Dik Tevreden. Omgaan met overgewicht. Handleiding voor trainers

Transcriptie

1 Dik Tevreden Omgaan met overgewicht Handleiding voor trainers Universiteit Maastricht/ Capaciteitsgroep Experimentele Psychologie, Maastricht 2000 Sandra Mulkens, Hermien Elgersma, Marieke Werrij, Anita Jansen & Harm Hospers Dit protocol is deels gebaseerd op de cognitieve training voor obesitas, zoals samengesteld door Helga Nauta/ capaciteitsgroep GVO, Universiteit Maastricht, Dit protocol mag niet door derden worden gekopieerd en/of gebruikt.

2 Inleiding Deze handleiding vormt de leidraad voor trainers die het onderdeel Dik Tevreden: Omgaan met overgewicht leiden. Deze groepscursus vormde het tweede uur van een twee uur durend programma dat wekelijks (10 weken lang) plaatsvond in een samenwerkingsprogramma van het Groene Kruis Heuvelland en de Universiteit Maastricht. In het kader van een promotietraject werd deze cursus wetenschappelijk onderzocht door Dr. Marieke Werrij. Cursisten aan het programma (vrouwen en mannen) hadden zich aangemeld via het Groene Kruis Heuvelland. Cursisten namen deel aan een onderzoek waarbij 2 soorten behandelingen met elkaar vergeleken werden: 1) ander eetpatroon + Dik Tevreden (deze handleiding) versus 2) ander eetpatroon + meer bewegen. Vóór de start van de cursus vulden zij vragenlijsten in en als de cursus was afgelopen volgde nog een aantal meetmomenten. Hieronder zullen de aandachtspunten van de beide condities van het onderzoek (controlegroep en experimentele groep) en de middelen die bij de verschillende onderdelen van de cursus werden gebruikt worden weergegeven. Controle Behandeling Voedingsinformatie Beweging onder leiding door diëtist van fysiotherapeut Kennisoverdracht met Verlagen van de betrekking tot gezonde drempel om (weer) te voeding bewegen; terugbrengen Verandering van van plezier in eetpatroon en bewegen, zorgen dat eetgedrag; aandacht op mensen (weer) durven zelfcontrole, te bewegen stapsgewijze Motivatie tot verandering van het continueren van eetpatroon, beweging na afloop gedragsbehoud van de cursus Stimuleren van bewegen Experimentele Behandeling Voedingsinformatie Cursus Dik Tevreden door diëtist door cognitief therapeut Kennisoverdracht met Verandering van betrekking tot gezonde disfunctionele voeding cognities ten aanzien Verandering van van uiterlijk, eten en eetpatroon en gewicht eetgedrag; aandacht op Verandering van zelfcontrole, disfunctionele stapsgewijze cognities met verandering van het betrekking tot eetpatroon, zelfwaardering / gedragsbehoud zelfbeeld Stimuleren van Veranderen van bewegen disfunctionele cognities ten aanzien van terugval Voedingsinformatie door diëtist De diëtist geeft informatie en tips over gezonde (en niet vette) voeding. Deze informatie wordt aangevuld met enkele praktische kooklessen waarin de cursisten gezonde voeding bereiden en/of kunnen proeven en gezonde recepten kunnen uitwisselen. De cursisten worden gestimuleerd hun eetpatroon te normaliseren aan de hand van een schriftelijk uitgewerkt stappenplan. Hierbij wordt aandacht besteed aan regelmatig eten, het formuleren van haalbare doelen en het identificeren van, anticiperen op en reageren op hoge risico situaties. Zelf monitoring en zelfcontrole spelen een centrale rol in deze behandeling. De cursisten worden gestimuleerd (meer) te bewegen. Beweging onder leiding van een fysiotherapeut Tijdens de bewegingslessen zorgen oefeningen in de vorm van spel er voor dat mensen het plezier in bewegen terugkrijgen en weer durven te bewegen. De oefeningen vinden plaats in groepsverband. Mensen worden gestimuleerd te blijven bewegen na afloop van de cursus. 2

3 Cursus Dik Tevreden door cognitief therapeut Tijdens de cursus Dik Tevreden wordt de cursisten geleerd hoe zij niet-realistische gedachten kunnen opsporen en hoe zij deze kunnen veranderen in realistische gedachten. Doel is het psychisch welbevinden (depressie, zelfwaardering en eetpathologie) van de cursisten te verbeteren. In de cursus Dik Tevreden wordt gewerkt volgens de cognitieve methode van Beck. Dat betekent dat er geen exposure-opdrachten gegeven mogen worden, geen sociale vaardigheden aangeleerd mogen worden, geen relaxatie-technieken onderwezen mogen worden enz. Na het onderzoek Inmiddels is Marieke Werrij gepromoveerd (november 2005) en waren de resultaten van haar onderzoek de moeite waard om verdere samenwerking te onderzoeken. Het Groene Kruis was positief en wilde graag de cursus blijven aanbieden. De samenwerking is dus voortgezet en in de toekomst zullen therapeuten van de Riagg Maastricht ism het Groene Kruis Domicura de cursus Gezond Gewicht en Dik Tevreden blijven aanbieden. Afhankelijk van de afspraak per cursus zal het gedeelte Dik Tevreden in het eerste of tweede uur plaatsvinden. De eerste twee keer werd dit deel als eerste gegeven dus in de handleiding wordt hiervan uitgegaan. In het tweede uur zal onder leiding van een diëtist gewerkt worden aan het veranderen van het voedingspatroon en zullen cursisten informatie en adviezen over voeding krijgen. Het doel van het tweede uur is vooral om een ander eetpatroon aan te leren en het soms chaotische eetpatroon te doorbreken. In het eerste uur zal onder leiding van een tweetal cognitief therapeuten aandacht gegeven worden aan denkpatronen rondom eten, uiterlijk en gewicht, en vervolgens aan eventuele gedachten rondom negatieve zelfevaluatie gekoppeld aan gewicht. Het doel van het eerste uur is om cursisten een techniek aan te leren het opsporen van nietrealistische gedachten en deze veranderen in realistische gedachten waardoor zij zich beter in hun vel zullen gaan voelen. Hierdoor zullen zij beter in staat zijn uit de vicieuze cirkel van pogingen tot minder eten en teveel eten te blijven en kan het soms chaotische eetpatroon doorbroken worden. Op lange termijn is het doel om het normale eetpatroon te kunnen volhouden. Beide onderdelen van de cursus (diëtist + Dik Tevreden ) streven naar het behalen van een (gering) gewichtsverlies dat ook op de lange termijn te handhaven is. In de cursus wordt een tandemconstructie gehanteerd van enerzijds voedingsadviezen en anderzijds psychologische interventies. De doelen van beide onderdelen zijn aanvullend en versterkend. Voor elke cursist is er een werkboek beschikbaar met daarin alle benodigdheden voor de cursus. Het is dus niet nodig om dingen te kopiëren. In het werkboek voor de cursisten is het programma opgenomen, relevante uitleg, dagboekformulieren voor elke week, opdrachten, enzovoort. Ook trainers zullen ter informatie een werkboek ontvangen. In deze handleiding vindt u achtereenvolgens een aantal algemene mededelingen en de rationale (uitleg) van de cursus, een overzicht met daarin het programma van elke bijeenkomst, een uitwerking van de onderdelen die aan bod dienen te komen inclusief benodigdheden, en een aantal bijlagen. Allereerst zijn de bijlagen opgenomen die nodig zijn ten behoeve van de bijeenkomsten (deze hebben dezelfde nummers als de bijlagen in het cursistenwerkboek), dan volgen allerlei bijlagen met extra informatie voor de trainers (bijv. over gesprekstechnieken). 3

4 Let op! Bij de eerste bijeenkomst zijn zowel diëtist als cognitief therapeut de volledige 2 uur aanwezig. Reden hiervoor is dat op deze manier de cursisten tegelijkertijd kennis kunnen maken met diëtist en therapeut. Bovendien wordt op deze manier nog eens benadrukt dat het een geïntegreerde cursus is. Het doel van de beide onderdelen is gelijk, maar de aanpak is verschillend en aanvullend. Vanaf bijeenkomst 2 worden beide delen gesplitst. Belangrijk is dat zowel de diëtist als de cognitief therapeut op zijn/haar eigen vakgebied blijft. Mochten cursisten vragen stellen en/of opmerkingen maken die passen op het gebied van de ander, ga daar dan niet op in. Benoem het probleem als zodanig en nodig de betreffende cursist uit de vraag voor te leggen aan de deskundige die over dat vakgebied gaat. Dus: bijvoorbeeld een vraag over een recept in het eerste uur. 4

5 Algemeen Privacy Het is zeer belangrijk de privacy van cliënten in acht te houden. Dit betekent dat u, behalve in de intervisiegroep of met de diëtiste, met NIEMAND over uw cliënten mag praten, tenzij u de gegevens van de cliënt zodanig weglaat of verandert dat deze ONHERKENBAAR is. Algemene tips Vooral tijdens de eerste bijeenkomsten is het van essentieel belang een positieve relatie met de cursisten op te bouwen. Schep vertrouwen, betrokkenheid en respect. Wees stipt met betrekking tot begin- en eindtijd van de bijeenkomsten. Er wordt begonnen en geëindigd op de afgesproken tijdstippen. Voor de geloofwaardigheid van de behandeling is het belangrijk dat u geloof hecht aan het model. Maak gebruik van de u toegemeten deskundigheid en verzwak uw positie niet door het model aarzelend bij de cursist te introduceren. Maak duidelijke afspraken over structuur en inhoud van de behandeling. De behandeling moet absolute prioriteit krijgen, cursist moeten veel investeren. Pas dan zal de behandeling vruchten afwerpen. Irrationele verwachtingen over de behandeling moeten voorkomen worden. Stel uzelf empathisch, geïnteresseerd en betrokken op. Daarnaast is het belangrijk om, waar nodig, ook directief te zijn. Schep duidelijkheden in de verantwoordelijkheden. Lever advies, informatie, moedig aan, maar benadruk ook dat de cursist het uiteindelijk zelf moeten doen. Laat u niet verleiden tot uitspraken die de cursist zouden kunnen bevestigen in hun negatieve ideeën over zichzelf. Een essentieel aspect van deze behandeling is de bekrachtiging van de cursist. Bekrachtig zo vaak mogelijk de vooruitgang van de cursist. Probeer in het belonen wel authentiek te zijn, door u te blijven inleven in de cursisten voor wie het veranderen van een ogenschijnlijk eenvoudig gedrag een enorme zelfoverwinning kan betekenen. Bekrachtig liever wat goed gaat, dan dat u (teveel) corrigeert bij fouten. Kom herhaaldelijk terug op de rationale. Doe dit niet in algemene termen en verval niet in een monoloog, maar sluit aan bij concrete gedachten/situaties die de cursisten aandragen. Grijp zoveel mogelijk in op de hier en nu situatie om het verband gedachten-gevoelgedrag te verduidelijken. Vraag om een concreet voorbeeld. Hamer bij de cursisten steeds op het zelf toepassen, uitdagen en experimenteren. De Socratische dialoog is hèt middel: pak alle problemen op deze manier aan. De trainer belt cursisten die afwezig zijn zonder afmelding om te checken wat de reden van het niet komen was en om eventueel te motiveren tot verdere deelname. Er is een kwartier pauze tussen het gedeelte van de diëtist en het gedeelte van de cognitief therapeut. De diëtist kan met de cognitief therapeut de afmeldingen doornemen en eventuele andere bijzonderheden; de cursisten hebben de kans om even over iets anders te praten en om te schakelen. Terminologie in het werkboek De terminologie in het werkboek van de cursisten is zo simpel mogelijk gehouden. Er wordt gesproken over diëtist als de begeleider van het tweede uur en psycholoog als begeleider van het eerste uur. De termen trainer of cognitief therapeut komen in het werkboek niet voor. Om verwarring te voorkomen is het goed om uzelf hiervan bewust te zijn. 5

6 Cognitief model in stand houden overgewicht Uitleg behandeling Aan de cursus Dik Tevreden: Omgaan met overgewicht, ligt een cognitief model ten grondslag. In verhouding tot de energie die mensen met overgewicht verbruiken, nemen ze teveel energie op. Ze eten dus teveel: bijvoorbeeld in hoeveelheid of in te vet voedsel. Aan deze verstoring van de energiebalans ligt een vicieuze cirkel ten grondslag. Het cognitieve model verklaart het instandhouden van overgewicht als volgt. Hoe zit deze vicieuze cirkel in elkaar? Volgens het model is er altijd een situatie die automatische (ontremmende) gedachten over uiterlijk, eten en gewicht en bijbehorende gevoelens oproept (1). Een automatische gedachte over uiterlijk, eten en gewicht leidt tot inadequate pogingen tot gewichtscontrole (2) wat per definitie resulteert in in verhouding teveel eten (3). Onder inadequate pogingen tot gewichtsverlies valt een heel scala aan mogelijkheden (zoals speciale diëten volgen, strenge eetregels hanteren, als ook veel of intensief bewegen) die men op den duur niet volhoudt. Meestal is het bijvoorbeeld zo dat strenge eetregels de kans op overeten groter maken: hoe strenger de regels, hoe eerder ze overschreden worden. Juist omdat deze pogingen tot gewichtsverlies inadequaat zijn, is het resultaat dat teveel wordt gegeten. Teveel eten kan te grote hoeveelheden betekenen en / of teveel energie zoals vet. Dit teveel eten nodigt weer uit tot automatische gedachten en gevoelens over eten, uiterlijk en gewicht en dan is de cirkel rond. Bijvoorbeeld: José eet 2 stukken vlaai op een dag. Na het tweede stuk voelt zij zich rot door de gedachte: Eigenlijk had ik het bij 1 stuk willen houden. Nu word ik veel te dik (1). Om haar gewicht toch stabiel te kunnen houden, probeert zij daarna extra mager en gezond te eten. Echter, diezelfde avond lukt haar dat niet meer; zij eet gewoon met haar gezin mee, schept zichzelf alle restjes uit de pannen op, en eet s avonds gezellig een bak chips leeg als iedereen t.v. kijkt (2). Uiteindelijk blijkt zij die week inderdaad 1 kilo te zijn aangekomen en nu 5 kilo boven haar normale gewicht te zitten (3). Als ze dit op de weegschaal ziet, wordt ze verdrietig: Zie je wel, ik heb het niet onder controle. Over een jaar weeg ik 50 kilo extra. Behalve dat overgewicht ongezond is, zie ik er dan helemaal niet meer uit (1). Om haar verdriet wat minder te voelen, troost ze zichzelf met een rol koekjes. (3). Een speciale vorm van automatische gedachten over uiterlijk, eten en gewicht zijn de zogenaamde ontremmende gedachten. Kenmerkend voor ontremmende gedachten (1) is dat ze direct aanzetten tot teveel eten (3). Een voorbeeld van zo n gedachte zou kunnen zijn: Als ik me zo rot voel als nu, dan kan ik me niet beheersen. Maar ook: Wat een lekker stuk vlaai; ik heb nu toch al 1 stuk op, dan kan ik net zo goed nog een tweede stuk opeten. Of: Als ik een tweede taartje weiger, zal mijn vriendin mij vast onaardig vinden, dus laat ik er nog maar één nemen. Ontremmende gedachten kunnen zowel negatief als positief zijn; bijvoorbeeld: Ik ben veel te zwaar, het is allemaal hopeloos, nu kan ik net zo goed gaan eten. of Wat gezellig en wat een lekkere bonbons, ik kan er niet vanaf blijven dus ik neem er nog maar een! Sommige mensen met overgewicht komen in een tweede cirkel terecht. Het teveel eten (3) activeert bij deze mensen negatieve schema s over hun zelfbeeld. Deze negatieve gedachten betreffen basale schema s over het beeld wat mensen over zichzelf als persoon hebben, bijvoorbeeld: Ik heb vandaag alweer teveel gegeten, ik ben ook als persoon een zwakkeling (4). Dit verhoogt weer de kans dat er in een nieuwe situatie automatische (ontremmende) gedachten rondom eten, uiterlijk en gewicht worden geactiveerd (1), die aanzetten tot teveel eten en zo een tweede cirkel rond maken. Ook kan een situatie direct negatieve schema s over het zelfbeeld activeren. Bijvoorbeeld als iemand gezakt is voor zijn rij-examen: Ik stel ook 6

7 niets voor, ik ben nu al voor de derde keer gezakt voor mijn rij-examen (4). Dit verhoogt weer de kans op het optreden van automatische, ontremmende gedachten als bijvoorbeeld: Om mezelf te troosten mag ik nu die reep chocolade opeten. Mensen kunnen dus op twee manieren in dit schema instromen: 1. via een situatie die automatische gedachten oproept 2. via een situatie die direct negatieve schema s over hun zelfbeeld activeert. Daarbij is van belang op te merken dat niet iedereen die tweede cirkel ook doorloopt. Model voortbestaan overgewicht SITUATIE / GEBEURTENIS 1 Automatische (ontremmende) gedachten over uiterlijk, eten en gewicht en bijbehorende gevoelens 4 Activatie van schema s over het zelfbeeld en bijbehorende gevoelens 2 Inadequate pogingen tot gewichtscontrole SITUATIE / GEBEURTENIS 3 Teveel eten Niet-realistische gedachten In de loop van de tijd kan het een gewoonte worden om op een bepaalde manier te denken; een soort automatisme. Daardoor kan het lijken, dat bepaalde gevoelens (bijv. zich rot voelen) direct tot het gedrag leiden (bijv. overeten), terwijl er nog een schakel aan het gevoel vooraf gaat, namelijk automatische gedachten (bijv. ontremmende gedachten en zorgen over eten, uiterlijk en gewicht). Vaak vraagt men zich dan niet meer af of deze manier van denken, die 7

8 zo n gewoonte is geworden, nog klopt met de werkelijkheid. Belangrijk is om deze automatische gedachten dan te toetsen aan de realiteit. Wanneer deze automatische gedachten een overschatting of een onderschatting van de werkelijkheid zijn, worden ze niet-realistische gedachten genoemd. Doel Het doel van de cursus Dik Tevreden: Omgaan met overgewicht is dat de cursisten de vaardigheid leren om hun eigen gedachten over eten, uiterlijk en gewicht en eventueel zelfevaluatie en zelfwaardering op te sporen, na te gaan welke niet-realistische gedachten ze er mogelijk op na houden, en deze uit te dagen en te veranderen in meer realistische gedachten. Daarnaast wordt, aan het einde van de cursus, aandacht besteed aan gedachten over terugval. Zo zullen cursisten beter in staat zijn uit de vicieuze cirkel van pogingen om minder te eten en overeten te blijven en zal het patroon van teveel en soms chaotisch eten doorbroken kunnen worden. Realistische gedachten zorgen er verder voor dat cursisten zich beter in hun vel gaan voelen. Juist omdat de cursisten zelf deze vaardigheid aanleren, kunnen ze dit ook op lange termijn blijven toepassen. Methode De cursus is gebaseerd op de cognitieve technieken volgens de methode van Beck. In deze cursus registreren de cursisten allerlei situaties die te maken hebben met de problemen rondom het overgewicht. Dat kunnen zij doen aan de hand van voorbeelden van situaties die zij pas geleden hebben meegemaakt of nog gaan meemaken. Vervolgens wordt nagegaan welke gedachten cursisten in die bepaalde situatie hebben. De cursisten worden gestimuleerd om te onderzoeken of hun gedachten kloppen, en of zij ook anders tegen de situatie aan kunnen kijken. Dit gebeurt aan de hand van uitdagingen en experimenten. Aangezien het doel van deze cursus is om cursisten een vaardigheid aan te leren, wordt in het laatste gedeelte aandacht besteed aan hoe cursisten zelf kunnen omgaan met terugval als de cursus is afgelopen. Een voorbeeld ter verduidelijking: Stel u ligt s nachts in bed en u hoort plotseling een geluid. U denkt: Een inbreker in huis. Wat zou u dan voelen en doen? Waarschijnlijk voelt u zich angstig en doet u de rest van de nacht geen oog meer dicht. Stel nu dat u denkt: De kat heeft een vaas omgegooid. Wat zou u dan voelen en doen? Waarschijnlijk voelt u zich dan ontspannen en slaapt u rustig door. Eén en hetzelfde geluid kan dus via gedachten- leiden tot verschillende gevoelens en gedrag. In dit voorbeeld kijkt u op twee verschillende manieren tegen een gebeurtenis aan. Meestal is het zo, dat u op meerdere manieren tegen een gebeurtenis aan kunt kijken. Situatie Gedachten Gevoelens Gedrag Nog een voorbeeld: Stel u eet één volkorenkoekje bij de koffie. U denkt: Mijn hele dieet is vandaag weer verpest, ik kan net zo goed doorgaan met eten. Vervolgens voelt u zich rot. U pakt de rol koekjes en gaat door met eten tot die op is. Uw negatieve stemming maakt het u dus moeilijk om het eten te weerstaan. De negatieve stemming wordt veroorzaakt door een niet-realistische gedachte. U kunt ook realistisch denken: Ik mag van mijzelf dit koekje eten. U geniet van het koekje, uw stemming is positief. De kans is groot dat u vervolgens niet doorgaat met eten tot de rol 8

9 koekjes op is. De situatie is in beide gevallen gelijk: u drinkt koffie en eet een volkorenkoekje. Maar uw manier van tegen de situatie aankijken is verschillend. Uw manier van denken heeft dus invloed op uw stemming en uw gedrag. Fasen in de cursus De cursus Dik Tevreden bestaat uit 3 fasen. De eerste fase (bijeenkomst 1 en 2) besteedt aandacht aan haalbare doelen en aan de motivatie om deel te nemen en door te zetten. De tweede fase (bijeenkomst 3 t/m 8) is gericht op het identificeren en uitdagen van automatische gedachten over eten, gewicht, lichaam en uiterlijk. Veel voorkomende automatische gedachten bij mensen met overgewicht zijn: - Als ik een dieet volg, leid ik in het vervolg een vervelend leven. - Die bak met... moet leeg. - Als ik een gebakje eet, dan kom ik gelijk 2 kilo bij. - Als ik 15 kilo afval, dan zijn al mijn problemen opgelost. - Als ik zo dik ben als nu, dan kan ik me nooit leuk kleden. - Ik moet mij elke dag wegen, want anders heb ik geen controle. Ook kan in deze tweede fase aandacht worden besteed aan de eventuele dieperliggende basale schema s (kerngedachten) m.b.t. negatieve zelfevaluatie en eventueel zelfwaardering, en op terugvallen. Het is nog niet zo duidelijk welke basale schema s mensen met overgewicht hebben. De bedoeling is dan ook om dit uit te vinden tijdens de bijeenkomsten en het huiswerk. Een voorbeeld: - Omdat ik dik ben, ben ik... Indien geen kerngedachten over negatieve zelfwaardering aangetroffen worden, kan in de bijeenkomsten en in het huiswerk het uitdagen van automatische gedachten rondom eten, uiterlijk en gewicht voortgezet worden. Als er wel cursisten zijn die kerngedachten rondom zelfwaardering hanteren, kan daaraan bij die mensen in het tweede deel van de cursus aandacht worden, en wordt bij de anderen het eerste deel voortgezet. In deze tweede fase zijn de therapeuten vrij om, afhankelijk van het groepsproces, de 6 bijeenkomsten in te vullen waarbij inhoudelijk aan bod moet komen: Onderscheid maken in situatie/gedachte/gevoel. Niet-realistische gedachten formuleren over uiterlijk, eten en overgewicht. Uitdagen van niet-realistische gedachten over uiterlijk, eten en overgewicht. Experimenten uitvoeren. Eventueel: uitdagen van en experimenteren rondom kerngedachten. In fase 3, de laatste 2 bijeenkomsten, wordt terugval behandeld. Voorbeelden van automatische gedachten mbt terugval: - Eén foutje leidt tot totale terugval. - Ik heb totaal geen wilskracht. - Als ik drang krijg om te eten, moet ik eraan toegeven en kan ik er helemaal niets aan doen. Aan de deelnemers wordt een werkboek verstrekt waarin veel uitleg staat. Dit om de werkwijze tijdens de bijeenkomsten zo efficiënt mogelijk te laten verlopen. In dit werkboek staan de verschillende stappen van de cognitieve technieken uitgeschreven. Tevens staan voorbeelden van dagboeken weergegeven. 9

10 Overzicht Week Afspraak Wat te doen? 1 Intake Nagaan van inclusie- en exclusiecriteria (GKD) Indien cursus Dik tevreden: Omgaan met overgewicht : Zoals aangegeven op de vorige pagina bestaat de cursus Dik Tevreden uit 3 fases. Deze zullen hieronder nog eens schematisch worden weergegeven. De eerste fase (bijeenkomst 1 en 2) is gestructureerd. In de 2 e fase (bijeenkomst 3 t/m 8) dienen een aantal thema s aan bod te komen, maar de therapeut is vrij wat betreft de precieze invulling per bijeenkomst, afhankelijk van het proces in de groep. De 3 e fase is weer gestructureerd. 1-2 Voormeting Vragenlijsten invullen (Nu: BDI, RSE en PFS) 3 Bijeenkomst 1 Kennismaking therapeut en groep, reeds in het 1 e uur Huishoudelijke mededelingen Motivatie en doel cursus Dik Tevreden Fase 1 4 Bijeenkomst 2 Rationale uitleggen Verschil gedachten-gevoel-gedrag 5 Bijeenkomst 3 Thema s in bijeenkomst 3 t/m 8: 6 Bijeenkomst 4 * Aanleren technieken cognitieve therapie * Verschil situatie-gedachten-gevoelens 7 Bijeenkomst 5 * Dagboek uitleggen Fase 2 * Niet-realistische gedachten 8 Bijeenkomst 6 * Uitdagen automatische gedachten over eten, uiterlijk en gewicht 9 Bijeenkomst 7 * Gedragsexperiment over gedachten rondom eten, uiterlijk en gewicht 10 Bijeenkomst 8 Optioneel: Identificeren gedachten rondom zelfbeeld Optioneel: Uitdagen gedachten rondom zelfbeeld Optioneel: Gedragsexperiment over gedachten rondom zelfbeeld 11 Bijeenkomst 9 Moeilijke momenten Algemeen: Huiswerk nabespreken Huiswerk in bijeenkomst 3 t/m 8: Dagboeken invullen (uitdagen) Gedragsexperimenten doen en opschrijven 12 Bijeenkomst 10 Terugval Fase 3 Evaluatie Nameting Vragenlijsten 10

11 * Schrijf het programma/ de doelen op het bord: - Informatie - Haalbare doelen stellen - Terugblik 1 e bijeenkomst Bijeenkomst 1 In bijeenkomst 1 zal de cognitief therapeut het gedeelte van de diëtist bijwonen en de diëtist het gedeelte van de cognitief therapeut. Het doel hiervan is de cursisten in één keer kennis te laten maken met beide groepsleiders en de integratie tussen de 2 gedeeltes te bevorderen. De twee onderdelen streven namelijk dezelfde doelstellingen na, maar hebben een verschillende aanpak. De twee onderdelen vormen een aanvulling op elkaar. Programma: 1 Afspraken maken 2 Wat wilt u bereiken? Doelen cursisten en cursus op elkaar afstemmen 3 Motivatie uitgebreid bespreken 4 Kort evalueren Ad 1) Deel de werkboeken uit. Afspraken maken. In het werkboek van de cursisten (pagina 3) staan belangrijke afspraken vermeld. Noem dat voor het slagen van de cursus een aantal dingen vooraf duidelijk moeten zijn en een aantal afspraken gemaakt moeten worden. Noem alles nog eens terwijl de cursisten meekijken in hun werkboek. - Benadruk allereerst de privacy: Het is zeer belangrijk dat er in de groep een veilige sfeer bestaat, zodat u openlijk kunt zijn over de dingen die u zoal bezighouden. Daarom is het belangrijk dat iedereen in de groep elkaars privacy respecteert. Dit betekent dat alles wat u vertelt in de groep vertrouwelijk is en tussen ons blijft. Het betekent ook dat u, buiten de groep, met niemand anders over uw groepsgenoten mag praten, behalve als u deze persoon TOTAAL ONHERKENBAAR maakt. Sta erbij stil dat u het zelf ook onprettig zou vinden als anderen over u zouden praten buiten de groep. Ook de trainer zal niet met buitenstaanders over u praten. - Tien bijeenkomsten van 1 uur zijn erg snel om. Daarom werkt de cursus alleen als de aanpak efficiënt is: bereid u voor elke bijeenkomst voor, kom steeds op tijd, maak steeds het huiswerk. - Iedere bijeenkomst moet bijgewoond worden tenzij er zeer dringende redenen zijn. Meldt u zich dan a.u.b. af bij het Groene kruis. Tel: (NB trainers: in de pauze hoort u van de diëtist of er afmeldingen zijn en wat de redenen zijn. Als er mensen niet komen en zich niet hebben afgemeld, zou u deze mensen dan svp willen 11

12 contacteren?) Bespreek met de cursisten wat ze zelf kunnen doen om zo min mogelijk gemist te hebben als ze er een keer niet kunnen zijn. Stuur aan op het uitwisselen van telefoonnummers. Bijv. iedereen wisselt met minimaal 1 ander persoon zijn/ haar telefoonnummer uit. Iemand die niet kan komen kan dan zelf zorgen dat hij/ zij bijgepraat wordt en de eventuele opdrachten maakt. - Het huiswerk vormt een belangrijk deel van de cursus. Alleen wanneer u steeds het huiswerk maakt, is er kans dat er iets voor u kan veranderen. Zie ook het eerste punt: 10 bijeenkomsten van 1 uur alleen zijn onvoldoende voor het bereiken van onze doelen. - De rode draad van het huiswerk vormen steeds de gedachtendagboekjes. Die worden in bijeenkomst 3 uitgelegd. Elke week moeten er een aantal ingevuld worden. Het huiswerk vormt de basis voor de inhoud van de bijeenkomst. - Iedereen draagt verantwoordelijkheid voor het slagen van de bijeenkomsten en is verantwoordelijk voor zijn/ haar eigen bijdrage en het huiswerk. - Iedereen helpt en stimuleert elkaar. - Niets is goed of fout: het gaat om wat u zelf denkt. Iedereen mag vrijuit praten. Laat elkaar uitpraten, luister goed naar elkaar en heb respect voor elkaars mening. - Er is een kwartier pauze tussen het gedeelte van de diëtist en het gedeelte van de psycholoog. U heeft dan de kans om even over iets anders te praten en om te schakelen. Ad 2) Het is belangrijk dat we vanaf het begin de neuzen frisgesnoten dezelfde kant op hebben. Alleen zo kan de cursus iets voor u betekenen. Het is jammer als u hier met andere ideeën zit, die wellicht ook niet waargemaakt kunnen worden. Vraag in het algemeen wat mensen voor zichzelf als doel hebben gesteld nu ze aan deze cursus deelnemen. Vraag expliciet naar snel veel willen afvallen. Beaam ook dat het begrijpelijk is dat men dat wil. Maar dat er helaas nog steeds geen wondermiddel is uitgevonden dat dat kan bewerkstellingen. Wel hebben we in deze cursus het volgende te bieden: Schets al pratend op het bord onderstaande grafiek: a) Hoe is uw toename in gewicht tot nog toe verlopen? Wat zou dat betekenen voor het gewicht als u niets zou doen (lijn A)? b) Wat zou er gebeuren als u heel snel heel veel afvalt (lijn B), zoals u of veel mensen eigenlijk zouden willen? Benoem ook het jojo-effect: in realiteit weten we dat dit betekent dat u lijn a volgt. c) Wat deze cursus te bieden heeft, zit eigenlijk tussen a en b in en is gebaseerd op de realiteit (lijn C). U kunt stabiel blijven in gewicht of langzaam iets afvallen, en vooral op lange termijn voorkomen dat u nog verder toeneemt in gewicht. Wat is realistisch? Gemiddeld kan een cursist in 10 weken tijd 5 kilo kwijtraken. Let op, dat is een gemiddelde. Het is een realistisch gemiddelde. Maar voor ieder individu kan dit natuurlijk verschillen. Dit doel is als het goed is ook in het eerste uur al door de diëtist benadrukt. 12

13 A C B Vraag om feedback. Is het voor iedereen duidelijk wat het doel is? Zijn er nog vragen of opmerkingen over? Wat vindt men ervan? Ad 3) Hoe gaan we dat nou aanpakken? Zoals gezegd; het wondermiddel dat u zonder moeite of pijn blijvend van uw overgewicht afhelpt, zonder gezondheidsrisico moet nog uitgevonden worden. We pakken het grondig aan: de cursisten wordt een totaalpakket van 10 bijeenkomsten van 2 uur aangeboden, en daarbij wordt regelmatig gevraagd of de cursisten zelf thuis aan de slag willen gaan. Want daar doen zich natuurlijk juist de problemen voor, niet alleen op de cursus hier. Het eerste uur van het totaalpakket wordt gegeven door een diëtist. Daar komt allerlei concrete informatie over een normaal voedingspatroon aan de orde. In het tweede uur wordt onder leiding van een psycholoog een vaardigheid aangeleerd om om te gaan met belemmeringen om een normaal eetpatroon in te voeren en om op lange termijn dit vol te kunnen houden, vooral ook op moeilijke momenten. In de volgende bijeenkomst kom ik uitgebreid en in detail terug op hoe we dat gaan doen. Dat betekent dat er van de cursisten nogal een investering wordt gevraagd. Waarom zouden jullie dat nou eigenlijk doen? Zet al vragend de volgende kruistabel op het bord: Effect op korte termijn Effect op lange termijn Investering Weinig + - Investering Veel - + Maar voor vandaag is het van belang om te bespreken waarom nu een psycholoog? Dat er een diëtist bij betrokken is lijkt voor de meeste mensen logisch, maar wat zijn jullie ideeën eigenlijk over het feit dat er nu zo n psycholoog voor uw neus staat? Heeft iemand een idee? Betekent het nu dat ich neet richtig tik of dat ich een pan los höb of gewoon dat ik gek ben of is er een heel andere verklaring mogelijk? Leg, afhankelijk van de reacties van de cursisten, uit dat psychologen zich bezig houden met gedrag in het algemeen, en dat volhouden van een normaal eetpatroon daar ook onder valt. Een psycholoog is niet per definitie iemand die zich bezig houdt met ernstige emotionele of psychiatrische problemen; dat kan wel, maar hoeft niet. Noem eventueel een 13

14 eigen voorbeeld, waarmee u duidelijk maakt dat psychologische fenomenen altijd een rol spelen, en niet alleen bij psychiatrische ziektebeelden of psychische problemen. Denk ook aan psychologen in de reclamewereld. Bijvoorbeeld: Toen ik hier naar toe kwam vandaag was ik natuurlijk wat gespannen en in mijn hoofd bezig met deze groep; hoe zou het gaan? Wie zouden de cursisten zijn, etc. Ik moest met mijn fiets wachten voor het stoplicht. Het stoplicht leek tergend lang op rood te staan. Ik kreeg echt het idee dat ik nog te laat zou komen ook als ik zo lang moest wachten. Maar ik kwam gewoon prima op tijd. En ach ja, als ik andere keren langs datzelfde stoplicht kom, staat dat stoplicht even lang op rood als nu, maar dan erger ik me niet zo, want dan maakt het me niet zo uit of ik lang moet wachten of niet. Dus: de situatie is hetzelfde (namelijk de duur van het rode stoplicht) maar mijn manier van denken beïnvloedt hoe ik me daarbij voel. Ad 4) Evalueren Vraag de groep wat ze van de eerste bijeenkomst (1 e uur) gevonden hebben. Laat ze dat in 1 steekwoord of in 1 zin proberen samen te vatten. Maak een rondje met ieders mening. Bijv: Kunt u in 1 trefwoord aangeven wat u van deze bijeenkomst vond? Tot slot: Bedankt en tot de volgende week. Er is nog geen huiswerk. Laat de informatie wat bezinken. NB Trainer: - Maak svp een verslag van de bijeenkomst en lever in bij supervisor. 14

15 * Schrijf de doelen op het bord: - Wat wilt u bereiken? - Uitleg van de behandeling - Leren herkennen van verschil tussen gedachten, gevoelens en gedrag Bijeenkomst 2 - Terugblik Programma 1 Terugkomen op doelen van de behandeling 2 Rationale uitleggen 3 Verschil gedachten-gevoel-gedrag 4 Evalueren 5 Huiswerk: doorlezen uitleg behandeling; invullen verwachtingen cursus Dik Tevreden Ad 1) Vraag of en hoe de cursisten de afgelopen week nog hebben nagedacht over de vorige bijeenkomst. Zijn er vragen? Kan iemand nog eens samenvatten wat het doel was van de cursus Dik Tevreden? (normaal eetpatroon volhouden; stabiel blijven en/of geleidelijk afvallen (maar niet meer dan 5 kg is realistisch)). Staat men daar (nog steeds) achter? Ad 2) Bespreek de rationale met de cursisten. Maak daarbij gebruik van het bord en vooral van de verhalen van de cursisten om e.e.a. toe te lichten. Bijvoorbeeld: Vandaag wil ik graag uitleg geven over het instandhouden en mogelijk verergeren van overgewicht. En vooral over hoe u daar zelf anders mee om kan gaan. Daarvoor moet ik een heel verhaal vertellen. De belangrijkste punten zet ik op het bord, en in jullie werkboek zit het hele verhaal nog eens op schrift in bijlage 1. Onderbreek me rustig als jullie tijdens het verhaal vragen of opmerkingen hebben. Gebruik voor het uitleggen van de rationale het schema en de tekst in bijlage 1. Ook de cursisten hebben deze bijlage (bijlage 1). Leg de rationale uit aan de hand van de volgende stappen (suggestie): 1) Start met het algemene model (zet het model voortbestaan overgewicht op het bord). Doe dit al pratende met de cursisten en probeer hierbij in te spelen op voorbeelden die u tijdens de eerste twee bijeenkomsten al heeft gehoord. Geef aan dat in de cursus Dik Tevreden het aanpakken van de automatische gedachten (de manier van denken) centraal staat. 2) Maak, om het model toe te lichten, een uitstapje voor uitleg over inbreker/ kat zoals het bij iedereen werkt. Vragenderwijs; de groep laten meedenken. Schrijf op bord: S(ituatie): s nacht een hard geluid horen in huis. Maak daaronder 3 kolommen. Schrijf boven de 1 e kolom: Gedachte, boven de 2 e kolom Gevoel, en boven de 3 e kolom Gedrag. 15

16 Inbreker-kat: Stelt u zich eens voor dat u s nachts in huis een hard geluid hoort en denkt Oh jee, dat is een inbreker. ; hoe zou u zich dan voelen? En wat zou u dan doen? (Schrijf op bord bij 1 e kolom gedachte: Oh jee, dat is een inbreker. Bij 2 e kolom Gevoel: Bang. Bij Gedrag: politie bellen bijv.). Stelt u zich voor dat u denkt Dat is de kat die dat lelijke vaasje heeft omgestoten., hoe zou u zich dan voelen? En wat zou u dan doen? (Schrijf op bord onder gedachte: Dat is de kat die dat vaasje heeft omgestoten. ; Gevoel: ergernis / neutraal; Gedrag: doorslapen). Stelt u zich voor dat u denkt Dat is het raam dat door de wind is dichtgeslagen. Hoe zou u zich dan voelen? En wat zou u dan doen? (Schrijf weer op bij gedachte dat is het raam... ; bij gevoel: neutraal. Gedrag: doorslapen, eventueel de andere ramen dichtdoen o.i.d.). Oké. Wat valt u op aan dit schema? Laat de cursisten wat dingen noemen. Uiteindelijk samenvatten of uitleggen indien het niet is gezegd: 1) wat we hieraan zien is dat u bij verschillende gedachten verschillende gevoelens kunt hebben en u anders gaat gedragen. Dus hoe u tegen een situatie aankijkt maakt hoe u zich vervolgens voelt en wat u dan gaat doen. 2) niet de situatie (hard geluid) maakt ons bang, maar de manier hoe wij over die situatie denken (inbreker) maakt ons bang. 3) Ga terug naar de cirkel. Gebruik het liefst voorbeelden uit de groep om te illustreren dat deze cirkel ook voor hen geldt. Ook de tekst uit bijlage 1 kan hier weer worden gebruikt. Dus: wie herkent dit? Een goed voorbeeld, pats op het bord zetten. Herkenbaar voor andere groepsleden? Mooi. Wie zou er nu bij de automatische (ontremmende) gedachten ook alternatieven kunnen bedenken? NB: benadruk dat het hier niet gaat om positief denken (Emile Ratelband is niet uitgenodigd) maar om realistisch denken. Oké, wat vinden jullie ervan? Lijkt het ook op jullie van toepassing? Afhankelijk van hun reacties: lijkt gemakkelijker dan het is/ moeilijk? Als het gemakkelijk was, waren ze er zelf al opgekomen. Iedereen kan het leren, maar we hebben er minstens 10 bijeenkomsten en vooral veel investering tussen de bijeenkomsten voor nodig. En benadrukken dat het gaat om het aanleren van een vaardigheid waar dus investering van hun kant voor nodig is. Tijd, ruimte en veel oefening. De cursus werkt niet door alleen maar aanwezig te zijn en het werkboek door te lezen. Let op: het doel van de cursus is niet: positief denken. Het doel is wel: onderzoeken welke ideeën u erop na houdt over eten, uiterlijk en gewicht, en uw zelfbeeld, hoe u zich voelt bij die ideeën, en wat u vervolgens doet. Mogelijk heeft u ook ideeën over uzelf, eten, uiterlijk en gewicht die niet helemaal kloppen, die u misschien ongelukkig maken, of somberder dan nodig. Met die gedachten gaan we aan de slag en we gaan bekijken of u uw eigen ideeën die niet-realistisch zijn kunt vervangen door meer realistische ideeën. De cursisten zullen als huiswerk (zie ook ad 5) bijlage 1 nog eens goed doorlezen. Ad 3) Leren herkennen verschil gedachten, gevoel, gedrag. Leg uit dat het belangrijk is om zelf onderscheid te leren maken tussen situaties die zich voordoen, de gedachten die iemand daarbij kan hebben en het gevoel wat past bij deze gedachten. Vaak doen we dit zo automatisch, zo snel, en zijn we het zo gewoon, dat we daar echt bij stil moeten staan om ons te realiseren wat er nu precies gebeurt. 16

17 Situatie Probeer bij situaties alleen objectieve gegevens te melden; geen gedachten of gevoelens. Wel zijn vaak kenmerkende gegevens ook van belang. Noem als voorbeeld: Als ik met een video op zou nemen wat er precies gebeurde, en ik zou niet weten wat u dacht of voelde, wat zou ik dan zien? Laat de cursisten situaties noemen die te maken hebben met het eetprobleem. Gedachten Vervolgens noemen cursisten de gedachten op die in de specifieke situatie worden opgeroepen en hem/haar een niet prettig gevoel bezorgen. Ook de geloofwaardigheid wordt genoteerd per gedachte. Leg uit dat een gedachte het ene moment (bijvoorbeeld op de weegschaal) heel geloofwaardig kan zijn, maar het andere moment veel minder (bijvoorbeeld op een feestje). Gevoelens Noem de 4 B s: boos, bang, bedroefd en blij. Bespreek ook de verschillende graden van intensiteit van gevoelens en de mix aan verschillende gevoelens. Schrijf een aantal voorbeelden op het bord, alvast in de stijl van de eerste 3 kolommen van de dagboeken. Geef speciaal aandacht als 1 zelfde situatie bij meerdere cursisten verschillende gedachten op kan roepen. Ad 4) Evalueren; zie vorige bijeenkomst. Ad 5) Loop even het huiswerk voor de volgende bijeenkomst door (staat ook in het werkboek): - Lees nog eens goed de uitleg over de behandeling door (bijlage 1). Als u er vragen of opmerkingen over hebt, we komen er volgende bijeenkomst op terug. NB Trainer: - Maak svp een verslag van de bijeenkomst en lever in bij supervisor. 17

18 Introductie bijeenkomst 3 t/m 8 Doelstelling van de komende 6 bijeenkomsten is dat de cursisten vertrouwd raken met de cognitieve principes. Dat ze automatische gedachten rondom eten, uiterlijk en gewicht leren herkennen, hoe deze moeten worden opgeschreven en hoe ze moeten worden uitgedaagd. In het begin worden voornamelijk gedachten rondom eten, uiterlijk en gewicht behandeld, later komen ook eventueel (indien aanwezig) gedachten rondom zelfwaardering aan bod. Let dus voorlopig vooral op automatische gedachten over - Eten ( Voedsel met veel calorieën is verboden. of Als ik eenmaal een stuk appeltaart eet, dan kan ik net zo goed doorgaan met eten, mijn dag is toch al verpest/ ik heb totaal geen controle over mijn eetgedrag. ). - Lichaam (zich lelijk vinden, bijvoorbeeld blubberige bovenbenen of armen) - Gewicht ( Ik lijk wel een tientonner, olifant, vet varken. ) 18

19 * Schrijf de doelen op het bord: - Wat houdt deze behandeling ook alweer in? - Leren herkennen van verschil tussen gedachten, gevoelens en gedrag - Dagboek leren invullen Bijeenkomst 3 - Evalueren Programma 1 Terugkomen op uitleg van de behandeling 2 Verschil gedachten-gevoel-gedrag 3 Dagboek 4 Evalueren 5 Huiswerk: dagboeken invullen Ad 1) Terugkomen op uitleg behandeling. Vraag wie nog weet waar we het vorige keer over gehad hebben. Stel vragen, bijv. hoe zit dat met die vicieuze cirkel? Wanneer gaat u teveel eten? Wat wordt met teveel eten bedoeld? (kan een eetbui zijn, kan tussendoortje/ gebakje zijn wat u niet had willen nemen, kan verkeerd (vet/ zoet) eten zijn enzovoorts. Teveel eten is een breed begrip). Waar leidt teveel eten toe? Waarom zijn de pogingen om minder te eten vaak moeilijk vol te houden? (te strenge regels al snel iets fout doen/ dag verpest ). Hoe zit dat met gedachten? Hoe gaan we aanpakken dat u meer realistische gedachten krijgt (door opletten wat u denkt, en dit te gaan toetsen aan de werkelijkheid, en dan kijken of uw gedachten niet beter vervangen kunnen worden door gedachten die beter passen bij de werkelijkheid)? Is het een cursus in positief denken? (NEE!) Hoe komt het nou dat we ons rot voelen? (door onze gedachten, niet door de situatie zelf denk aan inbreker-kat). Laat niet 1 persoon het hele verhaal vertellen maar onderbreek desgewenst en stel vragen aan anderen/ laat verder vertellen. Bedank degene die begonnen is. Nog eens samenvatten dat het dus niet de situatie is die ons somber of ongelukkig maakt maar hoe wij over de situatie denken. In dit geval zijn dat negatieve gedachten over ons uiterlijk, gewicht, zelfbeeld. Ad 2) Werk aan de hand van situaties die men in de groep heeft meegemaakt; werk met het bord; laat cursisten elkaar helpen in het scheiden van gedachten, gevoelens en gedragingen in een bepaalde situatie. Ad 3) Introduceer naar aanleiding van het bespreken van situaties die zijn voorgekomen het dagboekformulier. Nu hoeven alleen nog maar de eerste drie kolommen te worden ingevuld, later worden alle kolommen ingevuld. In bijlage 2 zijn richtlijnen voor het invullen van het 19

20 dagboek (1 e drie kolommen) te vinden, in bijlage 3a en 3b bevinden zich voorbeelddagboekjes. Ad 4) Evalueren; zie vorige bijeenkomsten. Ad 5) Stimuleer cursisten om meegemaakte situaties eens op te schrijven aan de hand van de 1 e drie kolommen van het dagboekformulier. Dit is de voornaamste stof voor de bijeenkomsten: wat men zelf meemaakt. NB Trainer: - Maak svp een verslag van de bijeenkomst en lever in bij supervisor. 20

21 * Schrijf de doelen op het bord: - Nabespreken huiswerk - Verder met uitdagen van niet-realistische gedachten - Evalueren Bijeenkomst 4 t/m 8 Structuur van de komende bijeenkomsten is: Aan de hand van het huiswerk en ervaringen het leren herkennen van niet-realistische gedachten, het uitdagen van die gedachten, in latere bijeenkomsten het experimenteren met die gedachten, evalueren. Gebruik steeds het bord en schrijf alles op, zoveel mogelijk aan de hand van de rationale. Betrek steeds de groep bij het proces; maak gebruik van de groep door bijv. te vragen Herken jij dit ook? Hoe gaat dat bij jou? En schrijf weer op enz. Hieronder zullen de thema s die in de komende bijeenkomsten aan bod dienen te komen besproken worden. U kunt zelf de komende bijeenkomsten indelen wat betreft deze thema s. Thema s 1) Dagboeken Waarom is het nuttig om een gedachtendagboekje bij te houden? - Helpt de cursisten en de trainer te bekijken in welke situaties er zich problematische gedachten voordoen. - Helpt de cursisten om problematische gedachten te wijzigen. Registreren is een hoofdbestanddeel van de cursus en is essentieel voor vooruitgang. Richtlijnen voor invullen dagboeken De bedoeling is om in eerste instantie alleen situatie, gevoel (en sterkte gevoel) en gedachten (en geloofwaardigheid gedachten) in te vullen. De rest nog niet. Vertel de cursisten dat het om een concreet moment moet gaan. Bijv. toen ik me woog vanochtend of zaterdag in het pashok van de kledingwinkel. Ik ben een broek aan het passen. Verder is het een oefening in het leren onderscheid maken tussen gevoelens en gedachten. 2) Onderscheid maken tussen situatie, gevoelens en gedachten (met behulp van het dagboek) * Situatie: Laat de cursisten zoveel mogelijk situaties noteren die te maken hebben met het eetprobleem. Bij situatie mogen alleen objectieve gegevens staan, geen interpretaties, gevoelens, gedachten (cameracontrole: wat zou de camera allemaal registreren?). 21

22 * Gedachten: Vervolgens schrijven de cursisten de gedachten op die in de specifieke situatie worden opgeroepen en hem/ haar een niet prettig gevoel bezorgen. Ook de geloofwaardigheid wordt genoteerd per gedachte. Leg uit dat een gedachte het ene moment (bijv. op de weegschaal) heel geloofwaardig kan zijn, maar het andere moment veel minder (bijv. op een feestje). * Gevoelens: Vertel iets over de 4 basisemoties bij gevoel (bang, blij, boos, bedroefd). Bij de kolom gedachten mag straks geen gevoel meer staan en bij gevoel geen gedachten. De 4 B s kennen ook gradaties (bijv. ook ergernis, irritatie hoort bij Boos, gespannen hoort bij Bang). * Algemeen: Benadruk dat er een verschil is tussen situatie, gedachten, gevoelens en gedrag. Dat komt ook terug in de dagboeken. Geef als tip dat de cursisten het dagboek altijd bij zich hebben (mocht zich een situatie voordoen dan kunnen meteen aantekeningen worden gemaakt. Zo wordt voorkomen dat men belangrijke gedachten vergeet). Niets is fout. Ben niet bang om iets op te schrijven. Alle pogingen zijn goed. Later komen we er weer op terug. Het is beter om iets op te schrijven waarover u nog twijfelt dan om niets in te vullen. Leren bijhouden van gedachten is namelijk vergelijkbaar met andere vaardigheden aanleren, zoals leren lopen of leren autorijden. Het vereist training en oefening en kan in het begin vreemd overkomen, zoals alle nieuwe vaardigheden. In het begin zal het invullen dan ook veel tijd kosten. Maar als het eenmaal een gewoonte is, zal het een stuk sneller gaan. Het kan zijn dat u meerdere dagen dezelfde situaties meemaakt. U mag uiteraard meerdere dagboeken van ongeveer dezelfde situaties maken. Ga niet zoeken naar een nieuwe situatie, alleen maar om 5 verschillende dagboeken te hebben! Verwijs bij vragen naar het werkboek en de bijlagen. Daarin kunnen ze alles nog eens op hun gemak doorlezen. 3) Richtlijnen voor nabespreken dagboeken Bespreken van ingevulde dagboeken aan de hand van kolommen situatie-gevoel-gedachten. Laat een cursist een dagboek vertellen aan de rest van de groep. Schrijf op het bord: Situatie:... Gedachten:...Geloofwaardigheid automatische gedachten (0-100):... Gevoel:... Sterkte van het gevoel (0-100):... Schrijf alles op in de eigen woorden van de cursist. Ga nog niets verbeteren. Ga dan alle kolommen na met de groep; bijv. bij situatie: Staan er dingen bij die de camera NIET kan registreren? Zoals een gevoel of een gedachte? Als er een gedachte of gevoel bij situatie staat, verplaats die dan naar de goede kolom. Kijk ook of bij gevoel alleen gevoelens staan en bij gedachten alleen gedachten. Let op of de scores bij gevoel en gedachten staan. Bekrachtig de cursist voor alle goed ingevulde zaken. Bedank de cursist voor zijn voorbeeld. Doet hetzelfde met nog 1 cursist. Vraag daaropvolgende bijeenkomsten steeds weer hoe het gegaan is. Laat een of twee cursisten een dagboek presenteren dat te maken heeft met het eetprobleem. Stimuleer de cursist(en) vooral een situatie te nemen waarin een automatische gedachte over het eigen 22

23 lichaam (zich lelijk vinden, bijv. blubberige bovenbenen of armen), gewicht (ik lijk wel een tientonner, olifant, vet varken), voedsel (voedsel met veel calorieën is verboden of Als ik eenmaal een gebakje eet kan ik net zo goed doorgaan want mijn dag is toch al verpest of ik heb totaal geen controle over mijn eetgedrag. ) een belangrijke rol spelen. Schrijf alles op het bord in 3 kolommen: situatie, gedachte(n) (en geloofwaardigheid) en gevoel (en sterkte van het gevoel). Kom zo nodig terug op het verschil gedachten-gevoel-gedrag (zie dagboek en huiswerk). Bij de kolom gedachten mag geen gevoel meer staan en bij gedachten geen gevoel. Vertel eventueel dat bij situatie alleen mag worden opgeschreven wat een camera zou registreren (dus niets wat van binnen komt, geen interpretaties). 4) Automatische gedachten/ niet-realistische gedachten Wat zijn veel voorkomende (automatische) gedachten? Herkennen de overige groepsleden de genoemde gedachten? Wat zijn de gevoelens na zo n gedachte? (herkenbaar voor anderen?). In wat voor situaties komen de gedachten vaak voor? Zie ook bijlage 4 voor niet-realistische gedachten en vraag cursisten welke zij herkennen. Koppel de gedachten bij het bespreken van de dagboeken indien mogelijk aan de nietrealistische gedachten (die op het bord staan, bijv: Ziet u, deze gedachte hoort in het rijtje zwart-wit denken thuis. ). 5) Uitdagen van automatische gedachten Maak bij het uitdagen weer veel gebruik van de groep en het bord. Algemeen: Wat is uitdagen? Dat is onderzoeken of uw gedachte klopt met de werkelijkheid. Kijken of er nog andere manieren zijn om tegen iets aan te kijken dan de uwe. Hier doel van de cursus nog eens benadrukken (tekst komt uit bijlage 1, de rationale): We voelen zoals we denken! Niet-realistische (automatische) gedachten veroorzaken dus negatieve gevoelens die het op hun beurt weer moeilijk maken om het eten te weerstaan of kunnen zorgen voor inadequate pogingen tot gewichtscontrole. In de loop van de tijd kan het een gewoonte worden om op een bepaalde manier te denken; een soort automatisme. Daardoor kan het lijken, dat bepaalde gevoelens (bijv. zich rot voelen) direct tot het gedrag leiden (bijv. teveel eten), terwijl er nog een schakel aan het gevoel vooraf gaat, namelijk automatische gedachten (bijvoorbeeld ontremmende gedachten en zorgen over eten, uiterlijk en gewicht). Vaak vraagt men zich dan niet meer af of deze manier van denken, die zo n gewoonte is geworden, nog klopt met de werkelijkheid. Wanneer deze automatische gedachten een overschatting of een onderschatting van de werkelijkheid zijn, worden ze niet-realistische gedachten genoemd. Het doel is om u te leren onnauwkeurigheden of onjuistheden in uw denken in te laten zien zodat u uiteindelijk tot een meer realistischer kijk op uzelf en uw omgeving komt. Realistische gedachten zorgen ervoor dat u zichzelf ook beter voelt. Hierdoor bent u beter in staat uit de vicieuze cirkel van pogingen tot afvallen en teveel eten te blijven. Hoe kunt u realistischer leren denken? In deze cursus gaan we allerlei situaties noteren die te maken hebben met uw eetprobleem. Dat zullen we doen aan de hand van voorbeelden van situaties die u pas geleden heeft meegemaakt of nog gaat meemaken. Vervolgens gaan we na welke gedachten u in die 23