Team. Maatschappijleer 1 voor de leerwegen. Docentenhandleiding. Radboud Burgsma Sjouke Wouda

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Team. Maatschappijleer 1 voor de leerwegen. Docentenhandleiding. Radboud Burgsma Sjouke Wouda"

Transcriptie

1 Team vmbo-kgt Maatschappijleer 1 voor de leerwegen Docentenhandleiding Radboud Burgsma Sjouke Wouda

2 ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor: Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs. Voor meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: ISBN Eerste druk, eerste oplage ThiemeMeulenhoff, Utrecht/Zutphen, 2006 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

3 Methode-overzicht Maapschappijleer 1 vmbo-bk Tekstboek vmbo-bk Werkboek vmbo-bk Docentencd-rom vmbo-bk Team-web vmbo-kgt Tekst/opdrachtenboek vmbo-kgt Docentencd-rom vmbo-kgt Team-web Maapschappijleer 2 vmbo-b Tekstboek vmbo-b Werkboek vmbo-b Docentenhandleiding vmbo-b Toetsencd-rom vmbo-b Antwoordencd-rom vmbo-b vmbo-kgt Tekst/opdrachtenboek vmbo-kgt Docentenhandleiding vmbo-kgt Toetsencd-rom vmbo-kgt Antwoordencd-rom vmbo-kgt

4 Inhoudsopgave Deel A De methode Team 1 1 Opzet 1 2 Opbouw van Team 2 3 Vakinhoudelijke uitgangspunten 3 4 Didactische uitgangspunten 7 5 Examenvoorbereiding en toetsing 9 6 ICT 13 7 Examenprogramma vmbo maatschappijleer (1) 14 8 Nog meer toepassingen van Team 22 Deel B Werken met Team 26 Hoofdstuk 1 Allemaal anders 27 Hoofdstuk 2 Opvoeders 31 Hoofdstuk 3 Stage lopen 33 Hoofdstuk 4 Actie! 35 Hoofdstuk 5 Sterren 38 Hoofdstuk 6 Vrijheid 43 Hoofdstuk 7 Opgepakt 45 Deel C Bijlagen 49 Bijlage 1 Kennen en kunnen 50 Bijlage 2 Onderzoeksopdracht maatschappijleer 69 Bijlage 3 Nuttige adressen 72 Bijlage 4 Formulieren 74 Bijlage 5 Enveloppenspel 84 Bijlage 6 Twee weken gratis krant 85

5 Deel A De methode Team 1 Opzet 1.1 De naam Team Het is niet toevallig dat deze maatschappijleermethode de naam Team heeft gekregen. Onder een team wordt een groep samenwerkende mensen verstaan. Kennis van en inzicht in de problemen van en tussen groepen samenwerkende mensen vormt de kern van maatschappijleer. Om zich te handhaven, moeten mensen met anderen samenwerken in een team. Zo n team kan vele vormen aannemen. Het kan gaan om een vereniging of een bedrijf, maar ook een grote organisatie als de staat kunnen we zien als een team. Binnen een team bestaan idealen, belangen, waarden en normen, worden posities bepaald en worden manieren bedacht om met conflicten om te gaan. Na verloop van tijd heeft een team een gemeenschappelijke geschiedenis. Maar in een samenleving bestaan meer teams, met ook eigen idealen, belangen, waarden en normen. Vooroordelen, conflicten over macht en discriminatie kunnen het gevolg zijn. Kennis van en inzicht in maatschappelijke vraagstukken die te maken hebben met waarden, normen, belangen, macht, vooroordelen en discriminatie, is te leren door te kijken naar het team waarvan de leerlingen deel uitmaken, namelijk de klas. Daarom worden maatschappelijke verschijnselen in de methode Team ook altijd gepresenteerd vanuit de klas. Naast kennis en inzicht spelen vaardigheden een belangrijke rol in het onderwijs. Leerlingen moeten aangeleerde kennis en inzicht ook kunnen toepassen op verschillende situaties. Hiervoor moeten ze zelf op onderzoek gaan en gebruik kunnen maken van sociaal-communicatieve vaardigheden. Vaardigheden als het kunnen gebruiken van argumenten voor het geven van een eigen mening, het luisteren naar anderen, het delen van materialen, het maken van een gezamenlijke planning, het formuleren van vragen en het geven van feedback moeten worden geoefend. Dergelijke vaardigheden spelen niet alleen een belangrijke rol in de klas, maar hebben ook een sterke invloed op het maatschappelijk functioneren van mensen in andere teams. Het bedrijfsleven vraagt om mensen met het vermogen om in een team te werken en voor het uitoefenen van invloed via een politieke partij of belangenorganisatie is het van belang dat mensen kunnen werken in een team. De methode Team probeert die vaardigheden via een stappenplan overzichtelijk aan te leren. 1.2 Differentiatie in Team Team voor maatschappijleer 1 Team voor maatschappijleer 1 bestaat voor de kgt-leerwegen uit een geïntegreerd boek van tekst en opdrachten. Dit boek kan worden gebruikt voor zowel k- als gt-leerwegen. De differentiatie wordt uitgewerkt in zowel teksten als opdrachten. Echter, de b-editie kan ook worden gebruikt voor de k-leerweg. De b-editie is daarmee een leerboek geschikt voor zowel de b- als de k-leerweg. Voor de bk-leerweg zijn een handboek en een werkboek verschenen. De bk-editie kent een aantal duidelijke verschillen met de kgt-editie. Voor de bk-editie geldt: kortere teksten kortere alinea s kortere zinnen eenvoudiger taalgebruik minder begrippen opdrachten in een apart werkboek meer tussenstappen in de opdrachten meer doe-opdrachten minder denk-opdrachten. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 1

6 1.2.2 Differentiatie bk-editie Ieder hoofdstuk is verdeeld in zes paragrafen. Binnen de eerste vijf paragrafen is een differentiatie aangebracht door middel van BONUS-opdrachten. Deze BONUS-opdrachten kunnen worden gebruikt voor een differentiatie in tijd en/of moeilijkheidsgraad. U kunt er naar eigen inzicht voor kiezen om b-leerlingen deze opdrachten wel of niet te laten maken. Leerlingen van de k-leerweg worden verondersteld deze BONUS-opdrachten wel allemaal te maken Differentiatie kgt-editie Binnen de kgt-editie is voorzien in een differentiatie middels de zogenaamde plus-opdrachten. Deze opdrachten zijn voorzien van een + en hebben een in het oogspringende kleur. De gt-leerlingen worden geacht deze opdrachten in ieder geval te maken Team voor maatschappijleer 2 Naast Team voor maatschappijleer 1 is er ook een editie Team voor maatschappijleer 2. Hierin komen de volgende modules aan bod: Vaardigheden Politiek en beleid Mens en werk De multiculturele samenleving Massamedia Criminaliteit en rechtstaat. 1.3 Additioneel materiaal De antwoordenmodellen bij de opdrachten vindt u op de docenten cd-rom, net als de bijbehorende toetsen. Per hoofdstuk is er een digitale toetsenbank beschikbaar van waaruit de docent de toetsen kan samenstellen. 2 Opbouw van Team 2.1 Opbouw naar hoofdstuk Team kent een concentrische opbouw. In hoofdstuk 1 komen de belangrijkste leerinhouden van maatschappijleer op elementair niveau aan de orde. In de hoofdstukken 2 tot en met 7 worden de verschillende leerinhouden verder uitgediept. In het laatste hoofdstuk komen de leerinhouden opnieuw in samenhang aan de orde aan de hand van het vraagstuk criminaliteit. 2.2 Opbouw van de hoofdstukken Ieder hoofdstuk begint met een set om de leerlingen te motiveren voor het hoofdstuk. Dit gebeurt aan de hand van een opdracht over een situatie uit de fictieve klas 3C. Tevens oriënteren de leerlingen zich bij dit onderdeel op de opbouw van het hoofdstuk aan de hand van centrale vragen per paragraaf. Ieder hoofdstuk bevat verder zes paragrafen waarbij in de laatste paragraaf de benaderingswijzen van maatschappijleer aan bod komen. In schema ziet dit er als volgt uit: Opbouw van een hoofdstuk Set inleiding en oriënterende opdracht Paragraaf 1 t/m 5 leerstof uit de vier basiscomponenten herhalings-, verwerkings- en toepassingsopdrachten samenvattingsopdracht Paragraaf 6 benaderingswijze maatschappijleer Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 2

7 2.3 Opbouw van een paragraaf Iedere paragraaf begint aan de hand van klas 3C met een inleiding op die paragraaf. In de paragrafen 1 tot en met 5 maken de leerlingen via leerteksten en de daaraan gekoppelde bronnen kennis met nieuwe leerstof. In de bijbehorende opdrachten wordt, indien nodig, een relatie gelegd met reeds eerder behandelde stof en wordt de nieuwe leerstof verwerkt en toegepast. Het laatste onderdeel van ieder paragraaf bevat, naast een samenvattingopdracht waarin de kern van de leerstof uit de paragraaf wordt herhaald, een overzicht van wat een leerling moet kennen en kunnen met een verwijzing naar de tekst en/of opdracht waar het antwoord gevonden kan worden. 2.4 Benaderingswijzenparagraaf In paragraaf 6 van ieder hoofdstuk komen de benaderingswijzen nadrukkelijk aan bod. Aan de hand van bronnen werken leerlingen met begrippen en vragen uit de benaderingswijze van maatschappijleer. 2.5 De (onderzoeks)vaardigheden Bij de Doen -opdrachten komen de onderzoeksvaardigheden aan bod. Na hoofdstuk 7 worden de onderzoeksvaardigheden in samenhang gepresenteerd. 3 Vakinhoudelijke uitgangspunten Met de wijzigingen in het vmbo, waardoor maatschappijleer 1 een vak is geworden met een schoolexamen, heeft het vak een nieuw gezicht gekregen. Er is een nieuw programma ontwikkeld dat verplicht is voor alle leerlingen (zie paragraaf 7.5 in deel A De eindtermen van het kerndeel ). Thema s of themavelden worden niet meer voorgeschreven. De benaderingswijze van maatschappijleer heeft een belangrijke rol gekregen. Bij de keuze van de vakinhouden zijn door de vakontwikkelgroep een aantal uitgangspunten genoemd: Maatschappijleer verschaft kennis van en inzicht in actuele maatschappelijke vraagstukken en ontwikkelingen. De benaderingswijze van het vak vormt de body of knowledge. De benaderingswijze is geconcretiseerd in themaoverstijgende basisstof, basisbegrippen en standaardvragen. Het examenprogramma schrijft de basisstof voor van themaoverstijgende begrippen. De keuze voor thema s is daarbij vrijgelaten. De sociale wetenschappen vormen de wetenschappelijke basis van maatschappijleer. Naast kennis van en inzicht in actuele maatschappelijke vraagstukken spelen vaardigheden een belangrijke rol in het programma van maatschappijleer Kennis van en inzicht in actuele maatschappelijke vraagstukken De doelstelling om leerlingen kennis te geven van en inzicht te geven in actuele maatschappelijke vraagstukken neemt in het examenprogramma een centrale plaats in. Kennis is een eerste voorwaarde om inzicht te krijgen in de maatschappelijke realiteit. In het eerste hoofdstuk van Team leren de leerlingen een aantal begrippen die als organisers dienen voor de volgende hoofdstukken. De begrippen maken het voor de leerlingen makkelijker om kennis ook in nieuwe situaties toe te passen. De begrippen worden geleerd aan de hand van concrete situaties die zich afspelen binnen een fictieve klas. Zo wordt het voor leerlingen duidelijk dat ze abstracte kennis ook kunnen toepassen op hun eigen leven. 3.2 De benaderingswijze van maatschappijleer Voorheen werd de leerstof van maatschappijleer vaak geordend in thema s als: multiculturele samenleving politieke besluitvorming massamedia mens en werk criminaliteit en strafrecht. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 3

8 In het huidige programma van maatschappijleer 1 wordt niet meer uitgegaan van de gebruikelijke thema s, maar is de inhoud opgebouwd rondom de benaderingswijze van maatschappijleer. Hiervoor zijn verschillende redenen te geven: Er is onvoldoende tijd om alle thema s te behandelen. De thema s zijn sterk tijdsbepaald. De thema s komen ook bij andere vakken voor, waardoor maatschappijleer zich onvoldoende van andere vakken kan onderscheiden. Leerlingen zien maatschappijleer als een vak met een aantal losstaande thema s. Dwarsverbanden worden niet gezien. De onderwijsvernieuwing in het vmbo vraagt om vakvaardigheden waarmee diverse maatschappelijke vraagstukken kunnen worden geanalyseerd. Team maakt voor de benaderingswijze van maatschappijleer gebruik van de zogenaamde maatschappijleerschijf. In het eerste hoofdstuk maken de leerlingen kennis met een aantal begrippen en vragen uit deze maatschappijleerschijf. In de volgende hoofdstukken wordt in paragraaf 6 (Kijk op de maatschappij) uitgebreid op een vraag van de maatschappijleerschijf ingegaan. Hier wordt gebruikgemaakt van de zogenaamde spotlights, die een maatschappelijk vraagstuk van verschillende kanten belicht. In het laatste hoofdstuk wordt met behulp van de spotlight en de maatschappijleerschijf het vraagstuk criminaliteit geanalyseerd. Vragen van de maatschappijleerschijf 1 Welke groepen zijn bij het vraagstuk betrokken? Welke belangen hebben de verschillende groepen? Welke machtsmiddelen hebben de verschillende groepen? 2 Welke opvattingen hebben de verschillende groepen? Welke meningen hebben de groepen? Welke waarden en normen hebben de verschillende groepen? 3 Wat doet de overheid aan het vraagstuk? Welke beleid volgt de overheid? Wat zegt de wet over het vraagstuk? 4 Is het maatschappelijk vraagstuk altijd en overal hetzelfde? Hoe was het vroeger? Hoe is het in andere samenlevingen? 3.3 Thema s Onder een thema wordt verstaan: een voor leerlingen herkenbare leerinhoud waarin sociale en politieke problemen in een voor hen zinvolle context samengevat aan de orde komen. In het examenprogramma voor maatschappijleer 1 wordt niet uitgegaan van thema s, maar van basiscomponenten: 1 cultuur en socialisatie 2 sociale verschillen 3 macht en zeggenschap 4 beeldvorming en stereotypering. Deze basiscomponenten vormen de verplichte leerstof. Thema s zijn niet voorgeschreven. De keuze van thema s wordt overgelaten aan de auteurs van schoolboeken. Bij het selecteren van de thema s voor Team zijn de volgende criteria gehanteerd: De thema s moeten verschillen van de thema s van het programma van maatschappijleer 2, maar moeten wel een basis vormen waarop maatschappijleer 2 kan voortbouwen. Binnen de thema s moet het voorgeschreven examenprogramma kunnen worden behandeld. De thema s moeten voor leerlingen herkenbaar en aantrekkelijk zijn. Thema s moeten de mogelijkheid bieden om dwarsverbanden met de benaderingswijze van maatschappijleer te leggen. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 4

9 3.4 Basisbegrippen uit de sociale wetenschappen Sociologie, politicologie en culturele antropologie vormen de basiswetenschappen voor maatschappijleer. In de volgende schema s is te zien in welke hoofdstukken deze basisbegrippen aan de orde komen. Thema Allemaal anders Opvoeders Stageproblemen Actie Sterren Vrijheid Opgepakt Centrale vraag Waarin verschillen mensen? Hoe worden mensen gesocialiseerd? Met welke belangenverschillen hebben bedrijven te maken? Hoe kun je binnen de gemeente opkomen voor je belangen? In hoeverre worden mensen beïnvloed door de media? Hoe komt het overheidsbeleid ten aanzien van vluchtelingen tot stand? Hoe kun je het verschijnsel criminaliteit analyseren met behulp van de benaderingswijzen van maatschappijleer? Cultuur en socialisatie Hoofdstuk (sub)cultuur 1, 2 dominante cultuur 2 socialisatie 2, 5 waarden en normen 1, 2, 7 sociale controle 3 Sociale verschillen Hoofdstuk sociale ongelijkheid 3, 7 maatschappelijke positie 1, 3 sociale mobiliteit 4 belangen(organisaties) 1, 3, 4, 7 status 1 Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 5

10 Macht en zeggenschap Hoofdstuk grondrechten/grondwet 6 (parlementaire) democratie 4, 6, 7 macht en invloed 1, 3 politieke partijen 3, 4, 6 actie-/pressiegroepen 4 dictatuur 3, 6 overheid 2, 6, 7 rechtsstaat 7 Beeldvorming en stereotypering Hoofdstuk selectieve waarneming 5 vooroordelen 1, 5 discriminatie 1, 5 rollen 5 stereotypen 5 feiten/meningen (subjectiviteit, objectiviteit) Vaardigheden In het nieuwe programma voor maatschappijleer 1 is aandacht voor kennis en vaardigheden. Kennis blijft van wezenlijk belang, maar vaardigheden zijn van evenveel belang. Het verschil tussen kennis en vaardigheden kunnen we bepalen met behulp van de werkwoorden kennen en kunnen. Bij kennen is er geen sprake van een waarneembare activiteit. Het verwijst naar het reproduceren van de vakinhoud. Bij kunnen gaat het om een activiteit. Leerlingen moeten iets met de leerstof doen. Kennis en vaardigheden staan niet los van elkaar. Een vaardigheid moet altijd worden gekoppeld aan een vakinhoud. Als een leerling moet uitzoeken welke belangen verschillende groepen hebben, dan moet hij eerst het begrip belang kennen. Bij het aanleren van vaardigheden is dus kennis nodig. Bijvoorbeeld: Wat is een enquête? en: Aan welke eisen moet een enquête voldoen?. In Team wordt de kennis voor elke vaardigheid aangegeven in een apart kader. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 6

11 De vaardigheden van maatschappijleer 1 zijn verwoord in een drietal kerndelen. Kerndeel 1 bevat de vaardigheid oriënteren op leren en werken en sluit aan bij de algemene onderwijsdoelstelling leren reflecteren op de toekomst. Kerndeel 2 bevat algemene basisvaardigheden die voor meerdere vakken gelden. Het gaat hierbij om: het zelfstandig leren werken, het werken met ict, het kunnen gebruiken, verwerken en op waarde schatten van informatie, het kunnen voeren van een discussie en het kunnen samenwerken. Kerndeel 3 bevat vakvaardigheden. Naast het kunnen hanteren van begrippen en vragen uit de benaderingswijze gaat het om het formuleren en argumenteren van een eigen standpunt. In Team wordt bij ieder hoofdstuk specifiek aandacht besteed aan bovenstaande vaardigheden. Een totaaloverzicht van de vaardigheden is achter in het boek opgenomen aansluitend op hoofdstuk 7. 4 Didactische uitgangspunten De opbouw van de methode Team is gebaseerd op de ideeën over zelfstandiger en zelfverantwoordelijker leren van onderwijskundigen zoals M. Boekaerts, R.J. Simons, J. Zuylen en S. Ebbens. Ook nieuwe leerpsychologische inzichten vanuit het sociaal-constructivisme (Vigotsky) liggen aan Team ten grondslag. Daarnaast is uitgegaan van een aantal didactische principes die oorspronkelijk zijn beschreven in het leerplan Man, a Course of Study en later door verschillende onderwijskundigen zijn uitgewerkt. Deze principes zijn erop gericht in het maatschappijleeronderwijs zoveel mogelijk vormen van leren mogelijk te maken. We maken een onderscheid tussen: 1 leren door te doen 2 leren door variatie 3 leren door set 4 leren door gevarieerd herhalen en samenvatten 5 leren van concreet naar abstract naar concreet 6 leren door informatieve en illustratieve concretisering 7 leren door vergelijken en het werken met contrast 8 leren door het stellen van vragen 9 leren door het stellen van hypothesen. 4.1 Leren door te doen Alleen luisteren of lezen is weinig effectief als leerproces. Leerlingen moeten actief met de leerstof bezig zijn. Team probeert met stimulerende bewerkings- en verwerkingsopdrachten leerlingen aan te zetten tot actief leren. Onder het kopje Doen krijgen leerlingen opdrachten aangeboden waarbij ze alleen of samen met anderen onderzoek moeten doen. 4.2 Leren door variatie Het principe leren door variatie is gebaseerd op het inzicht dat mensen verschillende leerstijlen hebben. Door veel variatie toe te passen in de didactiek en aanbod van de leerstof kan men het best tegemoet komen aan het verschil in leertypen. In Team is die variatie bewerkstelligd door: in iedere paragraaf tekst en beeld af te wisselen een gevarieerd aanbod van bronnen, zoals: teksten, krantenartikelen, strips, foto s, tabellen en grafieken zowel individuele als groepsopdrachten aan te bieden in opdrachten meerdere activiteiten laten uitvoeren, zoals: lezen, schrijven en tekenen naast gestructureerde opdrachten ook een aantal meer vrije vormen van onderzoeksopdrachten aan te bieden. 4.3 Leren door set Leren door set is vooral van belang bij het begin van een hoofdstuk of paragraaf. Het gaat erom de belangstelling van de leerlingen te wekken en hun motivatie te bevorderen. Een set maakt nieuwsgierig en richt de aandacht op de belangrijkste begrippen die in een hoofdstuk aan de orde zullen komen. Team begin ieder hoofdstuk met een prikkelende introductie over de fictieve klas 3C. Bij de introductie wordt een oriënterende opdracht gegeven die aansluit bij de ervaringen en interesses van de leerlingen. Onder het kopje Waarover gaat Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 7

12 dit hoofdstuk wordt door middel van deelvragen aangegeven welke onderwerpen per paragraaf centraal staan. Een paragraaf begint eveneens met een introductie waarbij leerlingen via gebeurtenissen uit de klas 3C worden aangesproken op de kennis en vaardigheden die ze al hebben. 4.4 Leren door gevarieerd herhalen en samenvatten Door herhalen en samenvatten wordt de leerstof opnieuw gestructureerd en beter vastgelegd in het geheugen. Ieder hoofdstuk eindigt met de opdracht Op een rij. Bij deze opdracht vatten de leerlingen een paragraaf samen door middel van schema s, invuloefeningen, beantwoorden van vragen en het schrijven van teksten. 4.5 Leren van concreet naar abstract naar concreet Het leerproces begint in de concrete werkelijkheid met een voorbeeld uit klas 3C. Van hieruit werken de leerlingen naar de abstracte kenmerken, naar de theorie. Ervan uitgaande dat de leerstof begrepen wordt, gaan we bij elk hoofdstuk in paragraaf 6 naar Kijk op de maatschappij'. In deze paragraaf leren leerlingen de theorie te gebruiken in de praktijk. Dit is het didactische principe van concreet naar abstract naar concreet. 4.6 Leren door informatieve en illustratieve concretisering Naast het geven van een begripsmatige uitleg wordt begripsvorming ook bevorderd door het geven van concrete voorbeelden. Bij de methode Team maken leerlingen gerichte opdrachten over informatieve en illustratieve teksten, foto s, tabellen, grafieken en tekeningen om de begrippenstructuur te verhelderen. 4.7 Leren door vergelijken en het werken met contrast Begrippen of situaties worden met elkaar vergeleken en leerlingen zoeken overeenkomsten en verschillen. Een duidelijk voorbeeld van dit principe is bijvoorbeeld te zien in hoofdstuk 6, waarin leerlingen televisieseries vergelijken met de werkelijkheid. 4.8 Leren door het stellen van vragen Bij het leren nemen de hersenen niet alleen informatie op, maar gaan de hersenen ook zelf op zoek naar informatie die de aanvankelijk onvolledige indrukken moeten aanvullen. Dit proces proberen we met name bij de onderzoeksopdrachten te stimuleren. Zo moeten leerlingen in hoofdstuk 2 vragen bedenken over jeugdcultuur en in hoofdstuk 7 vragen bedenken voor een enquête over criminaliteit. 4.9 Leren door het stellen van hypothesen Het principe van leren door het stellen van hypothesen vraagt een vrij hoog niveau van kennis en inzicht met betrekking tot maatschappelijke vraagstukken. Van vmbo-leerlingen kunnen we dat niet vragen. Toch kunnen we dit principe in aangepaste vorm toepassen door vragen te stellen als: Wat zou er gebeuren als? of: Stel eens dat BIT- en KIT-model Aan de opbouw van de opdrachten in de methode Team liggen naast de bovenstaande didactische principes ook onderwijskundige ideeën zoals het BIT-model (Begrijpen Integreren Toepassen) van M. Boekaerts en het KIT-model (Kennis opnemen Integreren Toepassen) van J. Zuylen en R.J. Simons ten grondslag. Het gaat er hierbij om dat de leerling niet alleen nieuwe kennis opneemt (K of B), maar ook leert om zich deze nieuwe kennis eigen te maken door de nieuwe kennis te koppelen aan bestaande kennis (I). U treft in Team maar een beperkt aantal reproductieve, tekstverklarende, of begripsomschrijvende vragen aan (K). Al snel komen vragen aan bod waarbij leerlingen de nieuwe kennis en vaardigheden moeten herkennen in voorbeelden of moeten koppelen aan reeds aanwezige kennis (I). Ten slotte zijn er opdrachten waarbij de leerlingen de nieuw opgedane kennis en vaardigheden in andere situaties of gebieden dan die waarin de leerstof is aangeleerd, moeten kunnen toepassen (T). Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 8

13 5 Examenvoorbereiding en toetsing De methode Team is zo opgebouwd dat Team voor maatschappijleer 1 een uitstekende voorbereiding is op het eindexamenprogramma voor maatschappijleer 2. Leerlingen leren wat maatschappijleer is en krijgen te maken met de eindexamenthema's. Op speelse wijze worden de kernbegrippen van maatschappijleer aangeleerd. Er is sprake van een vloeiende doorgaande lijn in de voorbereiding op het eindexamen. Maatschappijleer 1 is een verplicht vak voor alle leerlingen in het vmbo. Het wordt afgesloten met een eindcijfer dat als zevende examenvak op de cijferlijst komt van alle vmbo-leerlingen. Het eindcijfer van maatschappijleer 1 bestaat uit de behaalde resultaten van het schoolexamen. Het schoolexamen kan bestaan uit de volgende onderdelen: schriftelijke en mondelinge toetsen praktische opdrachten handelingsdeel sectorwerkstuk. Een overzicht van de afgelegde toetsen, uitgevoerde opdrachten en behaalde resultaten moet worden geadministreerd in een zogenaamd examendossier. 5.1 Toetsen In de nieuwe vmbo-programma s voor zowel maatschappijleer 1 als 2 spelen vaardigheden, met name de benaderingswijzen van maatschappijleer, een belangrijke rol. Hiermee wordt in de paragrafen Aan de slag met maatschappijleer uitgebreid geoefend. Om leerlingen bewust te maken van de vaardigheden die zij aanleren en van de keuze tussen verschillende vaardigheden die zij maken om een vraag op te lossen, zullen in toetsen ook opgaven moeten worden opgenomen waar deze vaardigheden expliciet worden getoetst. Bij toetsen zullen naast inhoudelijke vragen ook vragen gesteld moeten worden over vaardigheden. Leerlingen moeten bijvoorbeeld: gegeven een bepaalde onderzoeksvraag en een aantal bronnen bepalen welke bron niet geschikt is om de onderzoeksvraag mee te beantwoorden of welke bron ontbreekt om een antwoord te geven op de onderzoeksvraag bij een gegeven aantal bronnen zelf een onderzoeksvraag formuleren bij een gegeven aantal bronnen en deelvragen aangeven welke deelvragen bij welke bronnen horen vanuit een bepaalde onderzoeksvraag aangeven welke informatie zij nodig denken te hebben en welke verzameltechniek geschikt is om die informatie te verzamelen. verzamelde informatie (bijvoorbeeld enquêtegegevens) verwerken (in een tabel). Er is voor ieder hoofdstuk een toetsenbank ontwikkeld die u gemakkelijk kunt aanvullen met eigen toetsen. Bij de toetsvragen is een antwoordenmodel opgenomen. Om de toetsdruk voor leerlingen en de werkdruk voor docenten niet te groot te laten worden, is het aan te bevelen om het aantal toetsen dat meetelt voor de bepaling van het schoolexamencijfer niet te groot te laten zijn. Bijvoorbeeld per hoofdstuk één toets. 5.2 Praktische opdrachten Mogelijkheden Een praktische opdracht is een toetsvorm waarbij de basisvaardigheden (K2) en de vakvaardigheden (K3) getoetst worden in combinatie met leerstof uit de overige exameneenheden. In het schoolexamen omvat het onderdeel praktische opdrachten twee mogelijkheden: 1 Enkele beperkte onderzoeksopdrachten Bij ieder hoofdstuk treft u in paragraaf 6 een of meerdere zogenaamde doe-opdrachten aan. Deze worden aangeboden onder het kopje Doen. Deze opdrachten oefenen de verschillende vaardigheden die in het examenprogramma worden genoemd. U kunt een of meerdere van deze opdrachten kiezen als onderdeel van het schoolexamen. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 9

14 Onderzoeksopdrachten uit een methode kunt u niet vele jaren achter elkaar als toetsopdracht gebruiken. Leerlingen gaan opdrachten van elkaar overnemen of gaan al op zoek naar informatie voor u de opdracht hebt gegeven. Via de website ( zullen regelmatig nieuwe onderzoeksopdrachten worden aangeleverd. 2 Een groter onderzoek aan het eind van het schooljaar Als afsluiting van maatschappijleer 1 kunt u kiezen voor een groter onderzoek in bijvoorbeeld de eigen omgeving. Het onderzoek kan worden voorbereid met behulp van hoofdstuk 7, waarin alle onderzoeksstappen systematisch worden herhaald Het construeren van praktische opdrachten Tijdens het leren zijn leerlingen bezig om meer kennis, inzicht en vaardigheden te verkrijgen. Een vorm van leren waarbij alle drie elementen aan de orde komen, is het voorbereiden en uitvoeren van de praktische opdrachten. Bij deze opdrachten moeten leerlingen actief en zelfstandig leren. Het vergroot de motivatie van leerlingen. Dingen die je zelf hebt uitgezocht, krijgen betekenis voor je, je onthoudt ze beter en ze zijn gemakkelijker in herinnering te roepen. Daardoor is kennis die je actief verworven hebt, ook beter te gebruiken in nieuwe situaties. Praktische opdrachten bestaan uit acht onderzoeksstappen. Deze onderzoeksstappen kunnen we combineren met de mate van begeleiding door de docent. Door het Instituut voor Leerplanontwikkeling (SLO) is het zogenaamde POCO-model (Praktische Opdrachten Construeren) ontwikkeld. Met behulp van dit model kan de docent de mate van begeleiding en/of voorstructurering van onderzoeksopdrachten bepalen. In de mate van begeleiding kunnen we zes posities onderscheiden. De positie van de docent bepaalt of de opdracht een meer open of gesloten karakter heeft. De zelfstandigheid van leerlingen neemt toe van positie 1 naar 6. De zes posities zijn: 1 Docent voert uit De docent bepaalt wat er gebeurt. Hij/zij bepaalt de onderzoeksvragen, geeft zelf een planning, biedt bronnenmateriaal aan enzovoort. De nadruk ligt op het werkstuk of verslag als product. 2 Docent geeft voorbeeld De docent laat zien hoe een (onderdeel van een) onderzoek moet worden uitgevoerd. De docent geeft bijvoorbeeld aan welke vragen uit de gereedschapskist leerlingen moeten stellen bij een onderzoek over het criminaliteitsvraagstuk. Op dezelfde manier moeten leerlingen vragen maken voor een onderzoek over drugs. Leerlingen imiteren de docent door de onderzoeksstap te oefenen in een ander voorbeeld. 3 Docent geeft opties De docent reikt de leerlingen bijvoorbeeld acht deelvragen aan en de leerlingen kiezen er daaruit vier. Op dezelfde manier kan de docent verwerkingsmogelijkheden geven (bijvoorbeeld: het maken van een schema, een tabel of een samenvatting) of voorbeelden van presentatievormen. De docent beslist over de opties en leerlingen maken een selectie. 4 Docent geeft suggesties De docent geeft bij de uitvoering van een onderzoeksstap tips om deze onderzoeksstap uit te voeren. Deze tips hebben een functie als inspiratiebron. Leerlingen kunnen tips overnemen, maar ook op grond van deze tips op andere ideeën komen. Hij/zij geeft bijvoorbeeld tips over informatiebronnen ( Zoek eens op internet bij ) of presentatie ( Je zou voor je presentatie een schema op een sheet kunnen zetten ). 5 Docent geeft criteria De docent omschrijft de (rand)voorwaarden. Hij/zij geeft bijvoorbeeld een lijstje met punten waarop gelet wordt bij de beoordeling. Leerlingen maken hun keuze en krijgen de mogelijkheid om aan te geven waarom ze denken dat ze aan de gestelde criteria voldoen. Leerlingen hebben hierbij een grote beslissingsruimte. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 10

15 6 Docent geeft advies De docent laat leerlingen de onderzoekstaak zelfstandig uitvoeren. Hij/zij is beschikbaar als gesprekspartner om over elke onderzoeksstap te overleggen. De eerste twee posities zijn vormen van gestuurd leren. De docent neemt de meeste beslissingen en treedt sterk sturend op. Van zelfstandig en actief leren door leerlingen is nauwelijks sprake. Bij de derde tot en met de vijfde positie heeft de docent meer een rol als begeleider. Hier is sprake van actief en zelfstandig leren van onderzoeksvaardigheden door de leerling. De zesde positie is een vorm van zelfstandig en zelfverantwoordelijk leren. Voor de gemengde en theoretische leerweg van het vmbo zal de docent zich vooral op de posities twee tot en met vier bewegen. Het POCO-model is goed te gebruiken bij de methode Team. Met behulp van het POCO-model kunt u de praktische opdrachten aanpassen aan het niveau van uw leerlingen. Voor meer informatie en het aanvragen van de publicatie over het POCO-model kunt u contact opnemen met het Instituut voor Leerplanontwikkeling (SLO) Het logboek In bijlage 4 treft u een logboek aan met invulformulieren per onderzoeksstap. Deze invulformulieren bieden een gestructureerde ondersteuning bij de uitvoering van iedere afzonderlijke onderzoeksstap. U kunt enkele formulieren gebruiken bij de Doen -opdrachten of het complete logboek voor een grotere opdracht. Een logboek met invulformulieren heeft een aantal voordelen: Leerlingen houden alle gemaakte keuzen in het onderzoek overzichtelijk bij elkaar. Leerlingen leren op systematische wijze een onderzoeksstap uit te voeren. Het logboek is bruikbaar voor tussentijdse controle. Het logboek kan gebruikt worden in een eindbeoordeling. Via de website komt ook een digitale versie van het logboek beschikbaar. Hiermee kunnen de leerlingen ICT-vaardigheden stap voor stap oefenen. 5.4 Het handelingsdeel Het handelingsdeel bestaat uit het uitvoeren van opdrachten waarbij de oriëntatie op leren en werken (K1) centraal staat. Handelingsopdrachten dienen om leerstofonderdelen die we niet kunnen of willen beoordelen, toch tot hun recht te laten komen. De uitvoering van een handelingsopdracht blijkt uit een notitie, bijvoorbeeld een verslag, waarin de leerling aandacht besteedt aan de ervaring met de opdracht. Een notitie kan ook vervangen worden door een korte vragenlijst. De docent bepaalt of de activiteit en reflectie naar tevredenheid, dat wil zeggen serieus, zijn uitgevoerd. Zo niet dan volgt een herhalingsopdracht. Een handelingsopdracht is, ondanks dat ze niet becijferd wordt, zeer dwingend omdat ze niet afgesloten is zolang ze niet naar behoren uitgevoerd is. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 11

16 Onderzoeksstappen Mate van begeleiding door de docent oriënteren op de opdracht 2 onderzoeksvraag formuleren 3 een planning maken 4 informatie verzamelen 5 informatie verwerken 6 onderzoeksvraag beantwoorden 7 resultaten presenteren 8 onderzoek evalueren (reflectie) Een mogelijkheid is het koppelen van excursieactiviteiten aan de verschillende thema s (hoofdstukken) die in Team aan bod komen. U kunt denken aan een: bezoek aan een kindercrèche (bij het hoofdstuk Opvoeders ) kennismaking met een mbo-school (bij het hoofdstuk School ) bezoek aan een gemeentehuis (bij het hoofdstuk Actie ) excursie naar een dagblad of een televisiestudio (bij het hoofdstuk Sterren ) bezoek aan een asielzoekerscentrum (bij het hoofdstuk Vrijheid ) het volgen van een rechtszaak (bij het hoofdstuk Opgepakt ). Op een aantal scholen lopen leerlingen in het derde jaar een zogenaamde snuffelstage bij een bedrijf. Het hoofdstuk Stage lopen sluit hier prima bij aan. Ten slotte wijzen we nog op het deelnemen aan de voorrondes (en eventueel de finale) van de debatcompetitie Op weg naar het Lagerhuis. 5.5 Sectorwerkstuk Het sectorwerkstuk wordt gemaakt door leerlingen in de gemengde en theoretische leerweg. Met het sectorwerkstuk worden net als met de praktische opdrachten vaardigheden getoetst. Het betreft vakvaardigheden, algemene en communicatieve vaardigheden. Bij het sectorwerkstuk gaat het om een thema dat past binnen de sector. Het sectorwerkstuk gaat bij voorkeur over maatschappelijk relevante onderwerpen of onderwerpen die te maken hebben met het beroepsveld dat bij die sector past. Het is geen werkstuk dat binnen de stof van een vak moet passen, ook geen werkstuk waarin twee vakken moeten worden geïntegreerd. Het thema staat centraal. Kennis en vaardigheden uit alle vakken kunnen daarbij nuttig zijn. Schoolintern moeten afspraken gemaakt worden over het sectorwerkstuk en de eventuele rol van maatschappijleer daarbij. 5.6 Programma van toetsing en afsluiting In het Programma van Toetsing en Afsluiting (PTA) wordt de inhoud van de onderdelen van het schooljaar beschreven. In het nieuwe vmbo zal het schoolexamen zich niet alleen in leerjaar 4 afspelen, maar ook in het derde jaar (maatschappijleer 1 wordt in het derde jaar afgesloten) Dit betekent dat er ook een programma van toetsing en afsluiting moet worden gemaakt voor maatschappijleer 1. De programma s moeten worden ingeleverd bij de Inspectie. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 12

17 Verplicht in het PTA per vak zijn: opsomming van alle onderdelen van het schoolexamen, verdeeld over de leerjaren (ook handelingsdelen) per onderdeel een specificatie van de te bestuderen stof de toetsvorm of opdrachtvorm gewicht van de toets of opdracht (bij handelingopdrachten: naar behoren of voldoende/goed ) de totstandkoming van het schoolexamencijfer per vak. Nuttig om op te nemen in het PTA per vak, maar niet verplicht, zijn de volgende punten: voor toetsen: moment van afname tijdsduur toets herkansing mogelijk of niet voor praktische opdrachten en handelingsopdrachten: periode waarin kan worden gewerkt aan de opdracht en het moment van inleveren de normuren waarin een opdracht moet kunnen worden uitgevoerd herkansing mogelijk of niet. Mogelijke onderdelen in het programma van toetsing en afsluiting voor maatschappijleer 1 staan hieronder in schema. Onderdeel Voorbeeld Toetsen toetsen over de hoofdstukken 1 tot en met 7 Praktische opdrachten Handelingsdeel drie beperkte praktische opdrachten (doe-opdrachten) en een grote praktische opdracht stage Voor de specificatie van de te bestuderen stof van het schoolexamen verwijzen we naar het B-deel Werken met Team waarin per paragraaf wordt aangeven welke onderdelen van het examenprogramma aan de orde komen. 6 ICT In de methode Team wordt op de volgende wijzen aandacht besteed aan ICT: 1 Ondersteuning Team heeft een methodesite: Deze site is ingericht als een leerlingensite. Docenten vinden informatie onder het kopje docent. Er is informatie over de opzet van de site, links naar relevante sites voor de (maatschappijleer)onderwijspraktijk en aanvullende informatie over de methode. Uw leerlingen kunnen de site gebruiken voor: links naar sites die informatie geven bij de onderwerpen van het boek opdrachten en links die aansluiten bij de vaardighedenopdrachten in paragraaf 6 een gastenboek waar leerlingen reacties kunnen achterlaten en kunnen reageren op reacties over (onderwerpen van de methode) aanvullende en geactualiseerde opdrachten nieuws over de methode en over onderwerpen in de actualiteit die aansluiten bij de methode. De site is een leermiddel dat anders dan een boek kan en zal veranderen in de periode dat u met Team Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 13

18 werkt. Een web-editor heeft tot taak regelmatig nieuwe zaken op de site te plaatsen of nieuwe rubrieken te starten. Daarbij wordt zoveel mogelijk aangesloten bij de wensen van docenten en leerlingen die met Team werken. 2 Opdrachten met gebruik van ICT Een aantal opdrachten zijn zo geformuleerd dat de leerlingen informatie moeten zoeken op het internet. Soms wordt verwezen naar een aanvullende opdracht op de site. Ook worden leerlingen zo nu en dan gevraagd internet te raadplegen voor aanvullende informatie. Voor de verwerking van de informatie worden de leerlingen in staat geacht dit te doen met behulp van de computer. Verder horen ook uitwerkingen van onderzoeken en presentaties op de computer tot de mogelijkheden. 7 Examenprogramma vmbo maatschappijleer (1) 7.1 Toelichting De examenprogramma's vmbo beschrijven de kwaliteiten op het gebied van kennis, inzicht en vaardigheden, waarop elke kandidaat in een periode van examinering wordt beoordeeld. De exameneisen sluiten aan bij de drie hoofdkenmerken van het totale voortgezet onderwijs: het bieden van een brede persoonlijke en maatschappelijke vorming aan elke leerling het centraal stellen van een actieve, zo zelfstandig mogelijk lerende leerling het recht doen aan en benutten van verschillen tussen leerlingen. Voor de leerwegen vmbo is dit op schoolniveau en op het niveau van vakken en sectoren vertaald in een aantal algemene onderwijsdoelen en in exameneisen per vak en sector. Daarbij wordt voortgebouwd op de kerndoelen basisvorming en tegelijk voorbereid op de kwalificatiestructuur van het BVE-veld. 7.2 Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn: 1 Werken aan vakoverstijgende thema's De leerling leert, in het kader van een brede en evenwichtige oriëntatie op mens en samenleving, enig zicht te krijgen op relaties met de persoonlijke en maatschappelijke omgeving. Daarbij wordt expliciet aandacht besteed aan: 1.1 het kennen van en omgaan met eigen en andermans normen en waarden 1.2 het onderkennen van en omgaan met de verschillen tussen de seksen 1.3 de relatie tussen de mens en de natuur en het concept van duurzame ontwikkeling 1.4 het functioneren als democratisch burger in een multiculturele samenleving, ook in internationaal verband 1.5 het op een voor henzelf en anderen veilige manier functioneren in de beroepspraktijk en in eigen omgeving 1.6 de maatschappelijke betekenis van technologische ontwikkeling, waaronder met name moderne informatie- en communicatietechnologie 1.7 de maatschappelijke betekenis van betaalde en onbetaalde arbeid 1.8 de verworvenheden en mogelijkheden van kunst en cultuur, waaronder ook de media. 2 Leren uitvoeren De leerling leert in zoveel mogelijk herkenbare situaties, mede met gebruikmaking van ICT, een aantal schoolse vaardigheden verder te ontwikkelen. Het gaat daarbij om: 2.1 Nederlandse en Engelse teksten lezen en beluisteren 2.2 schriftelijke en mondelinge teksten produceren in correct Nederlands 2.3 informatie in verschillende gegevensbestanden opzoeken, selecteren, verzamelen en ordenen 2.4 de rekenvaardigheden hoofdrekenen, rekenregels gebruiken, meten en schatten toepassen 2.5 voldoen aan eisen van milieu, hygiëne, gezondheid en ergonomie 2.6 doelmatig en veilig omgaan met materialen, gereedschappen en apparatuur 2.7 computervaardigheden. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 14

19 3 Leren leren De leerling leert, mede met gebruikmaking van ICT, zoveel mogelijk eigen kennis en vaardigheden op te bouwen. Daartoe leert hij onder andere een aantal strategieën die het leer- en werkproces kunnen verbeteren. Het gaat daarbij om: 3.1 informatie beoordelen op betrouwbaarheid, representativiteit en bruikbaarheid, informatie verwerken en benutten 3.2 strategieën gebruiken voor het aanleren van nieuwe kennis en vaardigheden zoals memoriseren, aantekeningen maken, schematiseren, verbanden leggen met aanwezige kennis 3.3 strategieën gebruiken voor het begrijpen van mondelinge en schriftelijke informatie 3.4 op een doordachte wijze keuzeproblemen oplossen 3.5 een eenvoudig bedrijfsmatig, natuurwetenschappelijk of maatschappelijk vraagstuk planmatig onderzoeken 3.6 persoonlijke ervaringen en opdrachten van anderen verwerken in woord, klank, beeld en beweging 3.7 op basis van argumenten tot een eigen standpunt komen. 4 Leren communiceren De leerling leert, mede via een proces van interactief leren, een aantal sociale en communicatieve vaardigheden verder te ontwikkelen. Het gaat daarbij om: 4.1 elementaire sociale conventies in acht nemen 4.2 overleggen en samenwerken in teamverband 4.3 passende gesprekstechnieken hanteren 4.4 verschillen in meningen en opvattingen benoemen en hanteren 4.5 culturele en seksegebonden verschillen tussen mensen benoemen en hanteren 4.6 omgaan met formele en informele afspraken, regels en procedures 4.7 zichzelf en eigen werk presenteren. 5 Leren reflecteren op het leer- en werkproces De leerling leert, door te reflecteren op het eigen cognitief en emotioneel functioneren, zicht te krijgen op en sturing te geven aan het eigen leer- en werkproces. Het gaat daarbij om: 5.1 een leer- en/of werkplanning maken 5.2 het leer- en/of werkproces bewaken 5.3 een eenvoudige product- en procesevaluatie maken en hieruit conclusies trekken. 6 Leren reflecteren op de toekomst De leerling leert, door te reflecteren op het eigen cognitief en emotioneel functioneren, zicht te krijgen op de eigen toekomstmogelijkheden en interesses. Daarbij wordt expliciet aandacht besteed aan: 6.1 het inventariseren van de eigen mogelijkheden en interesses 6.2 het onderzoeken van de mogelijkheden voor verdere studie 6.3 het zicht krijgen op beroepen, de beroepspraktijk en actuele ontwikkelingen daarbinnen 6.4 de rol en het belang van op school geleerde kennis, inzicht en vaardigheden voor het maatschappelijk leven, dagelijks leven, vrije tijd, vrijwilligerswerk 6.5 de kenmerken van de arbeidsmarkt op dit moment en in de nabije toekomst 6.6 de organisatie van branches en bedrijven 6.7 het beoordelen van de eigen mogelijkheden en interesses in het licht van vervolgstudie, beroepen en maatschappelijk functioneren 6.8 het kunnen maken van een verantwoorde keuze voor een vervolgopleiding. 7.3 Positie van het vak maatschappijleer 1 Deze algemene onderwijsdoelen zijn hierna uitgewerkt in de examenprogramma's per vak. Alle vakken leveren een bijdrage aan het bereiken van bovenstaande doelen.in het vmbo is maatschappijleer 1 een algemeen verplicht vak. Voor het vak is een minimum van 80 lesuren voorgeschreven, door de school naar keuze te programmeren in leerjaar 3 of 4, of een combinatie van beide leerjaren. Het vak wordt alleen in het schoolexamen afgesloten. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 15

20 7.4 Het examen Het examenprogramma Het examenprogramma bestaat uit kerndelen. De eindtermen zijn in exameneenheden gegroepeerd. Het examenprogramma bestaat uit de volgende exameneenheden: Kerndeel B K G T ML1/K/1 Oriëntatie op leren en werken x x x x ML1/K/2 Basisvaardigheden x x x x ML1/K/3 Leervaardigheden in het vak maatschappijleer x x x x ML1/K/4 Cultuur en socialisatie x x x x ML1/K/5 Sociale verschillen x x x x ML1/K/6 Macht en zeggenschap x x x x ML1/K/7 Beeldvorming en stereotypering x x x x B = basisberoepsgerichte leerweg K = kaderberoepsgerichte leerweg G = gemengde leerweg T= theoretische leerweg Het schoolexamen Het examen bestaat uit een schoolexamen dat betrekking heeft op alle exameneenheden. Het schoolexamen kan bestaan uit de volgende onderdelen: Schriftelijke en mondelinge toetsen Het werk wordt beoordeeld aan de hand van een correctievoorschrift waarin mogelijke antwoorden en een puntenverdeling zijn opgenomen. Praktische opdrachten Bij alle vakken en programma s komen praktische opdrachten voor, waarbij zowel het proces als het product wordt beoordeeld. Beoordeling vindt plaats aan de hand van vooraf aan de kandidaat bekendgemaakte criteria. De kandidaat kan de praktische opdracht de vorm geven van een product of werkstuk of een presentatie. Elke kandidaat dient ten minste twee praktische opdrachten van ten minste 10 uur te hebben uitgevoerd. Handelingsdeel In het handelingsdeel gaat het om opdrachten waarvan per kandidaat door de examinator moet worden vastgesteld of deze naar behoren zijn uitgevoerd. De uitvoering van een opdracht die tot het handelingsdeel behoort, blijkt uit een notitie van de kandidaat waarin aandacht besteed is aan de ervaring met de opdracht. Deze notitie maakt deel uit van het handelingsdeel. Per leerling bestaat het handelingsdeel uit de verschillende vakspecifieke delen en uit een vakoverstijgend deel. Het vakoverstijgende deel per leerling bevat ten minste een opdracht in het kader van oriëntatie op leren en werken. Sectorwerkstuk voor de kandidaten van de gemengde en de theoretische leerweg Bij het sectorwerkstuk gaat het om een vakoverstijgende thematiek die past binnen de sector. De kandidaat dient aan het sectorwerkstuk ten minste 20 uur te besteden. Bij het sectorwerkstuk wordt zowel het proces als het product beoordeeld. De Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 16

21 beoordeling vindt plaats door minimaal twee docenten aan de hand van criteria die vooraf aan de kandidaat bekend zijn gemaakt. Het sectorwerkstuk moet met een voldoende resultaat worden afgesloten en wordt apart op de cijferlijst vermeld. In plaats van de waardering voldoende kan ook de waardering goed worden toegekend. Het sectorwerkstuk weegt niet mee in het cijfer voor het schoolexamen van afzonderlijke vakken. In het kader van het sectorwerkstuk verzamelt de kandidaat schriftelijke documentatie. Deze informatie of het sectorwerkstuk is het uitgangspunt voor de opdracht gedocumenteerd schrijven in het centraal examen Nederlands. De toetsen en opdrachten die deel uit maken van het schoolexamen, dienen aantoonbaar representatief te zijn voor de desbetreffende eindtermen uit het examenprogramma. De vakspecifieke vaardigheden dienen een substantieel onderdeel te zijn van de toetsing in het schoolexamen. De basisvaardigheden zoals genoemd in de exameneenheden K/2 van de algemene vakken, dienen gespreid over de vakken in het schoolexamen te worden opgenomen. Het schoolexamen heeft de vorm van een examendossier. Het examendossier bevat: een overzicht van de afgelegde toetsen en uitgevoerde opdrachten een overzicht van de behaalde resultaten en vorderingen informatie over het handelingsdeel. Het examendossier kan gespreid over het derde en vierde leerjaar worden opgebouwd. Voor de theoretische en de gemengde leerweg begint de opbouw van het dossier in ieder geval in het derde leerjaar omdat het dossier ook de afsluiting van de verplichte extra vakken van het derde leerjaar omvat waarin geen eindexamen wordt afgelegd. Ook wanneer vakken die alleen een schoolexamen kennen de vakken maatschappijleer, lichamelijke opvoeding en de kunstvakken uit het gemeenschappelijk deel in het derde leerjaar worden afgesloten, begint de opbouw van het dossier in het derde leerjaar Informatie- en communicatietechnologie (ICT) ICT maakt deel uit van de beroepsgerichte programma s. ICT is ook onderdeel van de exameneenheid Basisvaardigheden van de algemene vakken. Als zodanig maakt ICT verplicht deel uit van het schoolexamen. Indien bij het centraal examen gebruik wordt gemaakt van ICT-toepassingen maakt de CEVO dit drie jaar voor de afname van het examen bekend Het eindcijfer Het cijfer voor het schoolexamen is samengesteld uit de cijfers en beoordelingen voor de toetsen en praktische opdrachten, zodanig dat er aantoonbaar sprake is van een evenwichtige bijdrage van de verschillende onderdelen. In het Programma van Toetsing en Afsluiting legt de school de weging van de verschillende onderdelen van het examendossier vast. 7.5 De eindtermen van het kerndeel De tekstdelen die niet gecursiveerd zijn, gelden voor alle leerwegen De gecursiveerde tekstdelen gelden alleen voor de kaderberoepsgerichte, de gemengde en de theoretische leerweg (kgt). ML1/K/1 Oriëntatie op leren en werken De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan. De kandidaat kan: 1 zich bewust worden van de eigen achtergrond, interesses, motivatie, sterke en zwakke punten door terug te kijken op eigen ervaringen en deze schriftelijk, mondeling en/of beeldend weergeven 2 de rol en het belang aangeven van politieke en sociale kennis en vaardigheden in discussie over maatschappelijke vraagstukken 3 onderzoeksvaardigheden, keuzevaardigheden, reflectievaardigheden en sociaal-communicatieve vaardigheden inzetten ten behoeve van het eigen keuzeproces 4 eigen waarden en normen verwoorden ten aanzien van betaalde en onbetaalde arbeid en zorgtaken 5 de betekenis verwoorden van een mogelijke arbeidsrol voor zichzelf en anderen. Team voor de leerwegen Docentenhandleiding - Deel A De methode Team 17

Examenprogramma maatschappijleer

Examenprogramma maatschappijleer Examenprogramma maatschappijleer Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 maatschappijleer 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken

Nadere informatie

examenprogramma s vo AANVULLING BEROEPSGERICHTE VAKKEN VOORTGEZET ONDERWIJS vmbo

examenprogramma s vo AANVULLING BEROEPSGERICHTE VAKKEN VOORTGEZET ONDERWIJS vmbo en mma s examenprogramma s vo AANVULLING BEROEPSGERICHTE VAKKEN VOORTGEZET ONDERWIJS vmbo 0. Inhoud 1. Preambule 2 2. Examenprogramma per vak. 4 2.0 Leeswijzer. 4 2.1 Techniek-breed *) 2.2 ICT-route *)

Nadere informatie

Examenprogramma beeldende vorming

Examenprogramma beeldende vorming Examenprogramma beeldende vorming Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 beeldende vorming 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1

Nadere informatie

De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn

De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn Examenprogramma dans Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 dans 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan vakoverstijgende

Nadere informatie

Examenprogramma muziek

Examenprogramma muziek Examenprogramma muziek Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 muziek 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan vakoverstijgende

Nadere informatie

Examenprogramma grafische techniek

Examenprogramma grafische techniek Examenprogramma grafische techniek Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 grafische techniek 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn

Nadere informatie

Examenprogramma Engelse taal

Examenprogramma Engelse taal Examenprogramma Engelse taal Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 Engelse taal 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan

Nadere informatie

Examenprogramma maatschappijleer II

Examenprogramma maatschappijleer II Examenprogramma maatschappijleer II Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 maatschappijleer II 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn

Nadere informatie

Examenprogramma drama

Examenprogramma drama Examenprogramma drama Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 drama 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan vakoverstijgende

Nadere informatie

1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn

1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn Eamenprogramma lichamelijke opvoeding 2 Informatiewijzer 1. Preambule 2. Leeswijzer 3. Lichamelijke opvoeding 2 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo

Nadere informatie

Examenprogramma geschiedenis en staatsinrichting vmbo

Examenprogramma geschiedenis en staatsinrichting vmbo Examenprogramma geschiedenis en staatsinrichting vmbo Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 geschiedenis en staatsinrichting 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren

Nadere informatie

Examenprogramma Nederlandse taal vmbo vanaf het CE 2014

Examenprogramma Nederlandse taal vmbo vanaf het CE 2014 Informatiewijzer: 1. Preambule 2. Leeswijzer 3. Nederlands vmbo 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1. Werken aan vakoverstijgende thema's

Nadere informatie

De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn

De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn Examenprogramma vmbo 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan vakoverstijgende thema's De leerling leert, in het kader van een

Nadere informatie

Bijlage 1 examenprogramma vmbo Beeldende vakken

Bijlage 1 examenprogramma vmbo Beeldende vakken Bijlage 1 examenprogramma vmbo Beeldende vakken 1 Bijlage 1: beeldende vakken 1. Toelichting De examenprogramma's vmbo beschrijven de kwaliteiten op het gebied van kennis, inzicht en vaardigheden, waarop

Nadere informatie

Examenprogramma Friese taal en cultuur

Examenprogramma Friese taal en cultuur Examenprogramma Friese taal en cultuur Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 Friese taal en cultuur 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden,

Nadere informatie

Examenprogramma aardrijkskunde vmbo vanaf schooljaar 2014-2015

Examenprogramma aardrijkskunde vmbo vanaf schooljaar 2014-2015 Eamenprogramma aardrijkskunde vmbo vanaf schooljaar 2014-2015 Eamenprogramma aardrijkskunde vmbo Informatiewijzer 1. Preambule 2. Leeswijzer 3. Aardrijkskunde vmbo 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen

Nadere informatie

Examenprogramma geschiedenis en staatsinrichting

Examenprogramma geschiedenis en staatsinrichting Examenprogramma geschiedenis en staatsinrichting Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 geschiedenis en staatsinrichting 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren

Nadere informatie

2. Het examen. Voor de basisberoepsgerichte leerweg en de kaderberoepsgerichte leerweg is geen examenprogramma vastgesteld.

2. Het examen. Voor de basisberoepsgerichte leerweg en de kaderberoepsgerichte leerweg is geen examenprogramma vastgesteld. 2. Het examen 2.1 Het examenprogramma Het examenprogramma bestaat uit een kerndeel en uit een verrijkingsdeel. De eindtermen die in hoofdstuk 3 en 4 worden beschreven, zijn in exameneenheden gegroepeerd.

Nadere informatie

Examenprogramma economie

Examenprogramma economie Examenprogramma economie Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 economie 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan vakoverstijgende

Nadere informatie

1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn:

1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn: Examenprogramma informatietechnologie vmbo Informatiewijzer 1. Preambule 2. Leeswijzer 3. informatietechnologie vmbo 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het

Nadere informatie

0. Inhoud. *) Niet opgenomen in deze uitgave

0. Inhoud. *) Niet opgenomen in deze uitgave 0. Inhoud 1. Preambule... 2 2. Examenprogramma per vak... 4 2.0 Leeswijzer... 4 2.1 Techniek-breed *) 2.2 ICT-route... 5 2.3 Technologie in de gemengde leerweg *) 2.4 Intersectoraal *) 2.5 Sport, dienstverlening

Nadere informatie

Examenprogramma lichamelijke opvoeding 1

Examenprogramma lichamelijke opvoeding 1 Examenprogramma lichamelijke opvoeding 1 Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 lichamelijke opvoeding 1 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden,

Nadere informatie

0. Inhoud. *) Niet opgenomen in deze uitgave

0. Inhoud. *) Niet opgenomen in deze uitgave 0. Inhoud 1. Preambule... 2 2. Examenprogramma per vak... 4 2.0 Leeswijzer... 4 2.1 Techniek-breed *) 2.2 ICT-route *) 2.3 Technologie in de gemengde leerweg *) 2.4 Intersectoraal *) 2.5 Sport, dienstverlening

Nadere informatie

Examenprogramma biologie

Examenprogramma biologie Examenprogramma biologie Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 biologie 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan vakoverstijgende

Nadere informatie

Examenprogramma handel en administratie

Examenprogramma handel en administratie Examenprogramma handel en administratie Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 handel en administratie 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden,

Nadere informatie

Examenprogramma mode en commercie

Examenprogramma mode en commercie Examenprogramma mode en commercie Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 mode en commercie 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1

Nadere informatie

PTA maatschappijleer 1&2 KBL Bohemen cohort 14-15-16

PTA maatschappijleer 1&2 KBL Bohemen cohort 14-15-16 Dit is een gecombineerd PTA voor twee vakken: voor maatschappijleer 1 (basis, behorend tot het gemeenschappelijk deel van het vakkenpakket) en voor maatschappijleer 2 (verdieping, behorend tot de sectorvakken

Nadere informatie

Examenprogramma aardrijkskunde

Examenprogramma aardrijkskunde Examenprogramma aardrijkskunde Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 aardrijkskunde 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken

Nadere informatie

Examenprogramma consumptief-bakken

Examenprogramma consumptief-bakken Examenprogramma consumptief-bakken Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 consumptief-bakken 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn

Nadere informatie

Examenprogramma natuur- en scheikunde II

Examenprogramma natuur- en scheikunde II Examenprogramma natuur- en scheikunde II Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 natuur- en scheikunde II 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden,

Nadere informatie

Mens en maatschappij vaardigheden (PO-vmbo)

Mens en maatschappij vaardigheden (PO-vmbo) Mens en maatschappij vaardigheden (PO-vmbo) Sectoren kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw vmbo bovenbouw exameneenheden Vakkernen 1. Informatievaardigheden 50: De leerlingen leren omgaan met

Nadere informatie

0. Inhoud. *) Niet opgenomen in deze uitgave

0. Inhoud. *) Niet opgenomen in deze uitgave 0. Inhoud 1. Preambule... 2 2. Examenprogramma per vak... 4 2.0 Leeswijzer... 4 2.1 Techniek-breed *) 2.2 ICT-route*) 2.3 Technologie in de gemengde leerweg... 5 2.4 Intersectoraal *) 2.5 Sport, dienstverlening

Nadere informatie

Examenprogramma administratie

Examenprogramma administratie Examenprogramma administratie Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 administratie 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan

Nadere informatie

Examenprogramma consumptief-breed

Examenprogramma consumptief-breed Examenprogramma consumptief-breed Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 consumptief-breed 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1

Nadere informatie

Examenprogramma natuur- en scheikunde I

Examenprogramma natuur- en scheikunde I Examenprogramma natuur- en scheikunde I Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 natuur- en scheikunde I 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden,

Nadere informatie

0. Inhoud. *) Niet opgenomen in deze uitgave

0. Inhoud. *) Niet opgenomen in deze uitgave 0. Inhoud 1. Preambule... 2 2. Examenprogramma per vak... 3 2.0 Leeswijzer... 4 2.1 Techniek-breed... 5 2.2 ICT-route *) 2.3 Technologie in de gemengde leerweg *) 2.4 Intersectoraal *) 2.5 Sport, dienstverlening

Nadere informatie

Examenprogramma zorg-en-welzijn-breed

Examenprogramma zorg-en-welzijn-breed Examenprogramma zorg-en-welzijn-breed Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 zorg-en-welzijn-breed 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden,

Nadere informatie

Examenprogramma verzorging

Examenprogramma verzorging Examenprogramma verzorging Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 verzorging 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan vakoverstijgende

Nadere informatie

PTA maatschappijleer 2 KBL Bohemen cohort

PTA maatschappijleer 2 KBL Bohemen cohort Exameneenheden KBL maatschappijleer 2 (sectorvak zorg & welzijn) ML2/K/1 Oriëntatie op leren en werken: De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan en het belang van maatschappijleer verwoorden.

Nadere informatie

Vooraf. Beste examenkandidaat, Deze omschrijving van het examen bestaat uit drie delen:

Vooraf. Beste examenkandidaat, Deze omschrijving van het examen bestaat uit drie delen: Vooraf Beste examenkandidaat, Deze omschrijving van het examen bestaat uit drie delen: In het eerste gedeelte (A) vind je de Algemene beschrijving van het eindexamen. In het tweede gedeelte (B) vind je

Nadere informatie

LANDSEXAMEN MAVO

LANDSEXAMEN MAVO LANDSEXAMEN MAVO 2017-2018 Examenprogramma GESCHIEDENIS M.A.V.O. 1 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen wordt afgenomen in één zitting

Nadere informatie

Het examenprogramma Maatschappijleer II

Het examenprogramma Maatschappijleer II Het examenprogramma Maatschappijleer II 1 2 Bijlage 2: Maatschappijleer II 1. Toelichting De examenprogramma's vmbo beschrijven de kwaliteiten op het gebied van kennis, inzicht en vaardigheden, waarop

Nadere informatie

(oud, maar hier en daar nuttig) Nader Beschouwd Nieuwe examens vmbo: examendossier en centrale examens

(oud, maar hier en daar nuttig) Nader Beschouwd Nieuwe examens vmbo: examendossier en centrale examens (oud, maar hier en daar nuttig) Nader Beschouwd Nieuwe examens vmbo: examendossier en centrale examens Henk Kreeft coördinator toetsing en examens Den Haag, maart 2000 Inhoud Inhoud 1 Inleiding 2 1 Algemene

Nadere informatie

Vak: Management en Organisatie

Vak: Management en Organisatie Eindtermendocument 14 Vak: Management en Organisatie Leerweg: havo Ter goedkeuring aangeboden aan de Minister van Onderwijs, Infrastructuur en Sociale Zaken, Directie Onderwijs, Aruba Afdeling Curriculumontwikkeling

Nadere informatie

Inhoud: 1. Algemeen 1.1 Inhoud en doel van het PTA pagina 2 1.2 Het PTA en de wet pagina 2 1.3 Bijzondere gevallen pagina 2 1.4 Begrippen pagina 2

Inhoud: 1. Algemeen 1.1 Inhoud en doel van het PTA pagina 2 1.2 Het PTA en de wet pagina 2 1.3 Bijzondere gevallen pagina 2 1.4 Begrippen pagina 2 Inhoud: 1. Algemeen 1.1 Inhoud en doel van het PTA pagina 2 1.2 Het PTA en de wet pagina 2 1.3 Bijzondere gevallen pagina 2 1.4 Begrippen pagina 2 2. Algemeen PTA 2.1 Organisatie schoolexamen pagina 2

Nadere informatie

PTA maatschappijkunde KBL Bohemen cohort

PTA maatschappijkunde KBL Bohemen cohort Exameneenheden maatschappijkunde (sectorvak zorg & welzijn) ML2/K/1 Oriëntatie op leren en werken: De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan en het belang van maatschappijkunde verwoorden.

Nadere informatie

Examenprogramma voertuigentechniek

Examenprogramma voertuigentechniek Examenprogramma voertuigentechniek Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 voertuigentechniek 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn

Nadere informatie

Examenprogramma handel en verkoop

Examenprogramma handel en verkoop Examenprogramma handel en verkoop Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 handel en verkoop 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1

Nadere informatie

LANDSEXAMEN VWO

LANDSEXAMEN VWO LANDSEXAMEN VWO 2018-2019 Examenprogramma I&S/MAATSCHAPPIJLEER V.W.O. 1 Het eindexamen Het vak Individu en Samenleving/maatschappijleer (I&S/maatschappijleer) kent slechts het commissie-examen. Er is voor

Nadere informatie

Eindtermendocument 14. Vak: Management & Organisatie. Leerweg: vwo

Eindtermendocument 14. Vak: Management & Organisatie. Leerweg: vwo Eindtermendocument 14 Vak: Management & Organisatie Leerweg: vwo Ter goedkeuring aangeboden aan de Minister van Onderwijs, Infrastructuur en Sociale Zaken, Directie Onderwijs, Aruba Afdeling Curriculumontwikkeling

Nadere informatie

Programma van Toetsing en Afsluiting

Programma van Toetsing en Afsluiting Leerweg: BB Klas: 3 Vak: Maatschappijleer Methode: Thema s Maatschappijleer Periodenr Rapportnr Toetsnr 3.1.1 Wat moet je voor de toetsing doen? H1 Wat is maatschappijleer? kunt beschrijven wat je bij

Nadere informatie

Inhoud: 1. Algemeen 1.1 Inhoud en doel van het PTA pagina Het PTA en de wet pagina Bijzondere gevallen pagina Begrippen pagina 2

Inhoud: 1. Algemeen 1.1 Inhoud en doel van het PTA pagina Het PTA en de wet pagina Bijzondere gevallen pagina Begrippen pagina 2 Inhoud: 1. Algemeen 1.1 Inhoud en doel van het PTA pagina 1. Het PTA en de wet pagina 1.3 Bijzondere gevallen pagina 1.4 Begrippen pagina. Algemeen PTA.1 Organisatie schoolexamen pagina. Afwezigheid tijdens

Nadere informatie

vorm duur ja/nee score NEDERLANDS K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8/5 K3 S S S S S S S S S S M S

vorm duur ja/nee score NEDERLANDS K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8/5 K3 S S S S S S S S S S M S tanislascollege Krakeelpolderweg VMBO - beroepsgericht PTA 08 09 Leerweg: BB Inhoud / tofomschrijving NEDERLAND Leesvaardigheid - toetsen chrijfvaardigheid toetsen Fictie toets Taal en Woordenschat toets

Nadere informatie

Examenprogramma bouwtechniek-metselen

Examenprogramma bouwtechniek-metselen Examenprogramma bouwtechniek-metselen Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 bouwtechniek-metselen 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden,

Nadere informatie

3-vmbo Basis Programma van Toetsing en Afsluiting

3-vmbo Basis Programma van Toetsing en Afsluiting 3-vmbo Basis Programma van ing en Afsluiting.2016-2017 Inhoud Nederlands... 2 Engels... 3 wiskunde... 4 biologie... 5 Duits... 7 economie... 8 nask 1... 9 lo... 10 ckv... 12 isp... 13 maatschappijleer...

Nadere informatie

Leergebied Overstijgend Onderwijs in de VMBO stroom (versie juni 2018)

Leergebied Overstijgend Onderwijs in de VMBO stroom (versie juni 2018) Leergebied Overstijgend Onderwijs in de VMBO stroom (versie juni 2018) In de VMBO stroom van het ACL wordt sinds het schooljaar 2016-2017 expliciet aandacht besteed aan de leergebied overstijgende (LGO)

Nadere informatie

Eindtermen. vorm duur ja/nee score NEDERLANDS S S S S S S S S S S M S K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8/5 K3

Eindtermen. vorm duur ja/nee score NEDERLANDS S S S S S S S S S S M S K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8/5 K3 NEDERLAND Leesvaardigheid - toetsen chrijfvaardigheid toetsen Fictie toets Taal en Woordenschat toets Leesvaardigheid - toetsen chrijfvaardigheid toetsen Fictie toets Taal en Woordenschat toets Leesvaardigheid

Nadere informatie

1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn

1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn Examenprogramma bouwtechniek-timmeren vmbo Informatiewijzer: 1. Preambule 2. Leeswijzer 3. Bouwtechniek-timmeren vmbo 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het

Nadere informatie

1. Leergebiedoverstijgende kerndoelen voor het vso

1. Leergebiedoverstijgende kerndoelen voor het vso 1. Leergebiedoverstijgende kerndoelen voor het vso 1.1 Karakteristiek De leergebiedoverstijgende kerndoelen in het voortgezet speciaal onderwijs richten zich op het functioneren van jongeren op de gebieden

Nadere informatie

MAATSCHAPPIJLEER II VMBO KB VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0

MAATSCHAPPIJLEER II VMBO KB VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0 MAATSCHAPPIJLEER II VMBO KB VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens. Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname

Nadere informatie

MAATSCHAPPIJKUNDE VMBO BB

MAATSCHAPPIJKUNDE VMBO BB MAATSCHAPPIJKUNDE VMBO BB VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2020 Versie: 2 april 2019 0 De vakinformatie is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname

Nadere informatie

Examenprogramma elektrotechniek

Examenprogramma elektrotechniek Examenprogramma elektrotechniek Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 elektrotechniek 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken

Nadere informatie

Beeldende vakken HAVO

Beeldende vakken HAVO Beeldende vakken HAVO Syllabus centraal examen 2011 September 2009-1 - Verantwoording: 2009 Centrale Examencommissie Vaststelling Opgaven vwo, havo, vmbo, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Alles uit deze

Nadere informatie

Examenprogramma maatschappijwetenschappen vwo

Examenprogramma maatschappijwetenschappen vwo Examenprogramma maatschappijwetenschappen vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden

Nadere informatie

Aanvullen of aanvallen?

Aanvullen of aanvallen? Aanvullen of aanvallen? M E T H O D I S C H W E R K E N Methodisch werken is het kenmerk bij uitstek van de professionele beroepsbeoefenaar, dat wil zeggen: doelgericht, planmatig, systematisch gebruikmaken

Nadere informatie

Examenprogramma metalektro

Examenprogramma metalektro Examenprogramma metalektro Informatiewijzer Preambule 1 Leeswijzer 2 metalektro 3 1. Preambule De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn 1 Werken aan vakoverstijgende

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 13602 25 juli 2011 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 29 juni 2011, nr. VO/309740, houdende

Nadere informatie

Syllabus maatschappijwetenschappen havo 2014

Syllabus maatschappijwetenschappen havo 2014 examenprogramma maatschappijwetenschappen Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden

Nadere informatie

Examenprogramma maatschappijleer havo/vwo (gemeenschappelijk deel)

Examenprogramma maatschappijleer havo/vwo (gemeenschappelijk deel) Examenprogramma maatschappijleer havo/vwo (gemeenschappelijk deel) Havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden

Nadere informatie

DOMEINBESCHRIJVING 27 MEI 2014 VOORLOPIG CONCEPT

DOMEINBESCHRIJVING 27 MEI 2014 VOORLOPIG CONCEPT DOMEINBESCHRIJVING 27 MEI 2014 VOORLOPIG CONCEPT 1 VOORSTEL NIEUW DOMEIN A VAARDIGHEDEN 1.1 Doel en inhoud Dit domein omvat algemene en vakspecifieke vaardigheden die verkaveld zijn in de subdomeinen A1

Nadere informatie

06950181_voorw 01-03-2005 15:47 Pagina I. Een Goed. Feedbackgesprek. Tussen kritiek en compliment. Wilma Menko

06950181_voorw 01-03-2005 15:47 Pagina I. Een Goed. Feedbackgesprek. Tussen kritiek en compliment. Wilma Menko 06950181_voorw 01-03-2005 15:47 Pagina I Een Goed Feedbackgesprek Tussen kritiek en compliment Wilma Menko 06950181_voorw 01-03-2005 15:47 Pagina II Een goede reeks ISBN Een goede vergadering 90 06 95017

Nadere informatie

PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Media&Design cohort 13-14-15

PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Media&Design cohort 13-14-15 Examenprogramma NE/K/1 Oriëntatie op leren en werken De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan en op het belang van Nederlands in de maatschappij. NE/K/2 Basisvaardigheden De kandidaat kan

Nadere informatie

Examenprogramma maatschappijwetenschappen havo/vwo

Examenprogramma maatschappijwetenschappen havo/vwo Examenprogramma maatschappijwetenschappen havo/vwo Havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A

Nadere informatie

PTA kunstvakken II beeldend GL, deelvak tekenen Media cohort 14-15-16 PTA grafimedia GL, deelvak tekenen Media cohort 14-15-16

PTA kunstvakken II beeldend GL, deelvak tekenen Media cohort 14-15-16 PTA grafimedia GL, deelvak tekenen Media cohort 14-15-16 Deel-PTA voor twee vakken Let op: dit PTA voor het deelvak tekenen telt mee bij 2 hoofdvakken: bij het hoofdvak grafimedia en het vak kunstvakken II beeldend. In dit PTA wordt in afzonderlijke paragrafen

Nadere informatie

Effectief opleiden voor praktijkopleiders

Effectief opleiden voor praktijkopleiders Taakgericht instrueren en motiveren Effectief opleiden voor praktijkopleiders Ton Rijkers Copyright: Uitgeverij Nelissen B.V., Baarn 1999 Omslag: Matt Art Concept & Design, Haarlem ISBN: 97890244 14222

Nadere informatie

Programma van Toetsing en Afsluiting MAVO

Programma van Toetsing en Afsluiting MAVO Programma van Toetsing en Afsluiting 2017-2018 3 MAVO Inhoud PTA Nederlands mavo 2017-2018... 2 PTA Engels mavo 2017-2018... 3 PTA wiskunde mavo 2017-2018... 4 PTA biologie mavo 2017-2018... 5 PTA Duits

Nadere informatie

vorm duur ja/nee score NEDERLANDS S S S S S S S S S S M S K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8/5 K3

vorm duur ja/nee score NEDERLANDS S S S S S S S S S S M S K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8 K3 K6 K7 K8/5 K3 NEDERLAND Leesvaardigheid - toetsen chrijfvaardigheid toetsen Fictie toets Taal en Woordenschat toets Leesvaardigheid - toetsen chrijfvaardigheid toetsen Fictie toets Taal en Woordenschat toets 3 Leesvaardigheid

Nadere informatie

Schoolexamenreglement

Schoolexamenreglement Schoolexamenreglement Artikel 1. Begrippenlijst 1. Toetsen: Schriftelijke toetsen, mondelinge toetsen, ICT-toetsen, kijk en/of luistertoetsen, praktische opdrachten, handelingsdeel (handelingsopdrachten).

Nadere informatie

Programma van Toetsing en Afsluiting bijlage bij Examenreglement 2015-2016

Programma van Toetsing en Afsluiting bijlage bij Examenreglement 2015-2016 Voorbereidend Middelbaar Beroepsonderwijs Broekweg Haarlem Programma van ing en Afsluiting bijlage bij Examenreglement 205-206 MAVO cursusjaar 205-206 Leerjaar 3 Haarlem College MAVO 205-206 Aan de leerlingen

Nadere informatie

Friese taal en cultuur HAVO. Syllabus centraal examen 2011

Friese taal en cultuur HAVO. Syllabus centraal examen 2011 Friese taal en cultuur HAVO Syllabus centraal examen 2011 september 2009 2009 Centrale Examencommissie Vaststelling Opgaven vwo, havo, vmbo, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Alles uit deze uitgave mag

Nadere informatie

PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Waldeck, Statenkwartier cohort 18 19

PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Waldeck, Statenkwartier cohort 18 19 Examenprogramma NE/K/1 Oriëntatie op leren en werken De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan en op het belang van Nederlands in de maatschappij. NE/K/2 Basisvaardigheden De kandidaat kan

Nadere informatie

Toelichting examenreglement

Toelichting examenreglement Toelichting examenreglement 2018-2020 Inleiding In het examenreglement vmbo zijn belangrijke regels opgenomen waaraan de school en de leerlingen zich tijdens de examens moeten houden. Want het is natuurlijk

Nadere informatie

3-vmbo Kader Programma van Toetsing en Afsluiting

3-vmbo Kader Programma van Toetsing en Afsluiting 3-vmbo Kader Programma van ing en Afsluiting.2016-2017 Inhoud Nederlands... 2 Engels... 3 wiskunde... 4 biologie... 5 Duits... 7 economie... 8 nask 1... 9 lo... 10 ckv... 12 isp... 13 maatschappijleer...

Nadere informatie

Maatschappijleer. Staatsexamen havo. Programma van toetsing en afsluiting. (vernieuwde profielstructuur)

Maatschappijleer. Staatsexamen havo. Programma van toetsing en afsluiting. (vernieuwde profielstructuur) Maatschappijleer Staatsexamen havo Programma van toetsing en afsluiting (vernieuwde profielstructuur) 2010 Inhoudsopgave Opzet van het examen... 3 Het examenprogramma... 3 Beschrijving eindtermen... 3

Nadere informatie

Koudum. Schooljaar 2014 / 2015 VMBO 3T. Programma van Toetsing en Afsluiting

Koudum. Schooljaar 2014 / 2015 VMBO 3T. Programma van Toetsing en Afsluiting Schooljaar 2014 / 2015 Programma van Toetsing en Afsluiting VMBO 3T Koudum Bogerman Christelijke school voor lwoo, vmbo, havo, atheneum, gymnasium en technasium www.bogerman.nl Koudum, september 2014 Aan

Nadere informatie

Amsterdam, september PTA 3e leerjaar Sector: Zorg & Welzijn/Economie Afdeling: Verzorging/Administratie Gemengde leerweg

Amsterdam, september PTA 3e leerjaar Sector: Zorg & Welzijn/Economie Afdeling: Verzorging/Administratie Gemengde leerweg Amsterdam, september 207 PTA 3e leerjaar Sector: Zorg & Welzijn/Economie Afdeling: Verzorging/Administratie Gemengde leerweg 207-208 Geachte ouders/ verzorgers, beste derdeklassers, Dit jaar is het zover,

Nadere informatie

PTA Nederlands TL voor overstappers uit 3H Houtrust cohort 14-15-16

PTA Nederlands TL voor overstappers uit 3H Houtrust cohort 14-15-16 Examenprogramma PTA Nederlands TL voor overstappers uit 3H Houtrust cohort 14-15-16 NE/K/1 Oriëntatie op leren en werken De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan en op het belang van Nederlands

Nadere informatie

KBL3 Programma van Toetsing en Afsluiting

KBL3 Programma van Toetsing en Afsluiting KBL3 Programma van Toetsing en Afsluiting Farelcollege Kastanjelaan 50 2982 CM Ridderkerk PTA Programma van Toetsing en Afsluiting (cursus 18-19) Naam vak: maatschappijleer Periode Inhoud Toetsvorm Herkansing

Nadere informatie

PTA 3e leerjaar Sector: Zorg & Welzijn/Economie Afdeling: Verzorging/Administratie kaderberoepsgerichte leerweg

PTA 3e leerjaar Sector: Zorg & Welzijn/Economie Afdeling: Verzorging/Administratie kaderberoepsgerichte leerweg PTA 3e leerjaar Sector: Zorg & Welzijn/Economie Afdeling: Verzorging/Administratie kaderberoepsgerichte leerweg 207-208 Amsterdam, september 207 Geachte ouders/ verzorgers, beste derdeklassers, Dit jaar

Nadere informatie

PTA KLAS 3 BASISBEROEPSGERICHTE LEERWEG ESDAL COLLEGE BORGER 2015-2016

PTA KLAS 3 BASISBEROEPSGERICHTE LEERWEG ESDAL COLLEGE BORGER 2015-2016 PTA KLAS 3 BASISBEROEPSGERICHTE LEERWEG ESDAL COLLEGE BORGER 2015-2016 PROGRAMMA VAN TOETSING EN AFSLUITING Artikel 1 Algemeen 1. Dit programma van ing en afsluiting vormt een onverbrekelijk geheel met

Nadere informatie

BBL3 Programma van Toetsing en Afsluiting

BBL3 Programma van Toetsing en Afsluiting BBL3 Programma van Toetsing en Afsluiting Farelcollege Kastanjelaan 50 2982 CM Ridderkerk PTA Programma van Toetsing en Afsluiting (cursus 18-19) Naam vak: maatschappijleer Periode Inhoud Toetsvorm Herkansing

Nadere informatie

PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Statenkwartier cohort

PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Statenkwartier cohort Examenprogramma NE/K/1 Oriëntatie op leren en werken De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan en op het belang van Nederlands in de maatschappij. NE/K/2 Basisvaardigheden De kandidaat kan

Nadere informatie

Vmbo. Wat je als professional moet weten over kunst en cultuur in het vmbo.

Vmbo. Wat je als professional moet weten over kunst en cultuur in het vmbo. Vmbo Wat je als professional moet weten over kunst en cultuur in het vmbo. Kunst en cultuur onderbouw De onderbouw in het vmbo omvat de eerste twee leerjaren. Kunst en cultuur komen aan de orde in het

Nadere informatie

PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Media&Design cohort 14-15-16

PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Media&Design cohort 14-15-16 Examenprogramma PTA Nederlands TL/GL Bohemen, Houtrust, Kijkduin, Media&Design cohort 14-15-16 NE/K/1 Oriëntatie op leren en werken De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan en op het belang

Nadere informatie

Friese taal en cultuur VWO. Syllabus centraal examen 2010

Friese taal en cultuur VWO. Syllabus centraal examen 2010 Friese taal en cultuur VWO Syllabus centraal examen 2010 oktober 2008 2008 Centrale Examencommissie Vaststelling Opgaven vwo, havo, vmbo, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Alles uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 3 PTA 4 Biologie 5 Economie 6 Kunstvakken 1 7 Maatschappijleer 8 Maatschappelijke stage 9 Sectorwerkstuk 10.

Inhoud. Voorwoord 3 PTA 4 Biologie 5 Economie 6 Kunstvakken 1 7 Maatschappijleer 8 Maatschappelijke stage 9 Sectorwerkstuk 10. PTA Mavo 3 sep-16 Inhoud Voorwoord 3 PTA 4 Biologie 5 Economie 6 Kunstvakken 1 7 Maatschappijleer 8 Maatschappelijke stage 9 Sectorwerkstuk 10 Pagina 2 Geachte ouder, beste leerling, Hierbij ontvangen

Nadere informatie

Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen.

Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Bijlage 2 Examenprogramma Griekse taal en letterkunde v.w.o. 1 Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein

Nadere informatie

FRIESE TAAL EN CULTUUR HAVO

FRIESE TAAL EN CULTUUR HAVO FRIESE TAAL EN CULTUUR HAVO SYLLABUS CENTRAAL EXAMEN 2016 Inhoud Voorwoord 6 1 Examenstof van centraal examen en schoolexamen 7 2 Specificatie van de globale eindtermen voor het CE 8 Domein A: Leesvaardigheid

Nadere informatie

A. Roland Holst College PROGRAMMA van TOETSING en AFSLUITING. voor de leerlingen van MAVO 3 en MAVO 4 Schooljaar 2015-2016

A. Roland Holst College PROGRAMMA van TOETSING en AFSLUITING. voor de leerlingen van MAVO 3 en MAVO 4 Schooljaar 2015-2016 A. Roland Holst College PROGRAMMA van TOETSING en AFSLUITING voor de leerlingen van MAVO 3 en MAVO 4 Schooljaar 2015-2016 Wat is het PTA? Deze informatie is bestemd voor de leerlingen van MAVO 3 en MAVO

Nadere informatie

Zelfstandig werken. Ajodakt. Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie

Zelfstandig werken. Ajodakt. Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie Zelfstandig werken Ajodakt Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie 9 789074 080705 Informatieverwerking Groep 7 Antwoorden Auteur P. Nagtegaal ajodakt COLOFON Illustraties

Nadere informatie