Een nieuwe relatie met eten én met jezelf

Transcriptie

1 Een nieuwe relatie met eten én met jezelf De effecten van het Liever Slank programma, dat is gericht op het geleidelijk aan veranderen van het eetpatroon, een half jaar tot twee jaar na afloop van het traject Marieke de Groot 1 oktober 2014

2 Een nieuwe relatie met eten én met jezelf Auteur Marieke de Groot Telefoonnummer Opleiding Voeding en Diëtetiek Adres Johanna Westerdijkplein 75, Den Haag Telefoonnummer Opdrachtgever Annette Aarts Adres Nicolailaan 7, 3723 HR Bilthoven Telefoonnummer Datum 1 oktober 2014

3 Voorwoord Gedurende de opleiding Voeding en Diëtetiek ben ik me steeds meer gaan interesseren voor de psychologische kant van voeding, de beleving van eten en een vertaalslag hiervan naar de praktijk. In het tweede jaar van de opleiding ben ik in contact gekomen met Annette Aarts en enthousiast geworden over het programma Liever Slank dat zij aanbiedt. Daarmee helpt zij mensen op weg naar een nieuwe relatie met eten en met zichzelf. Liever Slank sluit goed aan bij mijn interesse aangezien mindful eten en de psychologische methode Transactionele Analyse een belangrijke plaats innemen in het geheel. Dit zorgt voor een andere dan de reguliere kijk op eten en vormt daardoor een waardevolle aanvulling op de kennis vanuit de opleiding. Graag wilde ik uitdiepen op welke manier en in hoeverre deze methode werkt; wat zijn de effecten op de lange termijn en hoe hebben de deelnemers het Liever Slank programma ervaren? In het kader van de opleiding Voeding en Diëtetiek aan de Haagse Hogeschool en in opdracht van Annette Aarts ben ik vanaf februari 2014 aan de slag gegaan met onder andere met deze vragen. Dit heeft geresulteerd in de scriptie die voor u ligt. Het gedane praktijkonderzoek naar de effecten van het Liever Slank programma is aangevuld met literatuur. Naast inzichten in de effecten van het programma geeft het diëtisten ook handvatten om elementen van het programma te integreren in hun dagelijkse praktijk. Deze afstudeerscriptie is dan ook bestemd als informatiebron voor de opdrachtgever Annette Aarts, de Haagse Hogeschool en (toekomstige) diëtisten. Graag wil ik Annette Aarts bedanken dat ik mijn afstudeeropdracht bij haar heb mogen uitvoeren. Haar kennis over het onderwerp en het in mij gestelde vertrouwen hebben mij geholpen bij het doen van dit onderzoek. Ook wil ik mijn afstudeerbegeleiders van de Haagse Hogeschool; Lot Schaap en Hanneke Meeusen, bedanken voor de feedback en steun gedurende de afgelopen periode. Voor het praktijkonderzoek heb ik achttien ouddeelnemers van Liever Slank mogen interviewen. Hen wil ik in het bijzonder bedanken voor hun tijd en openheid, en de interesse die zij getoond hebben in het onderzoek.

4 Samenvatting Inleiding: Momenteel gaan er steeds meer geluiden op vanuit bewegingen die zich afwenden van caloriebeperkte diëten. Annette Aarts heeft het programma Liever Slank ontwikkeld waarbij de nadruk niet ligt op caloriebeperking, maar op het geleidelijk aan veranderen van het eetpatroon door te luisteren naar het eigen lichaam en te genieten van eten. Liever Slank is gebaseerd op de erkende psychologische methode Transactionele Analyse (TA) en Mindful eten. Het programma wordt zowel aan groepen als aan individuen aangeboden. Ter ontwikkeling hiervan is inzicht wenselijk in de langetermijneffecten. De bijbehorende onderzoeksvraag is: wat zijn de effecten van het Liever Slank programma een half jaar tot twee jaar na afloop, bij oud-deelnemers aan de individuele- en groepsprogramma s? Theoretisch kader: Liever Slank gaat uit van drie gedragspatronen die de manier waarop mensen met eten omgaan beïnvloeden, namelijk mindless, joyless en loveless. Vaak ligt een combinatie van deze gedragspatronen ten grondslag aan eetgedrag. Het mindless gedragspatroon kenmerkt zich door eten zonder aandacht. Anderzijds is er sprake van een mindless gedragspatroon als eetgedrag gebaseerd is op (onjuiste) overtuigingen. Bij het joyless gedragspatroon is men niet in contact met de eigen gevoelens en/of met de signalen die het lichaam geeft. Bij het loveless gedragspatroon is men zich niet bewust van de authentieke behoeften die aan eetgedrag ten grondslag liggen. Eten wordt dan gebruikt als vervanging van een onvervulde behoefte. Er is dan sprake van psychologische honger, in plaats van fysieke honger. Liever Slank werkt vanuit de TA onder meer met het model van de egotoestanden om inzicht te krijgen in de innerlijke dialoog die voorafgaat aan eten. Bewustwording van de interne dialoog kan helpen om (eet)gedrag positief te beïnvloeden. Ook wordt het emogram gebruikt als hulpmiddel om emoties te leren (h)erkennen. Doel is emoties te uiten op een manier die niet gerelateerd is aan eten. Vanuit Mindful eten werkt Liever Slank met de zeven typen honger die aan kunnen zetten tot eten. Methode: Wetenschappelijke artikelen zijn gevonden via Cinahl Plus, Pubmed en de sneeuwbalmethode. Ook is contact gezocht met een onderzoeksgroep die onderzoek doet naar de plezierige preventie aanpak en is gebruik gemaakt van boeken en publicaties uit vakbladen. Er zijn achttien halfgestructureerde interviews afgenomen; vijf met deelnemers van het individuele programma en dertien met deelnemers van het groepsprogramma. Resultaten: Individueel programma: respondenten genieten meer van eten; genoeg hebben aan één chocolaatje waar vroeger de hele reep op ging zonder te genieten. Ook wordt er vaker in alle rust gegeten en minder gedacht in tegenstellingen als goed of slecht voedsel (hoofdhonger). Voor wat betreft emotie-eten worden emoties beter herkend. Op signalen van verzadiging en honger wordt wisselend gereageerd; als er sociale gelegenheden zijn en ik heb geen honger, dan eet ik toch mee uit gezelligheid, maar het is minder dan vroeger. Ten slotte (h)erkennen vrijwel alle respondenten hun authentieke behoeften beter: nu herken ik beter wat ik onderdruk en kan ik iets anders kiezen, bijvoorbeeld gaan sporten of een mooi boek pakken, dat zijn ook manieren om voor mijzelf te zorgen. Een deel van de respondenten is blijvend afgevallen. De individuele begeleiding bij persoonlijke casuïstiek is prettig bevonden. Als nadeel werd de korte duur van het programma genoemd.

5 Groepsprogramma: er wordt meer genoten van eten door de respondenten. Een aantal van hen eet meer in alle rust; de rust met eten en niet iets anders doen is zó moeilijk. Een aantal respondenten ervaart minder hoofdhonger en (h)erkent emoties beter. Er wordt vaker gereageerd op signalen van verzadiging en honger; anders was het ook een gewoonte van mij om altijd mijn bord leeg te eten, en nu denk ik, dat hoef je eigenlijk niet te doen. Daarnaast (h)erkennen enkele respondenten hun authentieke behoeften beter en is een deel van hen blijvend afgevallen. Het uitwisselen van ervaringen in de groep is als prettig ervaren. Als nadelen zijn ervaren de korte duur van het programma en de beperkte individuele begeleiding bij persoonlijke casuïstiek. Conclusie: Liever Slank heeft positieve lange termijn effecten bereikt op het gebied van eten met aandacht en het reageren op signalen van honger en verzadiging. Daardoor nemen de hoeveelheden die gegeten worden af. Met het individuele programma zijn daarnaast positieve effecten bereikt rondom eten in alle rust, een afname in het denken in goed en fout voedsel en het (h)erkennen van authentieke behoeften die aan eetgedrag ten grondslag liggen. Daardoor wordt er een verminderd schuldgevoel na eten ervaren, een verminderende hunkering naar (bepaalde) voedingsmiddelen en wordt eten minder vaak gebruikt als vervanging voor een onvervulde behoefte. Op het gebied van het (h)erkennen en effectief omgaan met emoties blijkt dat ondanks dat emoties beter (h)erkend worden, emoties nog steeds in meer of mindere mate gedempt worden door middel van eten. Ten slotte is ongeveer 40% van de respondenten blijvend gewicht verloren als gevolg van het Liever Slank programma. Discussie en aanbevelingen: Meer onderzoek onder grotere onderzoeksgroepen naar alternatieve interventies voor gezondheidsbevordering is gewenst. Daarnaast kan onderzoek naar wat in de praktijk al gedaan wordt aan alternatieve manieren van gezondheidsbevordering een waardevolle bron van informatie zijn. Bij het groepsprogramma van Liever Slank zou het aanbieden van één extra individuele sessie (naast de individuele intake) kunnen zorgen voor meer effect. Het aanbieden van langere begeleiding dan drie maanden kan een positief effect hebben op een duurzame gedragsverandering.

6 Inhoudsopgave 1. Inleiding Doelstelling en onderzoeksvraag Theoretisch kader Modellen Gedragspatronen en beoogde de effecten Methode van onderzoek Gebruik van literatuur Praktijkonderzoek Kwaliteitsaspecten Resultaten Individueel traject Groepstraject Conclusie Individuele traject Groepstraject Eindconclusie Discussie en aanbevelingen Discussie Evaluatie van de conclusies Evaluatie van het proces Evaluatie van de validiteit en betrouwbaarheid Generaliseerbaarheid en bruikbaarheid van het onderzoek Aanbevelingen Persoonlijk slotwoord...30 Literatuurlijst...32 Bijlage I: beoogde effecten Liever Slank... Bijlage II: de interviewvragen...

7 1. Inleiding Mensen met overgewicht (BMI >25) en obesitas (BMI >30) wordt geadviseerd om gewicht te verliezen ter verbetering van hun gezondheid door middel van het volgen van een caloriebeperkt dieet in combinatie met beweging (Bacon & Aphramor, 2011) (Govers, 2012). Er is echter een tweedeling zichtbaar in de literatuur aangaande de lange termijn effecten van een caloriebeperkt dieet op het gewicht en de gezondheidswinst die dat oplevert. Een Amerikaanse review (2007) onder tachtig gerandomiseerde onderzoeken naar programma s voor gewichtsverlies laat bijvoorbeeld zien dat bij langlopende interventies waar de nadruk op caloriebeperking ligt, er gemiddeld 5 tot 8,5 kg (5% tot 9%) gewicht wordt verloren in de eerste zes maanden. De caloriebeperking in deze onderzoeken wordt eventueel in combinatie met beweging, maaltijdvervangers en medicatie voor gewichtsverlies (orlistat en sibutramine) aangeboden. Het gewicht stabiliseert rond de zes maanden en laat daarna een lichte stijging zien. Na 48 maanden blijft een gewichtsverlies van 3 tot 6 kg (3% tot 6%) behouden (Franz, VanWormer, Crain, Boucher, Histon, Caplan, Bowman & Pronk, 2007). De volgende Amerikaanse review (2007) onder eenendertig onderzoeken schetst een ander beeld van de lange termijn effecten van een caloriebeperkt dieet (zonder beweging). Hierbij wordt geconcludeerd dat een derde tot twee derde van de deelnemers juist eindigen met een hoger gewicht van gemiddeld 41% dan dat waarmee zij aan de interventie begonnen. Daarnaast stelt de review enkele methodologische problemen aan de kaak die de uitkomsten van interventies in de richting van succesvol gewichtsverlies sturen. De meeste onderzoeken laten namelijk enkel de resultaten zien van deelnemers die de interventie hebben voltooid. Ook zijn er slechts enkele onderzoeken die rapporteren over het percentage deelnemers die meer wogen bij follow-up dan voordat men aan het dieet begon, of het mogelijk maakten om dit te berekenen. Ten slotte geeft het onderzoek aan dat personen die het meest aan beweging doen ook het meeste gewichtsbehoud hebben tegenover personen die alleen het caloriebeperkte dieet volgen. Het is dan dus niet helder in hoeverre het gewichtsverlies te wijten is aan het dieet of aan de beweging (Mann, Tomiyama, Westling, Lew, Samuels & Chatman, 2007). Ook is er een tweedeling zichtbaar in de literatuur als het gaat om de relatie tussen het verliezen van gewicht door een caloriebeperkt dieet en de gezondheidswinst die dat oplevert. Franz e.a. (2007) stelt dat obesitas in verband wordt gebracht met een verhoogde prevalentie van chronische ziekten als diabetes mellitus type II, hypertensie, dislipidemie en cardiovasculaire ziekten. Stabiel gewichtsverlies van 5% tot 7% wordt geassocieerd met een verlaagd risico op deze ziekten. De review van Bacon & Aphramor (2011) zet hier echter vraagtekens bij. Omdat gedragsverandering als het aanpassen van de eet- en beweeggewoonten om gewicht te verliezen een voorwaarde is voor nieuw gedrag, is het niet duidelijk of en in welke mate de gezondheidsvoordelen toegeschreven kunnen worden aan het gewichtsverlies alleen. Het kan zijn dat de verandering in gedrag een grotere rol heeft in deze verbeteringen. Beweging heeft bijvoorbeeld positieve effecten op het lipidenprofiel van het bloed, de insulinegevoeligheid en hypertensie (Franz e.a., 2007) (Mann e.a., 2007). Verbeteringen van het lipidenprofiel en de insulinegevoeligheid zijn zelfs gevonden bij mensen die in gewicht zijn aangekomen gedurende de interventie (Bacon & Aphramor, 2011). Over de lange termijn effecten van een caloriebeperkt dieet op gewichtsverlies en behoud wordt dus verschillend gedacht, zo ook over de relatie tussen het verliezen van gewicht en de verminderde prevalentie op chronische ziekten. Daarnaast worden er verschillende punten van zorg benadrukt rondom caloriebeperkte diëten. De eerder besproken review van Mann e.a. (2007) laat bijvoorbeeld complete gewichtstoename (en meer) zien bij de meerderheid van de deelnemers, terwijl het doel eigenlijk was om gewicht te verliezen ter Pagina 7

8 verbetering van de gezondheid. Dit jojo-effect heeft nadelige gevolgen voor het risico op diabetes mellitus type II, hypertensie, dislipidemie en cardiovasculaire ziekten. Daarnaast komt de ethische verantwoording van caloriebeperkte diëten onder druk te staan omdat de focus op gewicht ook andere onbedoelde consequenties met zich mee brengt als een verminderd gevoel van eigenwaarde, het ontstaan van eetstoornissen en stigmatisatie en discriminatie van mensen met overgewicht (Bacon & Aphramor, 2011). Ten slotte voegt Mol (2012), hoogleraar Antropologie van het lichaam aan de Universiteit van Amsterdam, daaraan toe dat snaaien en ongeremd eten uitgelokt worden door de honger die tijdens een caloriebeperkt dieet wordt ervaren. Ook krijgen producten die tijdens het dieet met uitzondering gegeten mogen worden de status van een traktatie, waardoor het verlangen naar dit verboden voedsel juist opgewekt wordt. Ook verhoogt het constant na moeten denken over keuzes rondom voeding de kans dan men geobsedeerd raakt door eten. Het tellen van calorieën heeft in deze dus een averechts effect. In navolging van het bovenstaande worden er steeds meer geluiden gehoord vanuit bewegingen die zich afwenden van caloriebeperkte diëten en pleiten voor een nietbeperkende aanpak. Deze verschijnen onder verschillende namen als intuïtief eten, nondiet, mindful eten en Health at Every Size (een Amerikaanse beweging). Ieder legt de nadruk op een ander facet en gebruikt verschillende methoden. De overeenkomst is echter dat hun aanpak gewichtneutraal is en de focus legt op het herkennen van intern regulerende processen als honger en verzadiging, bewustzijn van de beleving van eten en plezierige fysieke activiteit. Onderzoek naar deze verschillende benaderingen is langzaam aan het groeien en de resultaten laten onder andere een verbeterde inname van voedingsstoffen zien, een lager gewicht of gewichtsbehoud, een verhoging van het zelfvertrouwen en een vermindering van de hunkering naar eten en van eetstoornissymptomen (May, 2011). Annette Aarts heeft het programma Liever Slank ontwikkeld dat aanhaakt op bovenstaand beschreven aanpak, waarbij de nadruk niet ligt op caloriebeperking maar op het geleidelijk aan veranderen van het eetpatroon door te luisteren naar het eigen lichaam en te genieten van eten. Liever Slank draait sinds het najaar van 2011 en wil mensen zowel in groepen als individueel bewust maken van hun gedachten, gevoelens en gedrag rondom eten. Die bewustwording kan helpen om een nieuwe relatie met eten op te bouwen én met zichzelf. Afvallen behoeft daarbij geen doel op zich te zijn. Het programma heeft de erkende psychologische methode Transactionele Analyse en mindful eten als basis. Transactionele Analyse is een methode voor persoonlijke groei die kijkt naar de ontwikkelingsgeschiedenis van mensen en welke effecten dat heeft op de communicatie (Koopmans, 2012). De kern van mindful eten is het zonder oordeel volledig gericht zijn op het hier en nu. Gas terug nemen, volledige aandacht en geen afleidingen tijdens het eten zijn hierbij belangrijk (Bays, 2009). Na afloop wordt het Liever Slank programma door de deelnemers beoordeeld met een 8,5 middels een korte enquête gericht op onder andere de inhoud, de trainer en de organisatie (Aarts, 2014c). Maar hoe gaat het op de lange termijn met hen? Aarts geeft aan dat zij geen zicht heeft op de lange termijn effecten van het programma, omdat er hierover na afloop geen contact meer plaats vindt tussen haar en de deelnemers. Ter verbetering van het Liever Slank programma is dit inzicht echter wenselijk Doelstelling en onderzoeksvraag De doelstelling van dit onderzoek is het opleveren van een onderzoeksrapport dat de effecten beschrijft van het Liever Slank programma een half jaar tot twee jaar na afloop, bij oud-deelnemers aan zowel de individuele- als de groepstrajecten. De informatie die daaruit naar voren komt kan de opdrachtgever inzicht verschaffen en aanknopingspunten geven ter verbetering van het programma, om zo de kwaliteit van de begeleiding voor toekomstige deelnemers te blijven waarborgen. Pagina 8

9 Hieruit voortvloeiend is de volgende onderzoeksvraag opgesteld: Onderzoeksvraag: Wat zijn de effecten van het Liever Slank programma een half jaar tot twee jaar na afloop, bij oud-deelnemers aan de individuele- en groepstrajecten? Om antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvraag zijn de volgende deelvragen opgesteld: Deelvragen: 1. Wat zijn de effecten bij oud-deelnemers aan het individuele traject van het Liever Slank programma een half jaar tot twee jaar na afloop? 2. Wat zijn de effecten bij oud-deelnemers aan het groepstraject van het Liever Slank programma een half jaar tot twee jaar na afloop? Ter verduidelijking van de onderzoeks- en deelvragen worden hierbij enkele begrippen geoperationaliseerd. Het individuele traject van Liever Slank bestaat uit tien uur individuele coaching verdeeld over zes sessies eens in de twee tot drie weken. De persoonlijke vraag van de deelnemer staat hierbij centraal. Het groepstraject van Liever Slank wordt zowel aan particulieren als op de zakelijke markt aangeboden. Bij het particuliere traject vindt eerst een individuele intake plaats die gevolgd wordt door coaching in een groep van zes tot acht personen. Er worden vier workshops en een terugkomdag gegeven in een periode van drie maanden. Naast de persoonlijke doelen staan inspiratie en steun van andere deelnemers centraal. Het zakelijke groepstraject heeft tot nu toe alleen bij de Provincie Gelderland gedraaid. Het traject begon met een kennismakingsworkshop en formulering van persoonlijke doelen in groepsvorm. Daarna volgde coaching in een groep van acht tot twaalf personen. Er werden vier workshops en een terugkomdag georganiseerd in een periode van drie maanden. Ook hierbij stonden, naast de persoonlijke doelen, inspiratie en steun van andere deelnemers centraal (Aarts, 2014d). Het operationaliseren van de effecten die het Liever Slank programma beoogt te bereiken worden gedaan in het theoretische kader op pagina 11. Dit theoretische kader verschaft inzicht in het gedachtegoed van Liever Slank en de modellen waarmee gewerkt wordt tijdens het programma. Het onderzoek naar de effecten van Liever Slank is praktisch relevant voor de opdrachtgever aangezien het inzicht verschaft en aanknopingspunten geeft ter verbetering van het programma. Daarnaast is het onderzoek maatschappelijke relevant aangezien het een waardevolle aanvulling vormt op de opleiding Voeding en Diëtetiek. Kennis over de nietbeperkende aanpak van gezondheidsbevordering waar Liever Slank mee werkt, geeft voedingskundige / diëtisten de mogelijkheid om verschillende strategieën in te zetten bij de begeleiding van cliënten. Daarnaast geeft het hen handvatten om net dat stapje verder te gaan tijdens een consult door het gesprek aan te gaan over de onderliggende patronen die aan eetgedrag ten grondslag liggen. Inzicht in deze patronen kan cliënten helpen om tegenstellingen rondom goed en slecht eten los te laten, te leren luisteren naar en vertrouwen op het eigen lichaam en te genieten van eten. Dit alles om uiteindelijk een nieuwe relatie met eten én met zichzelf op te bouwen ter verbetering van de gezondheid. Pagina 9

10 2. Theoretisch kader Ter verduidelijking van het gedachtegoed van Liever Slank wordt in dit theoretische kader aandacht besteed aan de modellen waarmee het meest gewerkt wordt tijdens het programma. Daarnaast worden de gedragspatronen omschreven die Liever Slank onderscheidt en de effecten die het programma beoogt te bereiken bij de deelnemers Modellen Aan eten gaat een innerlijke dialoog vooraf, bijvoorbeeld: neem ik nog een koekje of niet?. Deze dialoog wordt vanuit de Transactionele Analyse in kaart gebracht middels het model van de egotoestanden en als zodanig gebruikt binnen Liever Slank. Zoals te zien is in figuur 1 worden de egotoestanden gesymboliseerd door drie bollen onder elkaar. De bovenste bol staat voor de Ouder egotoestand, de middelste voor de Volwassene en de onderste voor het Kind. De Ouder is gebaseerd op normen, waarden en (voor)oordelen die overgenomen zijn van ouderfiguren. Deze egotoestand wordt verder onderverdeeld in de Kritische Ouder die richting en grenzen geeft (constructief) óf juist dominant en kritisch is (destructief), en de Voedende Ouder die zorgt en zich inleeft in anderen (constructief) óf zich overbezorgd gedraagt (destructief). De egotoestand van het Kind is gebaseerd op de vroegere ervaringen als kind. Het bevat natuurlijke impulsen, gevoelens en behoeften. Deze egotoestand wordt verder onderverdeeld in het Aangepaste Kind, waarbij men zich voegt naar anderen (constructief) óf juist rebels gedrag gaat vertonen (destructief), en het Natuurlijk Kind waarbij men emoties ervaart en energiek is (constructief) óf zich losbandig gedraagt (destructief). De Volwassene is de egotoestand die zich richt op wat er in het hier en nu gebeurd. Het is het objectieve deel van de persoonlijkheid waarbij bewust gekozen wordt voor gedrag in plaats van te handelen op basis van automatische reflexen die overgenomen zijn van ouderfiguren of vanuit de kinderjaren (Koopmans, 2012). Figuur 1: het model van de egotoestanden (Aarts, 2014a) Zoals eerder aangegeven speelt zich tussen de verschillende egotoestanden een innerlijke dialoog af voordat overgegaan wordt tot actie. Deze dialoog kan lopen via het beloningssysteem of het strafsysteem. Als voorbeeld afvallen door middel van een caloriebeperkt dieet; dit activeert vooral het strafsysteem waarbij gedachten, gevoelens en gedrag geleid worden door de Kritische Ouder die bijvoorbeeld zegt koek is slecht voor je, dat mag je niet eten. Dit lokt een reactie uit van het Aangepaste Kind die streng is voor zichzelf, zich in gaat houden en in sommige gevallen doorslaat naar rebels gedrag omdat de hunkering naar het slechte eten alsmaar toeneemt. Liever Slank is gebaseerd op het Pagina 10

11 beloningssysteem waarbij het Natuurlijk Kind ( heerlijk, een koekje ) aangesproken wordt, de Volwassene ( ik heb zin in een koekje, ik neem er vandaag een ) en de Voedende Ouder ( geniet ervan! ). Door alle zintuigen te gebruiken tijdens het eten kan genoten worden van het koekje zonder het hele pak op te eten. Inzicht in deze innerlijke dialoog kan dus helpen om bewust te worden en egotoestanden behorend bij het beloningsysteem in te zetten om het (eet)gedrag positief te beïnvloeden (Aarts, 2012). Het emogram is ook een model dat afkomstig is uit de Transactionele Analyse en gebruikt wordt binnen Liever Slank. Hierbij wordt gewerkt met de basisemoties boos, bang, blij en bedroefd (Koopmans, 2012). Daaraan is ook body toegevoegd, dat staat voor gevoelens die onderdrukt worden en daardoor in het lichaam blijven zitten. Dit kan leiden tot fysieke klachten als hoofdpijn, buikpijn en hyperventilatie. Eten kan gebruikt worden om gevoelens te dempen en zo kortstondig zorgen voor een beter gevoel. Het emogram is een hulpmiddel om emoties te leren herkennen met als doel deze te uiten op een manier die niet gerelateerd is aan eten (Aarts, 2013). Vanuit mindful eten werkt Liever Slank ook met de zeven typen honger die aan kunnen zetten tot eten. Als eerste ooghonger, deze wordt opgewekt door het zien van eten. Een mix van vormen en kleuren stilt deze honger. Honger van de neus wordt opgewekt en gestild door het ruiken van de geur van lekker eten. Mondhonger gaat over het willen ervaren van een fijne smaak, textuur of sensatie. Afleidingen tijdens het eten als televisie kijken, kunnen ervoor zorgen dat de mond niet heeft genoten en nog steeds ontevreden is na een tweede keer opscheppen. Met volle aandacht genieten van de smaak van eten zorgt ervoor dat de honger van de mond gestild wordt. Maaghonger wordt gevoeld door signalen als rommelen en knorren en gestild door de juiste hoeveelheden en soorten voedsel. De cellen van het lichaam geven instinctief aan welke soort voeding ze nodig hebben, zoals de behoefte aan water of bijvoorbeeld zout. Dit wordt de honger van de cellen genoemd. Hoofdhonger is gebaseerd op gedachten en waarden, vaak uitgedrukt in goed voedsel versus slecht voedsel. Dit komt overeen met eten vanuit het strafsysteem bekend uit de Transactionele Analyse. Als laatste harthonger; dit is een vorm van psychologische honger en van behoefte aan emotionele voeding. Door bewustwording van de behoefte die onder de harthonger ligt en hier gehoor aan te geven, kan harthonger gestild worden (Bays, 2009) (Aarts, 2013) Gedragspatronen en beoogde de effecten Liever Slank gaat uit van drie gedragspatronen die de manier waarop mensen met eten omgaan beïnvloeden, namelijk mindless, joyless en loveless. Vaak is het een combinatie van deze patronen die aan eetgedrag ten grondslag ligt. Vanuit een vooraf opgesteld persoonlijk doel starten de deelnemers aan het Liever Slank programma en wordt er gewerkt met (delen van) een of meerdere patronen om het doel te bereiken. Aan de hand van deze gedragspatronen worden hierbij de effecten geoperationaliseerd die Liever Slank wilt bereiken. Ter verduidelijking is een beknopte weergave van de effecten opgenomen in bijlage I. Het mindless gedragspatroon kenmerkt zich door eten zonder aandacht en / of is gebaseerd op (onjuiste) overtuigingen. Hierbij kan gedacht worden aan overtuigingen als; van ieder tussendoortje wordt je dik. Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee effecten die Liever Slank wilt bereiken. Allereerst eten met aandacht; dat is bereikt wanneer men de zintuigen als zien, ruiken, proeven en voelen gebruikt om te genieten van eten. Eten in alle rust is hierbij ook van belang. Door met aandacht te eten wordt eerder een gevoel van verzadiging bereikt, zowel lichamelijk als geestelijk, en eet men minder. Dit effect kan bereikt worden door met de zeven typen honger vanuit mindful eten te oefenen. Het tweede beoogde effect is het toe kunnen passen van kennis en overtuigingen rondom voeding en wat het lichaam nodig heeft. Als ineffectieve overtuigingen die aan eetgedrag ten grondslag liggen worden vervangen door feiten die helpen om de juiste keuzes te maken is dit effect bereikt. Zo wordt Pagina 11

12 een meer ontspannen relatie met eten opgebouwd en kan de hunkering naar (bepaald) eten afnemen. Hier wordt naartoe gewerkt door middel van het bewust worden van hoofdhonger en het werken met de egotoestanden om te achterhalen waar een ineffectieve overtuiging vandaan komt (strafsysteem). Daarnaast wordt onder andere aandacht besteed aan de stofwisseling (spieren verbruiken meer energie dan vet en eten bij signalen van honger houdt de stofwisseling op peil) en langzame energie uit onbewerkte producten (zorgt voor een langer verzadigd gevoel). Bij het joyless gedragspatroon staat men niet in contact met zijn gevoelens of zijn lichaam. Het eerste effect dat Liever Slank wilt bereiken is dat men emoties leert (h)erkennen en hier effectief mee om kan gaan (emotioneel voelen). Dat effect is bereikt wanneer de basisemoties boos, bang, blij en bedroefd herkend worden, wanneer body herkend wordt en als men in staat is deze emoties te uiten op een manier die niet gerelateerd is aan eten. Dit alles zodat eten niet wordt gebruikt om emoties te dempen. Hier wordt tijdens het programma aan gewerkt door middel van de emogram en het omgaan met harthonger. Het tweede effect is het leren luisteren naar signalen van het lichaam als honger en verzadiging (fysiek voelen). Dat is bereikt wanneer men eet bij signalen van honger (honger van de maag / buikhonger) en stopt met eten bij signalen van verzadiging. Door naar deze signalen te luisteren eet men minder. Maaghonger leert men herkennen door aandacht te hebben voor bijvoorbeeld het knorren van de maag en flauw voelen. Door rustig en met aandacht te eten leert men verzadiging te herkennen en hiernaar te luisteren. Het loveless gedragspatroon is een patroon waarbij men zich niet bewust is van de eigen authentieke behoeften die aan eetgedrag ten grondslag liggen. Het effect dat Liever Slank wilt bereiken is dat men deze authentieke behoeften leert (h)erkennen en hier invulling aan weet te geven. Dat is bereikt wanneer de invulling niet gerelateerd is aan eten, zodat eten geen surrogaat wordt voor een onvervulde behoefte. De egotoestanden worden ingezet om authentieke behoeften en ver- en geboden van buitenaf die authentieke behoeften belemmeren, te leren kennen. Geboden zijn bijvoorbeeld wees perfect, doe je best, wees sterk. Verboden kunnen zijn wees niet jezelf, voel niet of besta niet. (Aarts, 2013). Door te werken aan de verschillende gedragspatronen en de effecten die daarmee samenhangen kan men ook gewicht gaan verliezen. Afvallen kan dus voortkomen uit het werken aan de verschillende gedragspatronen. Pagina 12

13 3. Methode van onderzoek 3.1. Gebruik van literatuur Ter onderbouwing van de inleiding, het theoretische kader, de conclusie en de discussie is gebruik gemaakt van literatuur. Wetenschappelijke artikelen voor de inleiding, de conclusie en de discussie zijn gevonden via de databases Cinahl Plus en Pubmed. Daarbij zijn zoektermen als non-diet, mindful eating, intuitive eating, reward en dopamine gebruikt. Artikelen ouder dan vijf jaar zijn in eerste instantie niet meegenomen. Ook is literatuur gezocht via de sneeuwbalmethode waarbij literatuurverwijzingen zijn gebruikt als aanknopingspunt om verder te zoeken. Daarnaast is contact gezocht met de onderzoeksgroep van Hoogleraar Culturele Antropologie Annemarie Mol voor relevante literatuur. Zij doen namelijk onderzoek naar de plezierige preventie aanpak waarbij de beleving van eten, zoals bewust eten en genieten van eten, centraal staat. Bij het gebruik van wetenschappelijke literatuur is telkens rekening gehouden met de mate van bewijskracht. Waar mogelijk is gekozen voor reviews. Indien deze niet voorhanden waren is uitgeweken naar wetenschappelijke literatuur met een lagere mate van bewijskracht zoals vergelijkende onderzoeken of de opinie van experts. Bij het gebruik van vergelijkende onderzoeken is gelet op de grootte van de onderzoeksgroep, waarbij telkens gekozen is voor onderzoeken met de grootste onderzoeksgroep. Ter omschrijving van het Liever Slank programma voor onder andere het theoretische kader, zijn via de opdrachtgever de boeken van Koopmans (2012) en Bays (2009) gevonden die respectievelijk de theorie van Transactionele Analyse (TA) en mindful eten beschrijven. Daarnaast zijn publicaties specifiek over het Liever Slank programma gevonden in de vakbladen Strook (vakblad TA), het BG Magazine en het Tijdschrift voor Voeding en Diëtetiek. Voor verdere informatie is contact opgenomen met de opdrachtgever aangezien zij het Liever Slank programma zelf heeft ontwikkeld. Voor de regels rondom het opstellen van de vragenlijst en het interview is gebruik gemaakt van het boek van Baarda, De Goede & Theunissen (2009). Daarnaast is de vragenlijst tot stand gekomen door nauw overleg met de opdrachtgever Praktijkonderzoek Om de effecten van het Liever Slank programma te onderzoeken is kwalitatief onderzoek verricht in de periode van maart 2014 tot en met mei Het onderzoekstype was beschrijvend van aard en het ontwerp betrof een survey-onderzoek. Er is namelijk één bepaald facet in kaart gebracht; de mening en beleving van de oud-deelnemers over de effecten van het Liever Slank programma. De onderzoekspopulatie bestond uit alle ouddeelnemers aan één van de Liever Slank trajecten en de eenheden zijn diegenen die daadwerkelijk mee hebben gewerkt aan het onderzoek (de respondenten). Er is toegewerkt naar twee homogene onderzoeksgroepen. Het inclusiecriterium voor plaatsing in de ene groep was dat de personen een individueel traject bij Liever Slank hebben gevolgd in de periode tussen najaar 2011 tot en met najaar Voor de tweede groep was het inclusiecriterium dat de personen een groepstraject (zowel zakelijk als particulier) hebben gevolgd bij Liever Slank in diezelfde periode. Personen die te kampen hebben met complexe psychologische problematiek zijn niet meegenomen in beide onderzoeksgroepen. Aan het individuele traject van Liever Slank hebben in totaal zeven personen deelgenomen. Zij zijn allen benaderd door de opdrachtgever om mee te doen aan het onderzoek. Één persoon kon in verband met gezondheidsredenen niet deelnemen, één persoon heeft niet gereageerd op het verzoek van de opdrachtgever en vijf personen waren akkoord en hebben deelgenomen aan het onderzoek. Aan het particuliere groepstraject hebben in totaal ook Pagina 13

14 zeven personen deelgenomen. Hiervan is één persoon niet benaderd voor het onderzoek in verband met gezondheidsredenen. Zes personen zijn wel benaderd door de opdrachtgever, waarvan één geen reactie heeft gegeven en vijf personen akkoord waren en deel hebben genomen aan het onderzoek. Het zakelijke groepstraject heeft bij de Provincie Gelderland gedraaid en hieraan hebben in totaal drieëntwintig personen deelgenomen. Een contactpersoon van de opdrachtgever aldaar heeft naar alle drieëntwintig personen een oproep verstuurd om mee te doen aan het onderzoek. Hieraan hebben elf personen gehoor gegeven. Daarvan hebben uiteindelijk acht personen meegewerkt aan het onderzoek en drie niet. Één van die drie kon namelijk enkel via de benaderd worden voor het onderzoek en dit zou de mogelijkheid tot doorvragen wegnemen. Één persoon heeft niet gereageerd op de om een afspraak in te plannen en de andere persoon heeft niet deelgenomen aangezien een punt van verzadiging was bereikt in de antwoorden. Alle interviews zijn meegenomen in de resultaten, ook van deelnemers die niet alle sessies / workshops hebben bijgewoond. Als dataverzamelingsmethode is er gekozen voor een individueel afgenomen halfgestructureerd interview. Dit omdat de onderzoekspopulatie een relatief kleine groep betrof en iedere respondent zo de kans kreeg om vanuit zijn eigen belevingswereld te praten over dit persoonlijke onderwerp. Aangezien de respondenten zeer verspreid door Nederland wonen zijn alle interviews telefonisch afgenomen. Met de respondenten is in eerste instantie contact gezocht via om een afspraak te maken voor het telefonische interview. Ook is de vragenlijst (zie bijlage II) meegestuurd zodat zij de tijd hadden om te reflecteren op de effecten van het programma, en zo de kans op het verkrijgen van meer volledige informatie te vergroten. Tijdens het interview is de vragenlijst gebruikt als leidraad, daarnaast hebben de respondenten alle ruimte voor eigen inbreng gekregen. Er zijn twee proefinterviews gehouden om na te gaan of de interviewvragen helder waren of nog aangepast dienden te worden. Hieruit zijn geen aanpassingen naar voren gekomen en dezelfde vragen zijn dan ook voor de rest van de interviews gebruikt. Er is gekozen voor het stellen van drie hoofdvragen waarop uitvoerig is doorgevraagd, en het voorleggen van enkele stellingen ter afsluiting. Alle deelnemers zijn vanuit een vooraf geformuleerd persoonlijk doel van start gegaan met het Liever Slank programma. Aangezien dit de basis vormt van het traject ging de eerste vraag over de effecten rondom dit persoonlijke doel. Daarnaast zijn tijdens het programma ook andere punten aan bod gekomen die wellicht voor een effect hebben gezorgd. Hier is een tweede vraag over gesteld. Bij beide vragen is onder andere doorgevraagd naar welke onderdelen van het programma bijgedragen hebben aan het effect en wat de respondenten eventueel nog doen om de veranderingen vast te houden die ingezet zijn door Liever Slank. De derde vraag ging over de voor- en nadelen van het individuele- en groepsprogramma, om zo te achterhalen wat de ervaringen zijn en in hoeverre de vorm van het programma bijgedragen heeft aan de eventuele effecten. Ter afsluiting zijn enkele stellingen voorgelegd afkomstig uit het boek Mindful eten van Bays (2009). Deze zijn in samenspraak met de opdrachtgever toegevoegd aan het interview omdat ze een weergave vormen van enkele belangrijke punten uit het Liever Slank programma. Alle interviews zijn afgenomen door dezelfde persoon en de gesprekken zijn opgenomen en later uitgetypt, waarna de tekst uiteengerafeld en per fragment gelabeld (gecodeerd) is. Al deze labels tezamen met de fragmenten zijn bij elkaar gevoegd in een codeboek per onderzoeksgroep; één voor het individuele programma en één voor het groepsprogramma van Liever Slank. Hiertussen zijn verbanden gezocht en dit model is in verband gebracht met de onderzoeksvraag. Fragmenten aangaande de effecten van het programma zijn als leidraad gebruikt aangezien deze direct antwoord geven op de onderzoeksvraag (primaire resultaten). Hierbij is onderscheid gemaakt tussen fragmenten die het persoonlijke doel beschrijven en het al dan niet behalen daarvan, en fragmenten aangaande de effecten. Deze zijn per gedragspatroon bij elkaar gezet. Allereerst het mindless gedragspatroon dat Pagina 14

15 onderverdeeld is in eten met aandacht (genieten van eten en eten in alle rust) en het toepassen van kennis en overtuigingen rondom voeding en wat het lichaam nodig heeft. Ten tweede het joyless gedragspatroon waarbij de effecten rondom het (h)erkennen en effectief omgaan met emoties en het luisteren naar signalen van het lichaam als honger en verzadiging bij elkaar gevoegd zijn en ten derde het loveless gedragspatroon met effecten rondom het (h)erkennen van de authentieke behoeften die aan eetgedrag ten grondslag liggen. Omdat afvallen voort kan komen uit het werken aan de verschillende gedragspatronen zijn fragmenten rondom dit onderwerp ook bij elkaar gezet. Ten slotte zijn fragmenten bij elkaar gevoegd die verklaringen geven voor het al dan niet ervaren van de effecten (secundaire resultaten). Deze zijn onderverdeel in opmerkingen over het programma in het algemeen, het individuele- of groepstraject, de gebruikte oefeningen tijdens het programma en dingen die de respondenten zelf doen om de veranderingen vast te houden (zelfmanagement) Kwaliteitsaspecten Er is een logboek bijgehouden om de onderzoeksopzet en alle onderzoekshandelingen uitgebreid te rapporteren en te verantwoorden. Daarnaast heeft er peer evaluation plaatsgevonden waarbij een medestudent de opzet, dataverzameling en -analyse heeft bekeken en van commentaar heeft voorzien. Dit zorgt zowel voor waarborging van de betrouwbaarheid als de validiteit. Alle interviews zijn opgenomen en later letterlijk uitgetypt om de subjectiviteit van de onderzoeker te beperken en de betrouwbaarheid te verhogen. De eerste vier interviews zijn letterlijk én volledig uitgetypt. Daarna is één van die interviews zowel door de onderzoeker als door een medestudent geanalyseerd. De analyses kwamen vrijwel overeen en over de verschillen is gediscussieerd en overeenstemming bereikt. Vanuit het oogpunt van efficiëntie is er toen voor gekozen om de rest van de interviews in de vorm van een samenvatting uit te typen. Hierbij zijn de belangrijke punten letterlijk uitgetypt om toch de lading en het gevoel van de respondenten te laten doorklinken in de samenvatting. Om het werkelijke antwoord op een vraag te achterhalen zijn gesprekstechnieken als doorvragen gebruikt om de validiteit te verhogen. Aangezien het aantal mensen dat een groepstraject bij Liever Slank heeft gevolgd relatief groot is, was het mogelijk het onderzoeksproces te herhalen totdat in deze onderzoeksgroep een punt van verzadiging was bereikt in de antwoorden. Aan het individuele traject hebben minder mensen deelgenomen. Dit heeft ervoor gezorgd dat het onderzoeksproces niet herhaald kon worden tot het punt van verzadiging in de antwoorden. Dataverzameling en -analyse zijn afgewisseld waarbij het analyseproces meerdere malen is doorlopen. Over de opzet en de uitvoering van het onderzoek heeft nauw contact plaatsgevonden met één persoon; namelijk de opdrachtgever. Dit alles ter verhoging van de betrouwbaarheid (Verhoeven, 2010). De resultaten van dit onderzoek zijn bruikbaar voor de opdrachtgever aangezien het inzicht verschaft in de effecten van het Liever Slank programma zodat er waar nodig verbeteringen doorgevoerd kunnen worden. Daarnaast is de ethische verantwoording van het praktijkonderzoek gewaarborgd doordat deelname aan de interviews op vrijwillige basis was, de gegevens anoniem zijn verwerkt en van tevoren open en eerlijk is gecommuniceerd over de doelstelling van het onderzoek (Baarda e.a., 2009). Pagina 15

16 4. Resultaten De onderstaande resultaten komen voort uit interviews die gehouden zijn met achttien ouddeelnemers van het Liever Slank programma. Vijf van hen hebben het individuele traject gevolgd, vijf het particuliere groepstraject en acht het zakelijke groepstraject in de periode van najaar 2011 tot en met najaar Zeventien respondenten hebben het Liever Slank programma afgemaakt en één respondent is vroegtijdig gestopt. De resultaten zijn apart weergegeven voor het individuele traject en het groepstraject. Ter inleiding wordt aandacht besteed aan het persoonlijke doel dat iedere respondenten aan de start van Liever Slank voor zichzelf heeft geformuleerd, aangezien dit voor elk van hen het vertrekpunt was. Daarna worden de effecten besproken per gedragspatroon welke Liever Slank onderscheidt; te weten mindless, joyless en loveless. De effecten die Liever Slank voor ogen heeft liggen namelijk primair binnen deze gedragspatronen. Ook wordt aandacht besteed aan afvallen. Het verliezen van gewicht kan namelijk voortkomen uit het werken aan de verschillende gedragspatronen. Doordat alle deelnemers vanuit hun eigen vertrekpunt (persoonlijke doel) zijn gestart aan Liever Slank, zijn niet alle onderdelen van het programma door elk van hen doorlopen. Aangezien de onderdelen waar geen aandacht aan is besteed niet voor een effect hebben kunnen zorgen, komen onderstaand beschreven resultaten voort uit de onderdelen van het programma waaraan wél aandacht is besteed. Om beter te begrijpen wat aan de effecten ten grondslag heeft gelegen volgen tot slot de verklaringen die de respondenten hiervoor hebben gegeven (secundaire resultaten). Deze zijn uiteen gesplitst in resultaten aangaande het programma in het algemeen, het groeps-, dan wel individuele traject, de gebruikte oefeningen en wat de respondenten eventueel zelf nog doen om de veranderingen vast te houden (zelfmanagement) Individueel traject Persoonlijk doel Bij het individuele traject liepen de geformuleerde persoonlijke doelen uiteen van het ontwikkelen van een meer ontspannen relatie met eten (minder schuldgevoel, doorbreken van emotie eten) tot het genieten van eten. Vier van de vijf respondenten noemden ook hun gewicht (afvallen) als doel. Één respondent heeft het persoonlijke doel naar eigen zeggen niet bereikt maar wel andere positieve effecten van het programma ondervonden, twee gaven aan hun doel deels te hebben bereikt en twee lieten weten hun doel volledig te hebben bereikt. Effecten Vier respondenten gaven aan meer te genieten van eten en daardoor ook minder te eten; genoeg hebben aan één chocolaatje waar vroeger de hele reep op ging zonder te genieten. Daaraan voegde één persoon toe nu ook bewust te kiezen voor bepaalde kleuren voeding in de broodtrommel. Één respondent gaf aan dat het wel lukt om meer te genieten van eten, maar merkt dit niet in de hoeveelheden. Één respondent gaf aan vaker in alle rust te eten. Eten in alle rust als er anderen bij zijn, bijvoorbeeld met het gezin aan tafel, wordt door twee respondenten nog als erg moeilijk ervaren; dan ben ik met van alles en nog wat druk, dan gaat de aandacht van het eten weg en dan eet je toch vervolgens te veel. Één van hen voegde daaraan toe dat het wel lukt om met alle aandacht en rust te eten wanneer alleen gegeten wordt. Één respondent liet weten nog steeds te oefenen met langzaam eten (de tijd nemen voor het eten) en eten in alle rust; soms lukt het wel en soms niet. Vier respondenten hebben naar eigen zeggen effecten ervaren rondom het thema hoofdhonger (honger opgewekt door gedachten, oordelen en regels). Door drie van hen Pagina 16

17 wordt dit omschreven als het in mindere mate bestempelen van voedingsmiddelen als goed of slecht of het denken in termen van wel of niet mogen. Hierdoor vermindert volgens hen de hunkering naar bepaalde voedingsmiddelen; vroeger mochten er vaak dingen niet en dan wilde je dat juist graag. Daarbij wordt door twee van hen ook een verminderd schuldgevoel rondom eten ervaren; ik ben altijd wel heel erg van het vingertje achteraf, ik voelde me altijd heel erg schuldig als ik te veel had gegeten. En ik moet zeggen dat dat heel drastisch minder is geworden. Één respondent gaf aan echter nog steeds de hele dag aan eten te denken en of dat wel of niet mag. Drie respondenten hebben naar eigen zeggen een effect op het gebied van het (h)erkennen van emoties en het effectief omgaan met deze emoties. Twee van hen gaven aan steeds beter te herkennen welke emoties achter het eetgedrag zitten; gelukkig kom je gaandeweg meer aan de kant van waarom eet ik eigenlijk? Één van hen liet echter weten dat het daadwerkelijk in de praktijk brengen niet is gelukt, waardoor emoties als boos of blij nog altijd vergezeld worden door eten. De ander gaf aan erg te moeten opletten dat eten niet gebruikt wordt om emoties te dempen, maar het lukt beter dan vóór Liever Slank ; als de spanning te groot is geweest dan moet ik met mezelf verwennen opletten dat ik toch niet buiten mijn grenzen ga, maar de uitslagen zijn veel minder groot dan vroeger. De laatste respondent benoemde dat bij stress nog wel eens de neiging bestaat om te gaan eten. Één respondent gaf aan te stoppen met eten bij een gevoel van verzadiging als er alleen gegeten wordt. In gezelschap lukt dat echter niet en wordt naar eigen zeggen vervolgens te veel gegeten. Twee anderen lieten weten dat het soms wel en soms niet lukt om te stoppen met eten bij een gevoel van verzadiging. Rondom het thema honger gaven drie respondenten aan nog wel eens te eten als er geen honger ervaren wordt, bijvoorbeeld uit verveling, gezelligheid of om iets anders weg te eten. Alle drie voegden zij daaraan toe dat dit echter veel minder vaak het geval is dan vóór Liever Slank ; Het is dus eigenlijk onder sociale omstandigheden, of een enkele keer als ik echt stress heb dat ik denk nou verwen ik mezelf. Maar het is allemaal veel minder dan vroeger. Één respondent gaf aan nog altijd moeilijk te kunnen voelen wanneer er sprake is van (buik)honger of verzadiging. Drie respondenten vertelden dat zijn hun authentieke behoeften die aan eetgedrag ten grondslag liggen beter (h)erkennen. Twee van hen weten hier naar eigen zeggen invulling aan te geven op een manier die niet gerelateerd is aan eten; nu herken ik beter wat ik onderdruk en kan ik iets anders kiezen, bijvoorbeeld gaan sporten of een mooi boek pakken, dat zijn ook manieren om voor mezelf te zorgen. De andere liet weten hier invulling aan te geven op een manier die minder (vaak) gerelateerd is aan eten. Één respondent gaf aan beter de valkuilen door te hebben maar kan het niet goed in de praktijk brengen. Naar eigen zeggen wordt eten dan ook nog vaak als surrogaat gebruikt voor een onvervulde behoefte. Aangaande het onderwerp afvallen gaven twee respondenten aan niet blijvend te zijn afgevallen door het volgen van het programma; één van hen is zwaarder geworden en de ander heeft het gewicht onder controle gekregen door middel van sporten. Drie respondenten lieten weten wel blijvend te zijn afgevallen, onder hen één waarvan afvallen geen persoonlijk doel was. De andere twee hebben naar eigen zeggen niet zoveel gewicht verloren als zij aan het begin van het traject voor ogen hadden, maar geven daarbij aan nu makkelijker bij hun streefgewicht in de buurt te blijven en minder krampachtig met het gewicht om te gaan of het gewicht niet meer zo belangrijk te vinden. Verklaringen Door drie respondenten werd de ervaren coach als verklaring genoemd voor de effecten die zijn ervaren na het volgen van het Liever Slank progamma. Daarnaast vonden twee respondenten het programma concreet, werd het eenmaal als haalbaar bestempeld en gaf één iemand aan de herhaling van oefeningen prettig te vinden. Twee respondenten vonden het programma op maat, waardoor het erg veel opgeleverd heeft, en één respondent heeft Pagina 17

18 het programma niet als maatwerk ervaren. Twee respondenten vonden het traject te kort om zo iets fundamenteels als eten te veranderen, eigenlijk zou er nog een soort aftercare programma moeten zijn. Daarnaast gaf één respondent aan dat het programma onaf voelde en de verwachtingen niet overeen zijn gekomen met het programma. Alle vijf de respondenten vonden het prettig dat de focus tijdens het individuele traject volledig lag op de onderwerpen waar zij zelf mee worstelden; ik vond het prettiger dat we dan sneller meters konden maken. Twee respondenten voegden daaraan toe dat zij zichzelf op het privévlak minder makkelijk laten zien binnen een groep. Het individuele traject zorgde er naar eigen zeggen voor dat zij zich beter open konden stellen. Qua oefeningen gaven alle vijf de respondenten aan dat het model van de egotoestanden geholpen heeft bij het bewust worden van de innerlijke dialoog die achter (eet)gedrag schuil gaat; dat je soms gewoon het kind wilt zijn dat nu zin heeft in iets lekkers, en daar ook aan toe te geven en dan denken van nu ook genieten dan he (vanuit volwassene). Twee respondenten lieten weten baat te hebben gehad bij oefeningen rondom de zeven typen honger. Één respondent gaf echter aan dat die oefening niet voor inzicht heeft gezorgd. Twee respondenten noemden specifiek oefeningen rondom het genieten het eten als waardevol, en één de emogram. Tijdens de interviews is ook gesproken over zelfmanagement. Alle vijf de respondenten lieten weten op hun eigen manier bezig te zijn om de veranderingen vast te houden die in gang zijn gezet door Liever Slank. Zo gaven drie van hen aan bezig te zijn met mindfulness, bijvoorbeeld door het volgen van een cursus of het kopen van een boek over dit onderwerp. Hierin herkennen zij ook veel van Liever Slank. Twee maal werd mediteren genoemd; ik ben zelf ook met mediteren bezig, zodat je een beetje ontspanning zoekt in andere dingen dan eten. Daarnaast benoemden twee respondenten dat zij begonnen zijn met een vorm van beweging die bij hen past en is eenmaal het gebruik van de HAPIfork genoemd. Dit is een vork die gaat trillen als er te snel gegeten wordt en draagt zo bij aan het oefenen met langzamer eten. Ook is één respondent bezig met een vorm van eet coaching via de sportschool waarbij uitgegaan wordt van lekker eten, en pakt één respondent regelmatig een oefening van Liever Slank terug ter herhaling Groepstraject Persoonlijk doel Ook aan het begin van het groepstraject hebben de deelnemers een persoonlijk doel opgesteld. Bij acht van hen was het persoonlijke doel terug te herleiden naar het ontwikkelen van een meer ontspannen relatie met eten, zoals het minder dwangmatig omgaan met eten of het doorbreken van de lijnmodus. Daarnaast werd vijf keer meer aandacht voor het eten genoemd als doel. Dit in de zin van bewust omgaan met eten en genieten van eten. Ook is tevreden zijn met mijn lijf genoemd en lekker in mijn vel voelen. Één respondent gaf aan geen specifiek doel voor zichzelf te hebben gesteld. Vijf van de dertien respondenten noemden ook hun gewicht (afvallen) als doel. Tijdens het interview gaven vijf van de dertien respondenten aan hun persoonlijke doel te hebben bereikt, één heeft het niet volledig bereikt en zes hebben naar eigen zeggen hun doel niet bereikt. Van deze zes heeft één respondent het traject niet af kunnen maken in verband met persoonlijke omstandigheden. Daarbij werd echter wel aangegeven dat het voor nieuwe inzichten heeft gezorgd. Ook twee anderen die hun doel niet hebben bereikt vertelden dat zij nieuwe inzichten over hebben gehouden aan het programma. Nog twee anderen gaven aan dat Liever Slank andere positieve effecten dan het persoonlijke doel heeft opgeleverd en één liet weten dat het programma slechts voor één enkel positief effect heeft gezorgd. Ten slotte had één respondent geen persoonlijk doel opgesteld en kon dus geen uitspraak doen over het al dan niet behalen daarvan. Pagina 18

19 Effecten Dertien respondenten gaven aan effecten te hebben ondervonden aangaande het genieten van eten. Zes daarvan lieten weten nu meer te genieten van het eten en daardoor minder te eten, bijvoorbeeld door te kiezen voor kwaliteit in plaats van kwantiteit. Drie respondenten gaven aan wisselend om te gaan met het genieten van eten, en vier dat het niet gelukt is om meer te genieten van het eten; ik vind eten wel lekker, maar dat ik er nou echt bewust van geniet dat niet. Twee respondenten merken na afloop van het programma dat zij meer in alle rust (zonder afleidingen) aan het eten zijn. Beide gaven aan dat zij daardoor minder eten. Één van hen voegde daar echter aan toe dat de neiging aanwezig is om dit later op de dag te compenseren. Drie respondenten gaven aan dat het niet gelukt is om in alle rust te eten; de rust met eten en niet iets anders doen is zó moeilijk. Één andere respondent vertelde dat het in alle rust één ding doen en daarvan genieten een eyeopener was op andere vlakken in het leven. Één respondent gaf aan meer de tijd te nemen voor het eten en er een moment van te maken. Zes respondenten merken effecten rondom het thema hoofdhonger. Twee van hen gaven aan nog altijd te denken in termen van wel of niet mogen en daarvan merkt één dat doorgeslagen kan worden met eten als er van zichzelf gegeten mag worden. De andere twee gaven aan minder vaak te denken in thermen van wel of niet mogen en merken daardoor dat de hunkering naar bepaalde voedingsmiddelen afneemt en er minder gegeten wordt. Één respondent ervaart minder schuldgevoel rondom eten en één ervaart meer schuldgevoel rondom eten. De uitleg die daarbij gegeven is laat zien dat het schuldgevoel een gevolg is van het bewustzijn dat Liever Slank heeft gebracht; nu weet ik hoe het anders zou kunnen en ik doe het niet. Één respondent heeft laten nu vaker te kiezen voor onbewerkte producten. Zes van de dertien respondenten gaven aan effecten te hebben ondervonden op het gebied van het (h)erkennen van emoties en het effectief omgaan met deze emoties. Daarvan liet één respondent weten dat eten nog vaak wordt gebruikt als middel om emoties te dempen. De vijf anderen gaven aan hun emoties beter te (h)erkennen; ik heb eerder door of er iets anders onder de emotie zit die ik uit. Van die vijf merken twee respondenten dat ze het door kunnen pakken en hun emoties uiten op een manier die niet meer gerelateerd is aan eten. De drie anderen gaven aan dat emoties nog steeds in meer of mindere mate gedempt worden door middel van eten, ondanks dat ze beter (h)erkend worden. Één van hen vertelde dat het niet lukt om op een andere manier met emoties om te gaan; als ik veel stress heb dan heb ik niet de discipline om te stoppen met eten. De twee anderen zeiden dat het soms een bewuste keuze is om toe te geven aan het eten bij emoties; ik weet dat ik nu aan het eten ben om iets van een frustratie of gevoel weg te werken, maar ik heb even geen zin om eraan te werken, dus laat maar even zitten dat komt morgen wel. Vijf respondenten gaven aan ook te eten wanneer er geen signalen van buikhonger zijn; ik ben er op aan het letten, maar ik kan ook wel iets pakken omdat ik me verveel Liever Slank heeft daarin bewustheid gebracht, maar nog niet de trigger om het dan ook niet te doen. Zes respondenten gaven aan te luisteren naar signalen van buikhonger en dus niet te eten wanneer er geen signalen zijn. Één respondent benoemde ten slotte dat het wel lukt om af te gaan op signalen van buikhonger wanneer er alleen gegeten wordt, maar niet als er anderen bij zijn. Rondom het thema verzadiging antwoordden twee respondenten dat zij niet stoppen met eten wanneer zij genoeg hebben gehad, en zeven dat zij wel stoppen met eten bij signalen van verzadiging; anders was het ook een gewoonte van mij om altijd mijn bord leeg te eten, en nu denk ik van dat hoef je eigenlijk niet te doen. Drie respondenten gaven aan wisselend te reageren op signalen van verzadiging; soms wordt ervoor gekozen om wel te stoppen met eten en op andere momenten niet. Pagina 19

20 Drie respondenten vertelden dat zij door het programma beter in staat zijn om de eigen authentieke behoeften te (h)erkennen die aan eetgedrag ten grondslag liggen; daar zat een behoefte achter in aandacht en tijd voor mezelf. Daardoor merken zij allen dat eten minder vaak als surrogaat wordt gebruikt om die behoefte op te vullen. Bij vijf respondenten was afvallen een doel aan de start van het programma.. Één van hen gaf aan daadwerkelijk te zijn afgevallen en de andere vier niet. Één respondent voegde daaraan toe te zijn aangekomen tijdens het programma en heeft dit zelf weten terug te pakken. Hierdoor is er een half jaar tot twee jaar na afloop van het programma weer een stabiel gewicht bereikt. Drie andere respondenten waarbij afvallen geen doel was, lieten weten wél te zijn afgevallen als resultaat van het programma. Een andere respondent gaf aan minder focus op het gewicht te ervaren; het is niet zo dat ik een blijvend effect heb gehad in het lijnen Ik voel me wel comfortabeler in mijn lijf. Verklaringen Drie maal werd de ervaren coach als verklaring gegeven voor de effecten die zijn ervaren na afloop van het programma. Daarnaast noemden drie respondenten de individuele intake of de later gevolgde individuele sessie als eyeopener en vonden twee het programma erg praktisch. Vijf respondenten vonden het programma te kort om echt iets blijvends te realiseren, waarvan één het programma wegens persoonlijke omstandigheden niet af heeft kunnen maken. Één respondent gaf aan het niveau te hoog te vinden en één kon zich niet vinden in het gedachtegoed van Liever Slank. Daaraan werd toegevoegd dat de verwachtingen niet overeen zijn gekomen met het programma. Daarnaast gaf één respondent aan te rationeel te zijn en te veel vanuit de automatische piloot te handelen, en een ander dat snoepen echt een verslaving is waar niet gemakkelijk een andere gewoonte voor in de plaats gezet kan worden. Vier respondenten benoemden dat er binnen het groepstraject minder ruimte was voor begeleiding bij persoonlijke casuïstiek. Twee van hen hebben de individuele intake of een later gevolgde individuele sessie als eyeopener ervaren en twee anderen gaven aan dat voor hen een combinatie van het groepstraject en individuele begeleiding effectiever zou zijn geweest. Drie respondenten vertelden veel herkenning gevonden te hebben in de verhalen van andere deelnemers uit de groep. Twee respondenten hebben soms wel en soms geen herkenning ervaren en twee herkenden zich niet in de verhalen van anderen. De vier respondenten die minder tot geen herkenning hebben ervaren voegden daaraan toe dat zij de groep erg gemêleerd vonden; Ik merkte dat er mensen met een verschillende achtergrond in de training zaten. Ik kon me niet herkennen in de problemen van de anderen wat dat betreft. Zeven respondenten gaven aan het uitwisselen van ervaringen met anderen als erg prettig te hebben ervaren en één respondent legde uit dat er veel bilateraal gewerkt is binnen de groep en miste daardoor juist de ervaringen van de andere groepsleden. Vier respondenten legden uit dat zij meer behoefte hadden aan het oefenen van de theorie in de praktijk, daar was het groepstraject wat hen betreft te kort voor; in drie kwartier werd de theorie aangestipt en toen was het al weer voorbij. Hier zou je eigenlijk wel een hele middag oefeningen over kunnen doen. Daarnaast werd twee maal het groepsgevoel als erg positief benoemd en één maal het klassikale karakter van het traject. Zeven respondenten hebben de oefening met de zeven typen honger vanuit mindful eten als erg waardevol ervaren; waar ik vooral veel aan heb gehad zijn die zeven hongers, dat was erg concreet en kon ik voelen en vastpakken. Vier respondenten gaven aan dat het model van de egotoestanden voor inzicht gezorgd en twee anderen vonden dit model te kunstmatig of te ver gaan. Zes respondenten hebben oefeningen rondom het genieten van eten als erg waardevol ervaren, waaraan twee specifiek toevoegden dat het cijfer geven aan ieder hapje een eyeopener was. Dat is een oefening om het genot te tellen in plaats van de calorieën; een cijfer geven aan hoe lekker het is en gun jezelf vooral lekkere honger. Want die tiende hap of dat tiende stukje chocola dat heeft niets meer te maken met liefdevol eten. Voor één Pagina 20