piet Tensen. Wij weten alles van zaden, stekken en planten, maar hebben de technische kennis niet in huis. Daarom hebben wij Flier Systems benaderd met de vraag of we dit probleem niet gezamenlijk konden oppakken, ieder vanuit onze eigen achtergrond, maar met hetzelfde doel. Bijzonder assortiment Florensis is een familiebedrijf dat al sinds 1941 actief is als leverancier van hoog waardig uitgangsmateriaal. Het bedrijf kweekt jonge planten uit zaden en stekken en is wereldwijd actief. Sinds 2009 werkt Florensis nauw samen met het Amerikaanse bedrijf Ball Horticultural Company op het gebied van genetica, productie en verkoop. Grote kracht van Florensis is het bijzonder brede assortiment dat het bedrijf voert, bestaande uit éénjarige zomerbloeiers, violen, primula s, twee- en meerjarigen en potplanten. In elke gewenste vorm of maat. Hierdoor kan Florensis een enorme markt bedienen, waarop het bedrijf zich wil onderscheiden met kwaliteit. En dus wordt voortdurend gezocht naar verbetering, niet in de laatste plaats waar het gaat om processen en technieken. Het probleem rond het ongelijke vullen van de pluggen, speelde zoals gezegd al langere tijd. Sommige problemen zijn algemeen geaccepteerd, licht Tensen toe, dus is er vaak geen noodzaak voor nieuwe ontwikkelingen. Echter de kwaliteit van het vullen is meer en meer een issue aan het worden bij bedrijven. Daarom vonden wij dat het moment daar was om dit probleem eens goed aan te pakken. Het was een uitdaging die Flier Systems graag mede aanging, zegt product development coördinator Jan Ruigrok. We zijn ruim een jaar geleden met dit project begonnen en hebben het probleem eerst uitgebreid geanalyseerd en besproken, ieder vanuit zijn eigen professie. Om tot een oplossing te komen, zijn we feitelijk teruggegaan naar de basis. Ruigrok geeft aan dat pluggen tot nu toe altijd werden gevuld met een draaitechniek. Die methode werd ingeruild voor een nieuwe techniek. Keramische trays zijn onderin lastig te vullen, maar we ontdekten dat dit door middel van de vernieuwde techniek wel lukt. En dus is dat het uitgangspunt van de nieuwe vulmachine geworden. Nadat een prototype was ontwikkeld en deze De capaciteit van de vullijn kan met 40 procent worden verhoogd De draaitechniek bij het vullen is nu verleden tijd uitvoerig werd getest bij Florensis, bouwde Flier Systems de definitieve machine. Vorige maand werd deze ingepast in de complete verwerkingslijn. Het project leverde daarnaast ook nog enkele spin-offs op. Zo blijkt het met deze techniek mogelijk om de trays voortaan in de breedte te vullen in plaats van in de lengte, vertelt Ruigrok. Daardoor kan de capaciteit van de vullijn dus aanzienlijk worden verhoogd, wel tot 40 procent. Het is een pure bijvangst van dit project, maar een waardevolle ontwikkeling die zeer zeker navolging zal gaan krijgen. Tensen beaamt dat: We hebben de interne processen stopgezet om de nieuwe ontwikkelingen af te wachten. Als we deze techniek daadwerkelijk breder willen inzetten en ook de mogelijke bijkomende voordelen willen benutten, zal dat consequenties hebben voor de wijze waarop onze processen nu worden georganiseerd en voor de opstelling van machines en verwerkingslijnen. We wachten daarom met het doen van investeringen totdat we goed in kaart hebben waar we op welke wijze winst kunnen boeken en welke consequenties dit zal hebben voor de bestaande lijnen. Want laten we eerlijk zijn: een capaciteitsverhoging van 40 procent is niet niets. Open voor vernieuwing Ondertussen zit ook Flier Systems niet stil. Het bedrijf is van oudsher een fabriek die klantspecifiek maatwerk levert. Maar de laatste tijd worden de nieuwste, klantspecifieke ontwikkelingen vertaald naar machines voor een bredere markt. De nieuwe Trayvuller TF41 is daar volgens Ruigrok een goed voorbeeld van. We hebben nu één machine ontwikkeld en gaan bekijken hoe we die kunnen laten aansluiten op specifieke problemen bij andere bedrijven. De eerste gesprekken vinden al plaats, we zullen zien wat de mogelijkheden zijn. Overigens moedigt Ruigrok andere bedrijven aan om net als Florensis meer alert te zijn op bestaande problemen in de bedrijfsvoering. Eventuele oplossingen kunnen immers leiden tot grote kwalitatieve verbetering, zoals ook het geval is met de vulmachine. Tensen is het daarmee eens. Wij hebben er in dit project bewust voor gekozen om de researchmensen van Flier Systems samen te laten werken met onze research mensen, juist omdat zij beter dan wie ook in staat zijn om out of the box te denken. [17

18 18] Het internet van de plantenwereld De ontwikkeling van internet is één van de, zo niet dé grootste technologische innovatie van de laatste vijftig jaar. Uit recent onderzoek blijkt echter dat de mens niet het enige organisme op aarde is die gebruik maakt van uitgebreide netwerken om informatie te verspreiden. Planten staan in contact met elkaar via een uitgebreid netwerk van schimmels, die fungeren als het internet van de plantenwereld. Tekst Jolanda Heistek, Lu Lei Yan en Daniël van der Loo van Triple E Als de meeste mensen aan schimmels denken, dan gaan de gedachten al snel naar verschimmeld voedsel, bijvoorbeeld oud brood. Schimmels zijn echter veel meer dan een bron van ergernis en vervullen vaak hele nuttige functies. Schimmels zijn de grote opruimers van de natuur en zijn in staat complexe substanties af te breken in simpelere componenten. Zo zijn er schimmels

19 die de waterstof-koolstof verbindingen in petroleum producten kunnen afbreken. Er zijn zelfs aanwijzingen dat schimmels gebruikt kunnen worden voor het afbreken van zenuwgas, dioxines en plastic. Schimmels zijn er in alle soorten en maten, van eencellige organismen zoals gisten tot gigantische grote ondergrondse mycelia (netwerk van alle draden van een schimmel). Het grootste bekende organisme ter wereld is een honingzwam (Armillaria ostoyae) in de Amerikaanse staat Oregon. Het onder grondse mycelium van deze honing zwam is naar schatting 2400 jaar oud en heeft een omvang van 890 hectare. Ook dichter bij huis in het Zwitserse Engading is een schimmel met een grote omvang bekend: deze is 800 meter lang, 500 meter breed en ongeveer 1000 jaar oud. Mycorrhiza-schimmels Mycorrhiza-schimmels zijn zeer belangrijk voor de plantenwereld. Mycor betekent schimmel en rhiza betekent wortel, samen schimmel wortel. Deze naam slaat op de symbiotische relatie die deze schimmels aangaan met planten genaamd mycorrhiza, dit gebeurt met ongeveer 80% van alle plantensoorten. Deze relatie is voordelig voor zowel de plant als de schimmel. Mycorrhiza komen in verschillende varianten voor, de belangrijkste zijn endotrofe en ectotrofe mycorrhiza. Bij endotrofe mycorrhiza dringen de schimmeldraden in de cellen van de plantenwortel. Bij ectotrofe mycorrhiza groeien de schimmeldraden om de buitenkant van de wortel en dringen deze alleen de intercellulaire ruimte van de wortel binnen en niet de wortelcellen zelf. De plant geeft suikers aan de schimmels en krijgt hiervoor voedingsstoffen en water terug van de schimmel. Doordat de schimmeldraden zeer klein zijn (diameter ongeveer 3µm) kunnen deze zich snel verspreiden door de bodem, waardoor nutriënten zoals stikstof en fosfor uit een groot bodemvolume geëxploiteerd kunnen worden. Mycorrhiza zorgen ervoor dat planten sneller groeien, beter tegen droogte kunnen, een hogere resistentie hebben tegen pathogenen en beter bestand zijn tegen vervuiling door zware metalen. Tevens verbeteren ze de bodemkwaliteit, verminderen stress voor Schimmels kunnen complexe substanties afbreken in simpelere componenten Onderzoeker Hongchao Pan op het Mycolab van Triple E in Helmond planten bij overplanten en kunnen ingezet worden voor het verminderen van bemesting. Ondergrondse communicatie Aan de eerder genoemde indrukwekkende (en incomplete) rij voordelen kunnen we sinds kort een nieuw voordeel toevoegen: mycorrhiza worden gebruikt voor ondergrondse communicatie tussen planten als een soort internet. Het is al langer bekend dat planten communiceren. Een bekend voorbeeld is het produceren van vluchtige stoffen als een plant aangevreten wordt door een rups. Deze vluchtige stoffen zijn een signaal voor de natuurlijke vijanden van deze rups, zoals de sluip wesp. De sluipwesp komt naar de plant en legt eieren in het lichaam van de rups. Deze wordt vervolgens van binnenuit opgegeten door de larve van de sluipwesp. De vluchtige stoffen worden ook opgepikt door planten in de buurt en deze kunnen voorzorgsmaatregelen treffen. Zo maakt de tabaks plant bijvoorbeeld meer nicotine aan als het aangevreten wordt door een konijn. Uit onderzoek blijkt dat ook andere tabaksplanten in de buurt meer nicotine aan zullen maken. Deze communicatie vindt niet alleen plaats door de lucht, maar ook door de bodem blijkt uit recent onderzoek. Onderzoekers van de universiteit van Aberdeen, het James Hutton Institute en Rothamsted Research hebben een slim experiment bedacht om de onder grondse communicatie tussen planten aan te tonen. In dit experiment werden groepen gemaakt van vijf tuinboonplanten. Drie planten in elke groep stonden met elkaar in verbinding via mycelia, de overige twee niet. Om chemische communicatie door de lucht te voorkomen, werden alle planten bedekt met zakken. Vervolgens werd telkens één plant per groep geïnfecteerd met bladluizen. Als deze plant verbonden was met andere planten via mycelium dan begonnen de verbonden planten met de chemische verdediging tegen de bladluizen. De planten die niet verbonden zijn met [19

20 20] de geïnfecteerde plant vertoonden geen teken van deze chemische verdediging. Dit wijst er op dat naast de eerder genoemde voordelen, mycorrhiza nog een ander voordeel bieden aan planten: het verspreiden van informatie. De precieze mechanismen van deze communicatie methode zijn nog niet bekend, maar hebben waarschijnlijk te maken met chemische signalen. Tot nu toe hebben we geen rekening gehouden met deze vorm van inter connectie tussen planten. Deze nieuwe kennis kan in de nabije toekomst mogelijk tot leiden tot nieuwe inzichten en methoden om planten te beschermen tegen ziekten en plagen. Toepassing van mycorrhiza Mycorrhiza kunnen op verschillende manieren ingezet worden door de mens. Bijvoorbeeld voor verduurzaming van de tuinbouw. Door het gebruik van mycorrhiza kan de opbrengst van gewassen verhoogd worden terwijl de mestgift verlaagd wordt. De mate van verhoging van de opbrengst is afhankelijk van verschillende factoren, onder andere: planten soort, bodemcondities en mestgift. Het is daarom van belang dat voor de toepassing van mycorrhiza altijd een advies op maat gegeven wordt door een ervaren deskundige. Uit onderzoek is ook bekend dat Mycorrhiza invloed heeft op het secundair meta bolisme van een plant. Dit zou een toepassing kunnen zijn voor de glastuinbouw voor de productie van gewassen met bijvoorbeeld verbeterde smaakeigenschappen of specifieke plant inhoud stoffen. In de boom kwekerij wordt door steeds meer bedrijven standaard mycorrhiza-schimmels toegevoegd bij het aanplanten om de uitval te beperken. Ook voor stedelijk groen kan mycorrhiza een grote rol spelen. De (bodem)condities zijn vaak belabberd en stadsbomen hebben het daardoor vaak moeilijk en groeien langzamer en leven korter dan soort genoten in een natuurlijke omgeving. Door het toevoegen van mycorrhiza aan de bodem wordt de vitaliteit en de levens duur van de boom vergroot. Bijkomend voordeel is dat de kosten voor onderhoud van stadsgroen hierdoor gereduceerd worden. Microscopische opnamen van wortels en schimmels. De dunne draadjes zijn de schimmels Mycorrhiza kunnen een grote rol spelen in het herstellen van gedegradeerde ecosystemen. Zij herstellen de kwaliteit van de bodem, waardoor planten zich opnieuw kunnen vestigen in het gebied. Als de bodemcondities goed zijn, dan volgen de planten vanzelf. Ook voor het saneren van vervuilde bodems kunnen mycorrhiza ingezet worden. Vervuilde bodems kunnen gesaneerd worden met behulp van planten, dit proces heeft phytoremediatie. Door de juiste mycorrhizaschimmels toe te voegen aan deze planten kan dit proces versneld en verbeterd worden. Dit zijn slechts enkele van de toepassingen van mycorrhiza in de praktijk. Momenteel wordt er wereld wijd veel onderzoek gedaan naar mycorrhiza. Hierdoor begrijpen we het systeem steeds beter en worden regelmatig nieuwe toepassingen ontdekt. Het mooie aan deze toepassingen is dat het om natuurlijke, risicovrije oplossingen gaat. Mycorrhiza komen over de hele wereld voor. Hierdoor kan altijd gebruik gemaakt worden van lokale soorten en hoeven er geen gebiedsvreemde organismen gebruikt te worden. Door een goed begrip van natuurlijke systemen kunnen we de natuur zelf het zware werk laten doen. Mycolab Triple E Op de Groene Campus in Helmond is het Mycolab van Kenniscentrum Triple E gevestigd, dat richt zich op de toepassing van mycorrhiza in de praktijk, samen met betrokken ketenpartijen en ondernemers. Triple E is een organisatie die zich beweegt op het raakvlak van natuur en economie. Kennisontwikkeling en het in praktijk brengen van die kennis op nationaal en internationaal vlak staan centraal. Ga voor meer informatie naar