Beter nieuws uit het Nieuwe Testament

Transcriptie

1 Beter nieuws uit het Nieuwe Testament Jasper Klapwijk Buijten & Schipperheijn Motief Amsterdam 3

2 Onder de naam Telos publiceert een groep christelijke uitgevers boeken die doelgericht en bijbels georiënteerd zijn. In de Telos-groep werken samen: Buijten & Schipperheijn Motief Uitgeverij Medema Uitgeverij De Vuurbaak Omslagontwerp: Theresia Koelewijn Illustraties binnenwerk: Inger Kamminga Ontwerp tabellen en schema s: Peter Wierenga ISBN Jasper Klapwijk 4

3 Inhoud Woord vooraf 7 1 Inleiding 9 De lijn van de Bijbel, de verhouding Oude Testament Nieuwe Testament, inleiding tot de evangeliën Verwerking en bijbelleesrooster 23 2 Matteüs en Marcus 26 Wat is kenmerkend, enkele aspecten nader belicht Verwerking en bijbelleesrooster 33 3 Lucas en Johannes 38 Wat is kenmerkend, enkele aspecten nader belicht Verwerking en bijbelleesrooster 46 4 Handelingen 50 Hemelvaart en Pinksteren, de verspreiding van het evangelie van Jeruzalem naar Rome Verwerking en bijbelleesrooster 65 5 De brieven van Paulus 69 Waar en wanneer werden deze brieven geschreven, wat zijn de belangrijkste thema s Verwerking en bijbelleesrooster 79 6 Romeinen 83 De kern van het evangelie van de genade in één brief, hoe is deze brief opgebouwd, wat is de hoofdlijn Verwerking en bijbelleesrooster 91 7 De overige brieven 95 Een kort overzicht van de overige brieven, wanneer en voor wie zijn ze geschreven, welke thema s komen aan de orde, met extra aandacht voor de brief van Jakobus Verwerking en bijbelleesrooster Openbaring (1) 106 Een moeilijk te begrijpen boek, de principes voor de uitleg, een eerste overzicht Verwerking en bijbelleesrooster 114 5

4 9 Openbaring (2) 118 Verdere uitleg van het boek Openbaring met speciale aandacht voor de hoofdstukken 12-14, het duizendjarig rijk, de val van Babel en de komst van het nieuwe Jeruzalem Verwerking en bijbelleesrooster 131 Productinformatie 133 Kort overzicht van een aantal cursussen en andere materialen die bij dit boek te gebruiken zijn. 6

5 Woord vooraf Dit boekje is het vervolg op Het goede nieuws van het Oude Testament, dat in het najaar van 2008 verscheen. Het doel van beide boekjes is om ondersteuning te bieden bij het lezen van de Bijbel. Ik wil daarbij graag het volgende duidelijk uit de verf laten komen: de Bijbel is één boek met één verhaallijn van schepping naar herschepping; in dat verhaal staat van het begin tot het einde Jezus Christus centraal; er is een onlosmakelijke eenheid tussen het oude en het nieuwe verbond, tussen het Oude en het Nieuwe Testament. Mijn ervaring is dat veel mensen erg gefragmenteerd bijbellezen. Losse teksten en losse perikopen kunnen echter alleen tot hun recht komen als er een duidelijk zicht is op de grote lijn. Is dat niet het geval dan verschraalt de geloofskennis. De kern van dit boekje is dan ook het bijbelleesrooster dat aan elk hoofdstuk voorafgaat. Daarbij adviseer ik ook om steeds grote gedeelten, het liefst hele bijbelboeken, in één keer te lezen. In Beter nieuws uit het Nieuwe Testament wordt de meeste aandacht besteed aan de evangeliën en het boek Handelingen. Daarna volgen drie hoofdstukken over de brieven van de apostelen, waarbij één hoofdstuk volledig gewijd is aan Paulus brief aan de Romeinen. Het boek sluit af met twee hoofdstukken over het boek Openbaring. Na elk hoofdstuk volgen enkele verwerkingsvragen en suggesties voor groepsbespreking. Ik heb deze toegevoegd vanuit de overtuiging dat bijbellezen en bijbelstudie het best samen met anderen kan worden gedaan. Na Het goede nieuws van het Oude Testament is er nu dus Beter nieuws uit het Nieuwe Testament. Met de term beter wil ik het Oude Testament absoluut niet diskwalificeren. Jezus kwam de Schriften van het Oude Testament vervullen. Wat we in het Oude Testament in de knop vinden, bloeit in het Nieuwe Testament volledig open. De bloemknop is goed en onmisbaar, maar de bloem zelf is beter. Ik verwijs in dit boek weinig naar andere literatuur. Toch heb ik veel van wat ik schrijf overgenomen uit andere boeken. Dit is echter gebeurd in de loop der jaren, zodat ik nu vaak zelf niet meer weet waar het vandaan komt. Tenzij anders vermeld, maak ik in dit boek gebruik van de Nieuwe Bijbelvertaling. 7

6 Gebruik dit boekje voor wat het wil zijn: een hulpmiddel bij het lezen van Gods Woord, in dit geval met name bij het lezen van het Nieuwe Testament. adios, Jasper Klapwijk 8

7 Inleiding Vele boeken... maar toch één boek Het woord Bijbel is afgeleid van het Griekse biblia en betekent: boeken. Eigenlijk is de Bijbel een verzameling van verschillende geschriften, geschreven in verschillende talen, in verschillende tijden, door verschillende mensen. Het onderstaande schema laat dat zien: Oude Testament Nieuwe Testament De bijbelboeken zijn over een periode van vele eeuwen door verschillende mensen geschreven. Ze gebruikten verschillende talen en schreven ook heel verschillende boeken. Wie dat tot zich door laat dringen moet wel tot de vraag komen: wat maakt de Bijbel eigenlijk tot één boek? En daar komt wat betreft de boeken van het Nieuwe Testament nog een vraag bij: waarom zijn deze boeken toegevoegd aan de boeken van Oude Testament? De boeken die de christenen het Oude Testament noemen werden en worden immers door de Joden als een afgesloten eenheid beschouwd. Toch zijn er vanuit de Bijbel zelf argumenten aan te voeren dat de 66 boeken en boekjes van het Oude en Nieuwe Testament wel degelijk één boek vormen. Het eerste wat ik wil noemen is het gegeven dat de Bijbel één duidelijke verhaallijn heeft. Het verhaal begint met de schepping van de wereld, en dan lezen we dat het zeer goed was. Maar daarna komt de mens in opstand tegen God en hij veroorzaakt daarmee ongelofelijk veel ellende. Vanaf dat moment is er de spanning: komt het nog goed met Gods wereld en met de mens? En ja, dwars 9

8 door alles heen blijkt God er uiteindelijk voor te zorgen dat deze wereld verlost wordt van het kwaad. In de slothoofdstukken krijgen we te zien waar dat op uitloopt: een vernieuwde aarde en een vernieuwde mensheid, die eindelijk is zoals God het bedoeld had. De kern van het verhaal van de Bijbel is dan ook alles wat God gedaan heeft om die verlossing te realiseren. Pas aan het begin van het Nieuwe Testament wordt duidelijk hoever Hij moet en wil gaan om de mens en de wereld te redden. In de persoon van Jezus Christus werd Hij zelf mens en nam Hij de zonde en het lijden van de mensen voor zijn rekening. Jezus Christus is dus het brandpunt in het verhaal van de Bijbel. Hijzelf zegt dan ook dat de geschriften van het Oude Testament al over Hem gaan (Joh. 5:39) en dat Hij gekomen is om die geschriften te vervullen (Mat. 5:17). Hij is niet alleen de hoofdpersoon van het Nieuwe Testament, maar van heel de Bijbel. Het verslag van wat Hij hier op aarde kwam doen en de uitleg van de betekenis daarvan voor zijn kerk en de wereld, maken het verhaal van de Bijbel compleet. De Bijbel is een verlossingsverhaal, een heilsgeschiedenis, en het doel dat Johannes formuleert voor het schrijven van zijn evangelie is het doel van de hele Bijbel: opdat u gelooft dat Jezus de messias is, de Zoon van God, en opdat u door te geloven leeft door zijn naam (Joh. 20:31). Het volgende simpele schema geeft deze verhaallijn van de Bijbel weer: zonde schepping nieuwe schepping Een verzameling van boeken die zijn geschreven over een periode van vele eeuwen en toch duidelijk één boek met één verhaal en één hoofdpersoon vormen. Hoe kan dat? Het volgende citaat van de apostel Petrus geeft de verklaring: Besef daarbij vooral dat geen enkele profetie uit de Schrift een eigenmachtige uitleg toelaat, want nooit is een profetie voortgekomen uit menselijk initiatief: mensen die namens God spraken werden daartoe altijd gedreven door de heilige Geest (2 Petr. 1:20-21). 1.2 Overzicht van de inhoud van de Bijbel De inhoud van het Oude Testament Het Oude Testament begint met de schepping van de wereld en vertelt daarna over de keus van de mens voor de zonde, over de verspreiding van de mens over de wereld en over de zondvloed (Gen. 1 11). Daarna besloot God voorlopig met één volk verder te gaan. Daarom koos Hij Abraham uit, sloot Hij een verbond met hem en beloofde Hij Abraham dat uit zijn nageslacht de verlosser zou komen (Gen. 12). De rest van het Oude Testament vertelt hoe het verder ging met dit volk (Israël) dat God had uitgekozen. Daarin klinkt, ondanks al het 10

9 menselijk falen, toch steeds weer de hoop door op de komst van de verlosser, de messias die God zou zenden. De inhoud van het Nieuwe Testament Het Nieuwe Testament vertelt dat de door God beloofde verlosser inderdaad gekomen is. We lezen kort over zijn geboorte, wat uitgebreider over zijn drie jaar durende publieke optreden, en nog uitgebreider over zijn lijden, sterven en opstanding uit de dood. Als Hij na zijn opstanding naar de hemel gaat, is het de taak van zijn volgelingen om het evangelie in de wereld bekend te maken. Zij ontvangen daarvoor op Pinksteren de kracht van de heilige Geest. We lezen hoe het geloof in Jezus zich verspreidt vanuit Jeruzalem en uiteindelijk ook Rome bereikt, dat toen het centrum van de wereld was. Overal waar het evangelie verteld wordt ontstaan christelijke gemeenschappen. Om deze gemeenten en de daar gestationeerde medewerkers te bemoedigen en op te bouwen in het geloof schrijven de apostelen verschillende brieven, waarvan een groot aantal in de Bijbel is opgenomen. We krijgen daardoor verder inzicht in wat het geloof in Jezus Christus inhoudt en welke consequenties het heeft voor het dagelijks leven. Het Nieuwe Testament wordt afgesloten met een boek vol visioenen van de apostel Johannes. Die geven een beeld van de geschiedenis van deze wereld tot de dag dat Jezus terugkomt, en van de nieuwe wereld die dan werkelijkheid zal worden. In het Nieuwe Testament vinden we de volgende boeken: de evangeliën van Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes Zij vertellen in het kort over Jezus geboorte en uitgebreider over de laatste drie jaren van zijn leven: zijn prediking, lijden, sterven, opstanding en hemelvaart. Handelingen Dit is het tweede boek van Lucas en hij vertelt hierin hoe het evangelie zich over de wereld verspreidde na de hemelvaart van Christus en de komst van zijn Geest. de brieven Het gaat hier om brieven geschreven aan de jonge gemeenten om hen te helpen in het geloof te groeien. Het betreft de volgende brieven: - brieven van Paulus aan de gemeenten (Romeinen 2 Tessalonicenzen) - brieven van Paulus aan zijn medewerkers (Timoteüs, Titus en Filemon) - de brief aan de Hebreeën - de brief van Jakobus - twee brieven van Petrus - drie brieven van Johannes - de brief van Judas Openbaring Dit boek biedt een weergave van de visioenen van Johannes, die laten zien wat er zal gebeuren in de periode tot de wederkomst van Christus. 11

10 De lijn van de Bijbel Egypte Babel Assur Het land Kanaän Zondvloed Noach en de zijnen gered Schepping Abrahams kleinzoon, Jakob, en z n familie naar Egypte God kiest één volk, en begint met Abraham De periode van de rechters O.l.v. Mozes bevrijdt God zijn volk uit Egypte. Op Sinaï geeft Hij zijn wet Na 40 jaar woestijn verovert het volk o.l.v. Jozua het land Kanaän In Egypte groeit de familie uit tot het volk Israël Ze worden als slaven gebruikt Periode van de koningen Onder Davids zoon Salomo valt het Koninkrijk in tweeën uiteen: Juda en Israël De eerste grote koning van Israël: David Na 70 jaar komt een gedeelte van het volk terug. Later weer een gedeelte Juda naar Babel Israël gedeporteerd naar Assur Pinksteren: de Geest komt Het evangelie moet de wereld in Gods volk uit alle volken Jezus de Verlosser, geboren, gestorven aan het kruis en opgestaan uit de dood Jezus zal terug komen Hij zal het kwaad oordelen en de zijnen zullen met Hem een plaats krijgen op de nieuwe aarde Een nieuwe schepping 12

11 1.3 De verhouding tussen het Oude en het Nieuwe Testament Eerder bleek al dat het onmogelijk is om het Nieuwe Testament te begrijpen los van het Oude Testament en het Oude Testament los van het Nieuwe Testament. Samen vormen ze één boek, de Bijbel, hebben ze dezelfde auteur, God zelf, en vertellen ze één geschiedenis. Het verschil tussen het Oude Testament en het Nieuwe Testament Jezus zegt in de Bergrede: Denk niet dat ik gekomen ben om de Wet of de Profeten af te schaffen. Ik ben niet gekomen om ze af te schaffen, maar om ze tot vervulling te brengen (Mat. 5:17). Met de woorden de Wet of de Profeten verwijst Jezus naar het hele Oude Testament. Hij is het dus die het hele Oude Testament tot vervulling heeft gebracht. Dat tot vervulling brengen kan drie dingen betekenen: 1 Jezus kwam om te realiseren wat de Wet en de Profeten hadden voorspeld; 2 Jezus kwam om de geboden te gehoorzamen; 3 Jezus kwam om de diepe betekenis van de geboden te laten zien. Deze drie betekenissen hebben gemeenschappelijk dat in alle gevallen de werkelijke betekenis van de Wet en de Profeten pas echt duidelijk wordt in Jezus Christus. Ik geef daarvan vijf uiteenlopende voorbeelden. a. De diepte van de geboden wordt duidelijker Vlak na Jezus woorden over het tot vervulling brengen van de Wet en de Profeten volgt een aantal uitspraken zoals deze: Jullie hebben gehoord dat destijds tegen het volk is gezegd: Pleeg geen moord. Wie moordt, zal zich moeten verantwoorden voor het gerecht. En ik zeg zelfs: ieder die in woede tegen zijn broeder of zuster tekeergaat, zal zich moeten verantwoorden voor het gerecht. Wie tegen hen Nietsnut! zegt, zal zich moeten verantwoorden voor het Sanhedrin. Wie Dwaas! zegt, zal voor het vuur van de Gehenna komen te staan (Mat. 5:21-22). Jezus laat zien dat het in dit gebod niet alleen om gedrag gaat, maar ook om woorden en intenties. Ja, ten diepste gaat het om je hart: heb je die naaste lief of niet? b. De diepste betekenis van de offerdienst in de tempel wordt duidelijk Onder andere in het boek Leviticus staan veel wetten over offers. Dagelijks moesten er offers gebracht worden in Gods tempel. Heel veel dieren werden gedood en verbrand als offer voor de Heer. Deze offers lieten zien dat er bloed nodig was om mensen met God te verzoenen. Zo wezen al deze offers naar Jezus, die hét lam is dat de zonden van de wereld wegneemt. In het boek Hebreeën worden de wetten voor de tempel en de offers van het Oude Testament, in het bijzonder de wetten voor de Grote Verzoendag (Lev. 16), vergeleken met het werk van Jezus Christus. Daarbij is de conclusie dat Jezus en zijn verlossingswerk de werkelijkheid zijn waar al die oudtestamentische gebruiken naar verwezen. 13

12 c. De geestelijke betekenis van de spijswetten wordt duidelijk In Leviticus 11 lezen we wetten over reine en onreine dieren. In de tijd van het Oude Testament mocht Gods volk alleen reine dieren eten. Zo was bijvoorbeeld het eten van varkensvlees verboden. Op die manier werd het volk Israël tot in zijn maaltijden afgezonderd van de heidenvolken. Maar na Jezus hemelvaart krijgt Petrus in een visioen de opdracht om onreine dieren te slachten en te eten Daarbij hoort hij een stem die zegt: Wat God rein heeft verklaard zul jij niet als verwerpelijk beschouwen (Hand. 10:15). Zo wil de Geest hem duidelijk maken dat de afzondering tegenover de heidenvolken doorbroken moet worden. Het heil is nu voor alle volken. Het hele verschil rein onrein komt in het Nieuwe Testament op een dieper geestelijk niveau te liggen. Het is geen uiterlijk onderscheid meer, bijvoorbeeld in wat je wel of niet eet, maar een geestelijk onderscheid: laat je je door Jezus en zijn Geest reinigen en heiligen, of blijf je steken in de zonde? d. Zelfstandiger en radicaler Dat Jezus de wet vervult betekent ook dat van de gelovige in het Nieuwe Testament nog veel nadrukkelijker gevraagd wordt zijn hele hart aan Jezus te geven en niet te blijven steken in de uiterlijke vervulling van de regels. Dat is de reden waarom op veel punten de concrete regels vervallen. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de kwestie van de tienden. In het Oude Testament waren er wetten die duidelijk voorschreven hoeveel je moest geven voor de dienst van de HEER. Een tiende deel van de opbrengst was voor Hem. In het Nieuwe Testament is het vrijer: geef wat je hart je ingeeft en geef vrijwillig (zie bijv. 2 Kor. 9:7), en het is tegelijk radicaler: niemand kan Jezus discipel zijn als hij niet bereid is alles op te geven voor zijn koninkrijk (zie bijv. Luc. 14:33). e. Alles verwijst naar Christus In Kolossenzen 2:16-17 schrijft Paulus: Laat niemand u iets voorschrijven op het gebied van eten en drinken of het vieren van feestdagen, nieuwemaan en sabbat. Dit alles is slechts een schaduw van wat komt de werkelijkheid is Christus. In de spijswetten, de offerwetten, de wetten met betrekking tot de feestdagen, en al die andere instellingen, gaat het ten diepste altijd om Jezus Christus. Zonder Hem ontgaat je de echte betekenis. En dat geldt niet alleen voor de wetten en voorschriften. Uiteindelijk kom je Hem tegen op elke bladzijde van het Oude Testament: Hij is hét nageslacht van de vrouw (Gen. 3:15; Op. 12), zijn bloed spreekt krachtiger dan dat van Abel (Heb. 12:24), het oordeel van de zondvloed en de redding in de ark zijn slechts een schaduw van zijn oordeel en de redding die Hij biedt; het water van de doop is dieper dan dat van de zondvloed (Mat. 24:37-38; 1 Petr. 3:18-20), Hij is de beloofde zoon van Abraham; het offer op Moria dat niet doorging verwijst naar het offer op Golgota dat wel doorging (Gen. 12:3; Gen. 22:1-14), 14

13 Jozef werd door zijn broers verguisd, maar uiteindelijk waren zowel zij als de rest van de wereld voor hun redding van hem afhankelijk; ook dat was een schaduwbeeld en de werkelijkheid is Christus. En zo kunnen we wel doorgaan: Hij is de rots in de woestijn waaruit het volk mocht drinken, Hij is het ware manna uit de hemel, Hij is de profeet groter dan Mozes, de hogepriester groter dan Aäron, de koning groter dan David, enzovoort. Conclusie Het verschil tussen het Oude Testament en het Nieuwe Testament is een kwestie van minder meer. In het Nieuwe Testament komt Gods reddingsplan veel duidelijker in beeld dan in het Oude Testament. Veel zaken die nog slechts een afschaduwing zijn in het Oude Testament komen werkelijk aan het licht in het Nieuwe. In het Nieuwe Testament is Gods werk een nieuwe fase ingegaan. In Jezus Christus wordt duidelijk waar het God om gaat. Daarom kunnen we het Oude Testament niet begrijpen en uitleggen als we niet begrijpen dat Jezus komst een fundamentele verandering met zich meebracht. Wat het verschil tussen het Oude en Nieuwe Testament niet is Er is dus een duidelijk verschil tussen het Oude en het Nieuwe Testament, maar ze zijn op geen enkele manier strijdig met elkaar. Toch wordt er nogal eens een tegenstelling gemaakt tussen het Oude en het Nieuwe Testament. Ik noem daar drie voorbeelden van. a. Oordeel tegenover liefde Sommige mensen zeggen: het Oude Testament is een boek van oordeel, haat en oorlog, het Nieuwe Testament is een boek van liefde en vergeving. Dat is niet waar: in het Oude Testament lezen we veel over Gods liefde voor zijn volk (zie bijv. Deut. 6:5; Lev. 19:17-18; Ez. 16:1-14). Uit pure genade heeft God zijn volk bevrijd en een verbond met hen gesloten, terwijl Hij erg veel geduld heeft met hun fouten en ontrouw. Het is ook niet zo dat we in het Nieuwe Testament niets lezen over Gods oordeel (zie bijv. Heb. 12:25-29). Onze God is een verterend vuur. Zij die Gods liefde afwijzen worden geconfronteerd met zijn straf en oordeel; dat geldt zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament. b. Wet tegenover evangelie Anderen zeggen: in het Oude Testament moesten de mensen zich aan Gods wet houden om gered te worden, in het Nieuwe Testament draait het om het geloof in het offer van Jezus. De wet van het Oude Testament is gelukkig vervangen door het evangelie van het Nieuwe Testament. Maar dit is eveneens een valse tegenstelling. Ook in het Oude Testament is al duidelijk dat er verzoening nodig is, omdat mensen uit zichzelf niet kunnen voldoen aan Gods wet. En in het Nieuwe Testament is de wet geen gepasseerd station. De kern van de wet is God liefhebben boven alles en je naaste als jezelf. In onze plaats heeft 15

14 Jezus zich daar volledig aan gehouden en Hij geeft ons nu zijn Geest om daar steeds meer naar te leven. c. Vleselijk tegenover geestelijk Er wordt ook gezegd dat Gods verbond van het Oude Testament volkomen anders is dan het verbond met de gelovigen van het Nieuwe Testament. In het Oude Testament was het verbond meer vleselijk: door geboorte werd iemand Gods kind en onderdeel van een vleselijke natie, Israël; de belofte ging over een concreet aards land, Kanaän. In het Nieuwe Testament is Gods verbond geestelijk: mensen moeten een besluit nemen en opnieuw geboren worden om kind van God te worden, zo worden ze deel van een geestelijk volk, de kerk, en krijgen ze de geestelijke beloften van vergeving van zonden en eeuwig leven. Deze gedachtegang heeft tot gevolg dat er sprake is van twee totaal verschillende verbonden: het oude met het volk Israël, en het nieuwe met de kerk. Maar de Bijbel kent die tegenstelling niet: Abraham is de vader van alle gelovigen (Rom. 4; Gal. 3), de beloften van een eigen land en een stad Jeruzalem worden vervuld op de nieuwe aarde en in het nieuwe Jeruzalem (Heb. 11:10; Op ), ook in het Oude Testament was geloof het belangrijkste (Rom. 4:11), en ook in het Nieuwe Testament werkt God nog steeds via de geslachten (Hand. 2:39). Dat de Bijbel over een nieuw verbond spreekt betekent niet dat het om een compleet ander verbond gaat, maar dat God zijn verbond een nieuwe fase in laat gaan. Net zoals de nieuwe hemel en de nieuwe aarde geen compleet andere schepping zullen zijn, maar een helemaal herstelde versie van de huidige. De naam: Oude Testament Nieuwe Testament Wanneer in het Nieuwe Testament verwezen wordt naar het Oude Testament wordt geen gebruikt gemaakt van de woorden Oude Testament, maar van aanduidingen als: de Schriften, Mozes en de Profeten, de Wet en de Profeten, de Wet van Mozes, de Profeten en de Psalmen. De namen Oude Testament en Nieuwe Testament zijn gebaseerd op 2 Korintiërs 3:6 en 14. Daar spreekt Paulus over de periode van het oude verbond en die van het nieuwe verbond. In de Statenvertaling werd in deze verzen voor het woord verbond het woord testament gebruikt. Het Oude Testament wordt gekenmerkt door het verbond (= testament) dat God gesloten heeft met zijn volk Israël op de berg Sinai. Het Nieuwe Testament wordt gekenmerkt door het werk van Jezus Christus. Jezus heeft het verbond van de Sinai vervuld; Hij heeft dat verbond vernieuwd. Het gaat dus om hetzelfde verbond, maar in een oude en een nieuwe fase. 16