Duurzaam groeien en vernieuwen
|
|
- Gerrit Meijer
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Symposium Duurzaam groeien en vernieuwen Wat leert de Monitor Duurzaam Nederland en hoe kan Nederland werken aan duurzame groei? Dinsdag 5 februari 2013, uur Organisatie Planbureau voor de Leefomgeving Centraal Planbureau Sociaal en Cultureel Planbureau Centraal Bureau voor de Statistiek Ministerie van Infrastructuur en Milieu
2 Symposium Duurzaam Groeien en Vernieuwen, 5 februari 2013 De context People, planet, profit. Duurzaamheid is een multidimensionaal begrip - wat het meten ervan tot een ware uitdaging maakt. De drie Nederlandse planbureaus (CPB, SCP en PBL) zijn samen met het CBS die uitdaging aangegaan, wat heeft geresulteerd in een kloek boekwerk vol cijfers en analyses: de Monitor Duurzaam Nederland Wat blijkt? De kwaliteit van leven is in Nederland behoorlijk hoog, ook in vergelijking met andere Europese landen. Nederlanders zijn welvarend, voelen zich veilig en gezond, vertrouwen elkaar en hun instituties en hebben veel sociale contacten. Ook het Nederlandse milieu wordt zoetjesaan schoner. Het is echter maar de vraag of toekomstige Nederlanders kunnen genieten van eenzelfde niveau van welvaart. Dit komt allereerst door mondiale zorgen om milieu en natuur, zoals klimaatverandering en verlies van biodiversiteit, waar Nederland aan bijdraagt. En nu al legt de Nederlandse welvaart beslag op grondstoffen en landbouwgronden elders in de wereld. Ook zijn er zorgen over de kwetsbaarheid van het financiële stelsel en de houdbaarheid van ons huidige niveau van sociale voorzieningen. Nederland leeft op de pof, concludeert NRC Handelsblad dan ook in een bericht over de Monitor. 1
3 De aftrap In het gebouw van het CBS komen op dinsdag 5 februari 2013 zo n 130 mensen bij elkaar om te bespreken hoe Nederland kan werken aan duurzame groei. De helft van de aanwezigen werkt bij de overheid, de overigen zijn afkomstig van bedrijven, burgerinitiatieven en kennisinstituten, zo blijkt na een snelle peiling van dagvoorzitter Hans Leeflang (directeur Kennis, Innovatie en Strategie bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu). Hij memoreert dat de discussie over de allereerste Monitor (uit 2009) vooral ging over de vraag hoe de meetmethode beter kon. Nu willen we bespreken hoe de gegevens in de Monitor kunnen bijdragen aan beleid om duurzame groei te stimuleren, wat een belangrijke pijler is in het regeerakkoord van het kabinet Rutte II. Presentatie één: De actuele stand van zaken Hanneke Imbens, hoofddirecteur Economie, bedrijven en nationale rekeningen van het CBS, memoreert dat de Monitor het eerste product is dat de drie planbureaus en CBS samen hebben gemaakt. Het CBS heeft sinds het verschijnen van de Monitor 2011 gewerkt aan een update van de drie dashboards kwaliteit van leven, hulpbronnen en Nederland in de wereld. 2
4 Duurzame ontwikkelingen kennen in principe een tamelijk geleidelijk verloop, zegt Imbens. Toch zijn er al wat verschuivingen te constateren ten opzichte van de meting in Voor de kwaliteit van leven was het beeld in de Monitor 2011 al gunstig. Uit de update blijkt dat meerdere indicatoren voor de kwaliteit van leven verder zijn verbeterd. Dit geldt niet voor de zorg van mensen over hun financiële positie. Die is de afgelopen jaren onder invloed van de economische crisis toegenomen. Kijken we naar de mate waarin Nederland beslag legt op hulpbronnen dan zien we ook een aantal verbeteringen. Bij luchtkwaliteit en gegeneraliseerd vertrouwen is de trend inmiddels positief geworden. De negatieve effecten van het Nederlandse optreden op de rest van de wereld groeien echter. We leggen nog steeds een groot beslag op natuurlijke hulpbronnen. De invoer van minerale grondstoffen is verder toegenomen. Desondanks stijgen we op dit punt op de Europese ranglijst. Kennelijk zijn de negatieve gevolgen van het optreden van andere EU-landen nog groter geweest, concludeert Imbens. Het CBS wil zich inzetten voor het versterken en uitbouwen van het meetsysteem, bijvoorbeeld door ook duurzame ontwikkelingen op bedrijfsniveau in kaart te gaan brengen. Verder speelt het CBS een actieve rol in het internationaal harmoniseren van de meetsystemen. Doel is dat experts wereldwijd consensus bereiken over de manier waarop we duurzaamheid meten. 3
5 Powerpointpresentatie van Imbens. De resultaten van de update van de Monitor zijn te bekijken via de site van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) Presentatie twee: Positionering Nederland voor een duurzame toekomst Adviseur klimaatverandering en duurzaamheid bij KPMG Yvo de Boer is de tweede spreker in dit plenaire gedeelte. Bij grote bedrijven is het bewustzijn rond duurzaamheid enorm gegroeid, merkt De Boer. Deze bedrijven ontwikkelen een duurzaamheidsstrategie, waarbij zij ook eisen gaan stellen aan hun zakenpartners. Dan kan het snel gaan. Supermarktgigant Walmart stelt bijvoorbeeld duurzaamheidseisen aan haar toeleveranciers, waardoor veel leveranciers opeens rap verduurzamen. Deze koplopers verduurzamen grofweg om drie redenen. Ofwel omdat zij mogelijkheden zien om nieuwe, duurzame producten en diensten te verkopen, ofwel omdat verduurzamen een kans is om kosten te reduceren, ofwel omdat verduurzamen goed is voor hun reputatie. Succesvolle beursgenoteerde bedrijven onderscheiden zich steeds vaker door niet-financiële factoren, zoals duurzaam gedrag, stelt De Boer. De relatie tussen succes en duurzaamheid is overigens niet helemaal duidelijk. Misschien leidt duurzaam beleid tot succes, misschien hebben succesvolle bedrijven de ruimte om aan duurzaam beleid te doen. Niet alle bedrijven gaan echter mee in de duurzaamheidstrend. De afstanden tussen koplopers, peloton en achterblijvers groeien juist. De koplopers kijken 20 à 30 jaar vooruit, terwijl de achterblijvers nu kijken naar die film van Al Gore uit Nederland heeft in principe een mooie uitgangspositie als kennis-, productie- en vestigingsland, aldus De Boer. Maar we zijn geen gidsland meer. Overheden worden opgezogen door de financiële crisis waardoor de aandacht voor duurzaamheid taant. Het bedrijfsleven is nu aan zet. De overheid kan duurzaamheid bewaken en stimuleren. Bijvoorbeeld via fiscale instrumenten ( ik ben VAMIL-fan ). Of door zich in te spannen voor een gelijk speelveld en de zekerheid te geven dat duurzaamheid een langetermijndoel is van de overheid; dit kan het peloton overhalen om investeringen in duurzaam produceren aan te durven. Of door launching customer te zijn. De Boer geeft een voorbeeld: Toen ik nog bij VROM werkte, kregen wij te horen dat het heel moeilijk is om schilders te vinden die met verf op waterbasis werken. Desondanks verkondigde het ministerie alleen in zee te gaan met 4
6 schilders die zulke verf gebruiken. Veel schildersbedrijven bleken opeens toch aan die eis te kunnen voldoen. Voor De Boer is het wel de vraag of dit type beleid genoeg zal zijn voor het verduurzamen van het Midden- en Kleinbedrijf. Hoe kan de overheid zorgen dat ook het MKB in de volle breedte de duurzaamheidsagenda oppakt? Powerpointpresentatie van de Boer. Presentatie drie: coördinatie of concurrentie De volgende spreker is Maarten Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving. Wat Hajer betreft is de tijd om te spreken over people, planet, profit voorbij. Het is volgens Hajer allang duidelijk dat landbouwbeleid een manier is om natuur te beheren, of dat levenskwaliteit meelift op vergroening van de economie. De drie p s waren goed om de verwevenheid van deze thema s mondiaal te agenderen, maar we zijn nu toe aan een nieuw vocabulaire en verhaal, stelt hij. Hij gaf aan dat er behoefte is aan een nieuwe zorgen voor morgen. Ofwel een verhaal dat de energie uit de samenleving weet te richten en zo het realiseren van dat verhaal dichterbij brengt. 5
7 Wachten tot de 193 lidstaten van de Verenigde Naties het eens zijn geworden over de juiste balans tussen de drie p s duurt Hajer simpelweg te lang. Wellicht is het tijd om van plan A, coördinatie, over te stappen op plan B: concurrentie. Een aantal landen zegt: Wij wachten niet langer, wij zetten alvast volop in op duurzame innovaties. Deze voorlopers in de green race zijn het meest competitief in het verwerven van patenten en het ontwikkelen van duurzame productieprocessen. Deze kopgroep gelooft dat de economische toekomst ligt bij duurzame bedrijfsprocessen. De vraag is: wil Nederland bij die kopgroep horen? Daar ziet het niet naar uit. Het Europese beleid dwingt groen beleid voor een deel al af, maar dit stuit in Nederland juist op weerstand. Het huidige kabinet heeft voor het eerst gezegd dat het serieus overweegt om de transitie naar een ander dan het fossiele energiesysteem in te zetten. Dan is het wel logisch om het geld voor innovatie in topsectoren op duurzaamheid te richten maar dat gebeurt niet.. Ook blijkt het moeilijk om CO2-uitstoot zodanig te beprijzen dat bedrijven er werkelijk rekening mee gaan houden bij het ontwikkelen van hun productieprocessen. De overheid doet er goed aan heldere langetermijndoelen rond duurzaamheid te stellen. En volg niet slaafs een blauwdruk in een milieubeleidsplan, maar houd het doel voor ogen, zegt Hajer. Onderweg gaat er namelijk altijd iets mis en gebeuren er altijd onverwachte dingen. De kunst is om dan niet de handdoek in de ring te gooien, maar om bij te sturen richting dat heldere doel. 6
8 Powerpointpresentatie van Hajer. Presentatie vier: internationale handel en milieu Vierde en laatste inleider is George Gelauff, onderdirecteur van het Centraal Planbureau. Hij licht de relatie tussen economische groei, handel en milieu toe. Er wordt jaarlijks bijna 18 miljard kilo biomassa uit ontwikkelingslanden ingevoerd. Gelauff laat zien dat de ecologische voetafdruk van een land groeit naarmate het land verder is ontwikkeld. Op dit moment is er maar één land duurzaam volgens de criteria van het Global Footprint Network, en dat is Peru. Dat land slaagt er als enige in om een hoge mate van ontwikkeling (human development index groter dan 0,8) te combineren met een ecologische voetafdruk, die binnen de grenzen van de planeet blijft. De huidige wereldhandel heeft twee gezichten: het leidt tot economische groei, maar is slecht voor het milieu. Dat hoeft niet zo te blijven. Zodra landen een bepaald niveau van welvaart hebben bereikt, gaan ze zich namelijk inspannen voor hun lokale natuurlijke omgeving. Groei van welvaart zal uiteindelijk dus leiden tot een betere directe leefomgeving (schonere lucht, bodem en water) in die welvarender landen zelf. Dit fenomeen volgt daarmee de zogenaamkde Kuznetscurve. De drang om grote mondiale problemen aan te pakken is echter minder. Gelauff geeft aan dat de Kuznetscurve wel op treedt bij lokale milieuproblemen, maar niet bij de grote mondiale, zoals 7
9 klimaat, biodiversiteit en grondstoffen. De gevolgen van bijvoorbeeld verlies aan biodiversiteit of grondstoftekorten doen zich namelijk niet als eerste gelden in welvarende landen. Met een omweg kan welvaartsgroei de duurzaamheid wellicht toch dienen. Groeiende welvaart leidt tot minder kinderen. Gelauff ziet de wereldbevolking op lange termijn dalen; in slechts 3 procent van de landen daalt de vruchtbaarheid op dit moment niet en honderd landen zitten al onder hun reproductieniveau. Minder mensen is van belang met het oog op het beslag op het milieu. Gelauff vraagt zich wel af of deze bevolkingsdaling zal optreden vóórdat de stijgende consumptie maakt dat we ecologische grenzen hebben overschreden. Powerpointpresentatie van Gelauff. Paneldiscussie Dagvoorzitter Hans Leeflang voert vervolgens een paneldiscussie met de vier inleiders. Allereerst vraagt Leeflang naar de betekenis van de Monitor. Meten is weten, gissen is missen, reageert De Boer. Volgens Hajer opent de Monitor een kans om beleidsdoelen in duidelijke, meetbare termen te formuleren. Gelauff vindt het mooie van de Monitor dat het welvaartsbegrip breed wordt ingevuld (meer dan BBP); de Monitor is daarmee een Nirwana voor economen. 8
10 De discussie verplaatst zich naar de rol van het MKB in duurzame ontwikkeling. Het midden- en kleinbedrijf loopt altijd achter in trends, stelt Gelauff. Zij hebben immers minder tijd en kennis en kunnen veel minder dan grote bedrijven de spelregels bepalen. Aan de andere kant ontstaan veel innovatieve ideeën juist binnen het MKB, reageert De Boer. Grote, kapitaalkrachtige bedrijven ontwikkelen zelf weinig innovatieve ideeën; die nemen ze over van kleine bedrijfjes. Eén ding is voor hem duidelijk: de consument beloont verduurzaming niet. Het gros van de consumenten wil geen cent extra betalen voor duurzame producten. De Monitor is een goede stap op weg naar een internationaal meetinstrument voor duurzaamheid, beamen de inleiders, en kan zo helpen om het internationale beleid rond duurzaamheid te coördineren. De vraag is wel waarop je wilt coördineren. Op doelstellingen? Of meer praktisch, bijvoorbeeld op het ontwikkelen van eensluidende manieren om CO2 te beprijzen? Wellicht is het coördineren van zo n gereedschapskist haalbaarder én effectiever dan het coördineren van doelstellingen. De discussie verschuift naar het Nederlandse topsectorenbeleid, wat aan De Boer de verzuchting ontlokt dat het niet duidelijk is op welke visie van de toekomst Nederland nu eigenlijk wil investeren. Nederland kiest gewoon niet! In de ogen van Hajer zijn er te weinig verbanden tussen de topsectoren. Daardoor leert Nederland niet goed genoeg hoe je ketens en processen duurzaam inricht. Als producent van duurzame producten zullen we geen grote mondiale speler worden, verwacht Hajer. Die potentie heeft Nederland wel als ontwerper van duurzame ketens en processen, maar daar wordt nu dus niet op ingezet. Tot slot vraagt Leeflang wat de panelleden opvalt aan de updates van de Monitor. In twee jaar tijd blijkt er al best veel veranderd, reageert Imbens. Ik leer daarvan dat zo n update dus zin heeft. Gelauff is nieuwsgierig naar de aard van die veranderingen. Hebben we hier van doen met toevallige fluctuaties, of zijn zij de voorbode van een trend? Daar is alleen maar achter te komen door te blijven meten. Voor het vervolg van de middag verdelen de aanwezigen zich over drie groepen. 9
11 Deelsessie: Green accounting en duurzame businessmodellen De aftrap van deze sessie komt van Koen de Snoo, directeur duurzaamheid van het ministerie van Infrastructuur & Milieu. Duurzaamheid is een waardensysteem, zegt hij. Je werkt aan wat morgen van waarde is. Dat gebeurt op dit moment het meeste in het bedrijfsleven. Het bedrijf van de toekomst is een glazen huis, memoreert De Snoo. De overheid kan die transparantie bevorderen, bijvoorbeeld door het ondersteunen van het Global Reporting Initiative (GRI) en MVO NL. Ook heeft het ministerie van I&M initiatieven genomen om duurzaamheidsprestaties vergelijkbaarder te maken (denk bijvoorbeeld aan de website Meten van Duurzaamheid en een wegwijzer in keurmerken voor consumenten). Het ministerie probeert duurzame businessmodellen te stimuleren door zelf duurzaam in te kopen en fiscale voordelen te regelen (MIA/VAMIL). Fiscale vergroening lijkt al net zo n taboe als voorheen de hypotheekrenteaftrek, zegt De Snoo. Maar: als we er maar lang genoeg niet over willen praten, gaat het vanzelf een keer gebeuren, voorspelt hij. Al die woorden werken soms als groene gordijnen en komen de transparantie niet ten goede, reageert iemand. De Boer geeft toe dat het zou helpen als de overheid transparantie over duurzaamheidsprestaties afdwingt. De Snoo roept op tot optimisme. Het gaat nu heel snel. Yvo de Boer merkt op dat er tal van pogingen zijn om de groene gordijnen open te trekken. Hij noemt de Dow Jones Sustainability Index, het Global Reporting Initiative en het Carbon Disclosure Project. Intelligente bedrijven gebruiken dergelijke rapportageinstrumenten om vooruit te kijken en te bepalen waar hun kansen liggen. Investeerders doen echter weinig met informatie over duurzaamheid. Soms is de overheid daar debet aan. Pensioenfondsen mogen van de overheid geen risico s nemen en investeren daarom niet in duurzaamheid. De overheid zou zich moeten inspannen om milieukosten serieus te beprijzen, reageert een aanwezige. Dat zou leiden tot andere investeringsbeslissingen. Frido Kraanen van pensioensfonds PPGM valt bij: Het zou ons enorm helpen als de Macro Economische Verkenningen ook immateriële zaken verwerkt. Dan zouden wij daar op kunnen sturen door duurzamer te beleggen. Wij proberen dat zelf al wel, maar overheid noch consumenten vragen erom. Overheid, geef ons perspectief! Het beprijzen van milieukosten is politiek een zeer gevoelig onderwerp, reageert De Snoo. De discussie verplaatst zich naar het nut van een Chief Sustainability Officer (CSO) in de raad van bestuur. Helpt dat? Ja, zegt de een, want dan is duurzaamheid een agendapunt op het hoogste 10
12 niveau. Nee, zegt de ander, een aparte persoon of afdeling waar alles op afgeschoven kan worden werkt niet; duurzaamheid moet integraal onderdeel zijn van het hele beleid. Stellingen bij deze sessie. Deelsessie: Sturing via coördinatie versus concurrentie Maarten Hajer en zijn collega s van het Planbureau voor de Leefomgeving hebben deze sessie voorbereid door vijf stellingen te presenteren. Tot een systematische bespreking van de stellingen komt het echter niet direct. Daarvoor willen de deelnemers te graag zelf een draai aan het thema geven. Moeten we eigenlijk wel streven naar economische groei?, zo vraagt een deelnemer zich af. Zouden landen niet beter met elkaar kunnen concurreren op kwaliteit van leven en geluk? Een andere deelnemer vindt kwaliteit van leven een luxezaak. Hajer trekt de discussie weer naar zich toe. De vraag is: komen we top-down, via internationale verdragen, tot duurzaam beleid? Ik denk niet dat de vernieuwing op dit moment via dergelijke coördinatie tot stand komt. Hajer acht een model waarin landen die voorop lopen hun resultaten presenteren als een voorbeeld voor mogelijk beleid hoopvoller. Vernieuwing en verduurzaming zouden dan meer bottom-up ontstaan, een werkwijze die aansluit bij de energieke samenleving die zich nu al rond duurzaamheid organiseert. De Verenigde Naties zijn op coördinatie gericht, maar dit model werkt moeizaam omdat onder de oppervlakte altijd ook concurrentie tussen de landen speelt. Hajer roept daarom op om duurzame initiatieven te omarmen, ook als die zich slechts bilateraal voordoen. Een duurzaam verdrag tussen China en de Verenigde Staten zet flink wat zoden aan de dijk. Je vertraagt de gunstige effecten daarvan enorm als je zo n verdrag eerst door 193 landen wilt laten bekrachtigen. Door duurzaamheid gelijk naar VN-niveau te willen trekken, zoek je problemen juist op. Het kan goed werken om bedrijven te laten concurreren op duurzaamheid, reageert een deelnemer. Maar voor steden en regio s werkt coördinatie beter. Coördinatie op duurzaamheid maakt een regio paradoxaal genoeg juist concurrerender. Maar speel het niet via het milieu, merkt iemand op, want milieu landt in de regio voor geen meter. Laat zien dat duurzaam innoveren en groene technologie leiden tot economische winst, dat komt aan! Vertegenwoordigers van bedrijven bevestigen dat momenteel andere argumenten tellen dan klimaat, zoals kansen voor biobased en clean tech. 11
13 Kijk uit met zo n discours, reageert iemand. Zodra je louter inzet op economisch gewin en voorzieningszekerheid, ben je deze nieuwe partijen weer kwijt zodra zich een alternatief uit de oude economie aandient. Voorbeeld: schaliegas. Om bedrijven te laten concurreren op duurzaamheid is niet alleen een gelijk speelveld nodig, maar ook een speelveld met behoorlijk ambitieuze duurzaamheidsnormen (in jargon: een high level playing field voor koplopers), reageert iemand. En daar ontbreekt het aan. De overheid dwingt die normen niet af waardoor Nederland blijft hangen in de fossiele economie. Nederland lijkt volgens sommigen eerder bezig met een brown race dan een green race. De Botlek ligt aan een fossiel infuus, merkte iemand op. Nederland is het enige land dat de afgelopen 5 jaar achter uit is gegaan wat betreft energieproductiviteit. Stellingen bij deze sessie. Deelsessie: Relatie internationale handel en milieu Discussieleider George Gelauff begint met een korte inventarisatieronde. Alle deelnemers blijken het erover eens dat handel geen doel op zichzelf behoort te zijn, maar een middel om iets anders te bereiken. Dit blijkt overigens zo ongeveer het enige waarover men niet van mening verschilt. Zo blijkt men verschillend te denken over handel als middel om duurzaamheidswinst te behalen. Sommige deelnemers vinden dat handel per definitie schade toebrengt aan het milieu, alleen al vanwege het benodigde transport. Zij willen vooruitgang boeken door de kwaliteit van lokale producten te verbeteren. Anderen zien ook positieve kanten aan handel. Handel maakt dat technologie zich kan verspreiden. Bovendien kan handel de kwaliteit van leven van bijvoorbeeld arme boeren verbeteren. Anderzijds: internationale handel kan ook leiden tot landgrabbing, waardoor boeren van hun land worden verjaagd. Een aanwezige wil meer aandacht voor de people -kant van het duurzaamheidsvraagstuk - en dan vooral ook in mondiaal perspectief. Het opraken van grondstoffen zal de kans op het uitbreken van oorlogen doen toenemen. Op nationaal niveau valt er ook nog wel wat te verbeteren. Om te komen tot duurzame beleidsbeslissingen zou er een afwegingskader moeten komen dat verder kijkt dan alleen geldelijk gewin. Wellicht kunnen de Macro Economische Verkenningen ook aandacht gaan schenken aan 12
14 sociale en ecologische aspecten? De Monitor Duurzaam Nederland vervult deze rol eigenlijk al, merkt iemand op. Vervolgens verschuift de discussie naar de vraag of blijvende economische groei mogelijk is. Sommigen menen van wel: de huidige groei is al anders van aard, productieprocessen zijn wezenlijk veranderd. Als grondstoffen schaars en dus duur worden, zoekt men een vervangende grondstof. Anderen missen in deze opvatting een gevoel van urgentie: grondstoffen zijn echt beperkt. Volgens sommige deelnemers is zelfs groene groei niet mogelijk. We moeten toe naar krimp. Opgemerkt wordt dat de discussie vooral gaat over bijsturen. Maar waar willen we eigenlijk naar toe? Hoe helderder het doel, hoe minder er bijgestuurd hoeft te worden. Dus: in plaats van terug te treden zou de overheid moeten sturen op een helder doel. Burgers en bedrijven laten al veel initiatieven zien, maar daar mogen er nog wel wat meer van komen. En de overheid zou die initiatieven kunnen stimuleren. Stellingen bij deze sessie. Het einde Tijdens de plenaire afsluiting vat Dominique Engers de inhoud en sfeer van de middag treffend samen in een gezongen gedicht. Duurzaam groeien en vernieuwen, nou we hadden kunnen weten / Dat een symposium dat zó heette door een man werd voorgezeten. / Onze dagvoorzitter leek betrouwbaar, wereldwijs / En stond hier als de vleesgeworden Mister vijftig tinten grijs, dichtte zij. De volledige tekst van het gedicht van Dominique Engers is opgenomen als bijlage 2. Waarna deze dagvoorzitter de formele bijeenkomst afsloot en de borrel voor geopend verklaarde. 13
15 Bijlage 1: Programma symposium Duurzaam groeien en vernieuwen Welkom en opening door dagvoorzitter Hans Leeflang, directeur Kennis, Innovatie en Strategie bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu Presentatie over geactualiseerde resultaten Monitor Duurzaam Nederland en internationale ontwikkelingen rond het meten van duurzaamheid door Hanneke Imbens, hoofddirecteur Economie, bedrijven en nationale rekeningen van het Centraal Bureau voor de Statistiek naar de presentatie Presentatie over Positionering Nederland voor een duurzame toekomst door Yvo de Boer, adviseur klimaatverandering en duurzaamheid bij KPMG naar de presentatie Presentatie over sturing via coördinatie versus concurrentie door Maarten Hajer, Directeur Planbureau voor de Leefomgeving naar de presentatie Presentatie over relatie internationale handel en milieu door George Gelauff, onderdirecteur Centraal Planbureau naar de presentatie Discussie plenair en in 3 subgroepen: green accounting en duurzame businessmodellen - naar de stellingen sturing via coördinatie versus concurrentie - naar de stellingen relatie internationale handel en milieu - naar de stellingen 14
16 Bijlage 2: IMPRESSIE SYMPOSIUM IN DICHTVORM Een gastvrije ontvangst, van koffie met een plakje cake Genoten wij bij binnenkomst in de bibliotheek. Het aandeel vrouwen hier, dat was vanmiddag niet heel groot Het was blijkbaar weer de man die hedenmiddag uitkost bood. Duurzaam groeien en vernieuwen, nou we hadden kunnen weten Dat een symposium dat zó heette door een man werd voorgezeten. Onze dagvoorzitter leek betrouwbaar, wereldwijs En stond hier als de vleesgeworden Mister vijftig tinten grijs. Alles draaide om De Monitor, zei Hans, op deze dag Die daar achterin overigens voor iedereen gratis lag. Wie vertegenwoordigde wat? Vier groepen vingers in de klas Maar Hans verzekerde u allemaal dat iedereen hartelijk welkom was. People, Planet, Profit, daarover vervolgde hij Zijn dochter had daar, tijdens een duinwandeling wat kanttekeningen bij. Hans mummelde wat over de monitor, en stond hier te verklaren Dat wij een nieuw kabinet hadden, en klaar voor een update waren. Een keur aan fraaie sprekers, die als warming up fingeerden Voor later op de middag, als u zelf discussieerde. Mobieltjes moesten uit, en toen kwam Hanneke voor ons staan Zij las ons een kwartiertje voor en had een korenblauw jasje aan. 15
17 De achtergrond van het meetsysteem, drie dashboards zagen wij Waarna Hanneke over de betekenis van de kleuren kort wat zei. Op de pof bij de toekomst, de conclusie van de NRC De trends 2013 deelde Hanneke ook nog mee. In Nederland zat het wel goed met de kwaliteit van leven We hadden vertrouwen in instituties, Hanneke meldde het maar even. Hoe nu verder? Het CBS had allerlei pilots uitgezet En een Nobelprijswinnaar werd voor het slotcongres ingezet. Hanneke rondde af, en sprak de hoop uit voor de klas Dat ook de aandacht voor het begrip duurzaamheid behoorlijk duurzaam was. Toen sprak Yvo de Boer, de man was grijs, de man was kaal En openhartig over deze zaken tegen ons allemaal. De klimaatconferentie, een dieptepunt! Verzuchtte hij toen Yvo dacht bij zichzelf: tijd om wat anders te gaan doen. Dat gold ook voor vandaag, t was duidelijk dat ie dat vond Hij ging iets heel anders vertellen dan in uw programma stond. Yvo was niet van websites waar je dingen op kon zoeken Misschien vanwege zijn leeftijd, was ie meer van dikke boeken. Het bedrijfsleven werd wakker, dat was mooi, dat werd ook tijd Drie redenen, zei Yvo, om bezig te zijn met duurzaamheid. Wat voorbeelden van koplopers, Yvo besprak de top En uiteraard leverde duurzaamheid bedrijven ook iets op. 16
18 Een beter beurswaarde voor bedrijven die duurzaam waren? Hoe dat kwam kon Yvo niet zo één, twee drie verklaren. En waar Prosperity precies in Profit veranderd was? Het raadsel van die ene P besprak Yvo toen met de klas Nederland had drie manieren om zich op duurzaamheid te positioneren En het MKB bleef nogal achter, qua presteren. Naast mij staat trouwens Eelco, een gans groene gitarist Zonnepanelen op zijn dak, en verder veganist. Een muzikale koploper, wandelend gevoelige snaar Zijn tropisch hardhouten piano omgeruild voor een gitaar. De overheid had vele knoppen waar zij op kon drukken Om duurzaamheidprojecten veel beter te laten lukken. Het fiscale instrumentarium, het Europees beleid De EU was leidend op t gebied van duurzaamheid. Hoe Nederland voor een duurzame toekomst positioneren? t Moest lukken als het MKB de zaak niet bleef traineren. Straks was er ruimte voor discussie, maakte Leeflang toen bekend Maar eerst sprak Maarten Hajer, over een belangrijk moment. People, Planet, Profit, nou, die tijd die was voorbij Er was behoefte aan een nieuwe richting, zoals Maarten zei. Zorgen voor morgen, die operatie moest worden gecoördineerd En concurrentie, als plan B, moest worden geïntroduceerd. 17
19 Klimaat is uit! Zei Maarten, en hij wilde kort nog kwijt: Er zijn terechte zorgen over ecologische houdbaarheid. Sprint je mee met de kopgroep, en fiets je jezelf naar voren? Maarten waagde zich maar liever niet aan wielermetaforen. Verbeteren efficiency was cruciaal voor groei en groen En het marketen van wind en zon bleek populair om te doen. Het nieuwe kabinet overweegt afscheid van het fossiele systeem Maar een wervend verhaal over de toekomst bleek een groot probleem. Zonnepanelen schroeven, lang leve de duurzaamheid. En dat kon ook een boost zijn voor de werkgelegenheid. En er was behoefte aan duidelijkheid van de overheid Over de kwaliteit van het onderwijs wou Maarten nog wat kwijt. De website kon nog wel, het boek had zijn langste tijd gehad Ik zag Yvo ernstig kijken, heel bedenkelijk vond ie dat. En toen sprak Maartens Twinbrother, George Gelauff kwam op bezoek Met wat pikante uitspraken uit datzelfde kloeke boek. Producten uit ontwikkelingslanden, in kilo s gemeten En Seoel was net nog duurzaam, liet een plaatje ons toen weten. De vloek van de grondstoffen, die werd ons uitgelegd En over de Kutznetscurve werd daarna wat gezegd. 18
20 Hoe hoger het inkomen, hoe beter het milieu in huis Beter eten, betere hygiëne, beter leefklimaat bij je thuis. Inkomen per hoofd en vruchtbaarheid, de wereldbevolking daalde Waar het milieu, op lange termijn dan weer voordeel uit haalde. Hanneke en de grijze mannen namen zitting voor de klas En ik dacht bij mezelf dat duurzaamheid niet heel erg sexy was. De halve zaal hier zat te knikkebollen, volgens mij Het viel mij op dat u sinds half twee allemaal niks meer zei. Het ging weer over het achterblijven van het MKB Yvo zag mogelijkheden, deelde hij toen monter mee. En consumenten, door de bank genomen, dat was een gegeven Waren niet bereid om ook maar één cent meer uit te geven. Waspoeder nieuwe stijl, waarmee je op je centjes past Zelfs interessant voor iemand die in een riviertje wast. Nog maar één keer spoelen, één keer slechts, in plaats van drie Dat scheelde tijd, dat scheelde water, en dar scheelde energie. Yvo had een naar gevoel en zei een beetje kwaad: Nederland wil niet kiezen of is daartoe niet in staat. Kiesadvies van Yvo: een bedachtzame analyse De veranderende kleuren kreeg Hanneke toen nog voor de kiezen. Tijd voor een korte pauze, om te plassen en te roken En daarna mocht door ons eindelijk ook worden gesproken. 19
21 Coördinatie en concurrentie, daar heb ik eerst aan deelgenomen. Maarten Hajer had voor de zekerheid vijf stellingen meegenomen. De redacteur van De Gelukskrant die wou graag zijn mening geven We konden concurreren op de kwaliteit van leven. Meneer de Goei vond dit een luxethema, meldde hij toen even De halve wereld was immers bezig met òverleven. Nog geen vijf minuten bezig, de halve zaal liet zich al horen En de filosofische vraagstukken vlogen ons reeds om te oren. De heren van het planbureau die mochten reageren Voor mij een mooi moment om hem naar George Gelauff te smeren. People, Planet, Profit, daarover ging t in deze klas En wat moesten de mensen als er geen planeet meer was? Kon de planeet nog zonder mensen? de een vond wel de ander nie Ook hier was het gesprek een potje pure filosofie. En een goeie econoom, zo werd ons toen verteld Die praat over de waarde, maar die praat niet over geld. Kosten baten analyse, toen zei iemand in de klas Dat onbeperkte economische groei niet langer mogelijk was. Miljarden werden uitgesloten, gaf een bezorgde jongen aan En we dansten met z n allen op de rand van een vulkaan. De laatste moet het licht uitdoen, en ook in het kantoor In Frankrijk is een nieuwe wet, die draagt nu zorg daarvoor. 20
22 Het ging over de paardentram, de paardenpoepprognose Burgeroorlogen en bankproblemen waren uit den boze Antonie, van Stop the Traffik die moest weg en dat was balen Maar hij trok toch een sprintje om zijn trammetje te halen. Ik liep achter hem aan, terug naar de plenaire zaal Hans Leegflang zat daar ook te luisteren naar het verhaal. Ik zag hem even SMS en, en dat oogde zeer ter zake Vast met zijn dochter, om een nieuwe wandelafspraak te maken. Toen was het woord aan Wietske, zij keek graag over de grens En adequate wetgeving, dat was haar grootste wens. Schiphol en het MKB, hoe kregen we ze mee? Daarover was helaas, niet een sluitend briljant idee. Kwaliteit van leven? Wanneer ik zo n voordracht doe Kom ik daar in alle eerlijkheid nooit echt aan toe. Het is toch meer overleven, om zo n gedicht rijmend te krijgen Want als je één rijmwoord mist stort het hele kaartenhuis in elkaar. Toen terug naar hier, Hans stond al klaar voor mijn aankondiging Nog snel een stichtend slotwoord voor ie naar de duinen ging. Hij ging geen samenvatting geven, want dat werd door mij gedaan Duidelijk opgelucht daarover, kondigde hij mij dus aan. 21
23 Mijn man en ik, wij vliegen nooit binnen ons eigen land De laatste doet het licht uit, en wij wassen met de hand. Wij hebben ook besloten om geen kinderen te nemen Zodat ik niet de schuld krijg van uw duurzaamheidproblemen. Het was mij een genoegen, ik vond het reuze interessant Maar ik snak naar een borrel, net als de man van De Gelukscourant. Een biertje en een bitterbal, vers uit het vet gehaald Mijn kwaliteit van leven word daar ernstig door bepaald. Ik kan nog uren doorgaan maar ik wou het hierbij houden Want Eelco is zoals altijd ook nu enorm verkouden. Hij verdient een tiende van wat ik verdien, en dat is nogal pover En daarom houdt zijn leefmilieu natuurlijk ook niet over. Borrelt Leeflang mee, of gaat ie door de duinen lopen? Nu, voor de rest van ons trekt men hiernaast een wijntje open. De laatste doet het licht uit, ik vertrek na één rosé En we zaten hier gezellig, en we zaten hier oké! Dominique Engers, Den Haag, 5 februari
24 Colofon Verslag Symposium Duurzaam Groeien en Vernieuwen Den Haag, locatie CBS, 5 februari 2013 Voorbereiding en contact: CBS, Bas van den Elshout, b.vandenelshout@cbs.nl Ministerie I&M, Robbert Thijssen, Robbert.Thijssen@minienm.nl PBL, Aldert Hanemaaijer, aldert.hanemaaijer@pbl.nl SCP, Jeroen Boelhouwer, j.boelhouwer@scp.nl Verslaglegging Marjan Slob, info@marjanslob.nl Organisatie Planbureau voor de Leefomgeving Centraal Planbureau Sociaal en Cultureel Planbureau Centraal Bureau voor de Statistiek Ministerie van Infrastructuur en Milieu 23
Duurzaam groeien en vernieuwen
Symposium Duurzaam groeien en vernieuwen 05 02 13 Wat leert de Monitor Duurzaam Nederland en hoe kan Nederland werken aan duurzame groei? Dinsdag 5 februari 2013, 13.30-18.00 uur Centraal Bureau voor de
Nadere informatieKoningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande
Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie
Nadere informatieAllereerst wil ik de organisatoren van deze dag, de Stichting Lezen en Schrijven
Toespraak staatssecretaris Klijnsma van Sociale Zaken en Werkgelegenheid tijdens het bedrijvencongres Samen scholen, pure winst! op 11 september 2009 in Eindhoven. Dames en heren, Allereerst wil ik de
Nadere informatieMVO IN DE VERSNELLING TRENDS VOOR GROENE & SOCIALE ECONOMIE WORD OOK KLIMAATNEUTRAAL MAAK KANS OP CLIMATE MAKE OVER
MVO IN DE VERSNELLING TRENDS VOOR GROENE & SOCIALE ECONOMIE WORD OOK KLIMAATNEUTRAAL MAAK KANS OP CLIMATE MAKE OVER IE Motoren Event Karin Jansens MVO Nederland 15 sept 2015 MVO GAAT OVER URGENTIE EN OPTIMISME
Nadere informatie80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER,
Meting juni 2013 Het Nederlandse Donateurspanel van WWAV wordt mede mogelijk gemaakt door het CBF en is uitgevoerd door Peil.nl 80% VAN DE NEDERLANDERS TYPEERT ZICH ALS GOEDE-DOELENGEVER, AL ZIEN MINDER
Nadere informatieVOETAFDRUKKEN VAN NEDERLANDSE CONSUMPTIE
VOETAFDRUKKEN VAN NEDERLANDSE CONSUMPTIE De ecologische effecten van Nederlandse consumptie in het buitenland PBL-Notitie Trudy Rood, Harry Wilting en Aldert Hanemaaijer 22 januari 2016 Colofon Voetafdrukken
Nadere informatieWat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.
Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me
Nadere informatieIk ben als bestuurder in deze provincie bijzonder geïnteresseerd in de kansen van nieuwe energie voor onze kenniseconomie.
Welkomstwoord van Jan Franssen, Commissaris van de Koningin in Zuid-Holland, bij het Lustrumcongres 'Geothermal Heat is Cool' van het Platform Geothermie, Den Haag, 24 oktober 2012 ---------------------------------------------------------------------------------
Nadere informatieWat je voelt is wat je denkt! De theorie van het rationeel denken
Wat je voelt is wat je denkt! De theorie van het rationeel denken Mensen zoeken hulp omdat ze overhoop liggen met zichzelf of met anderen. Dit kan zich op verschillende manieren uiten. Sommige mensen worden
Nadere informatieWe spelen in het huis van mijn mama deze keer,
Jip en Janneke. Ik ben Jip. Ik ben Janneke en we wonen naast elkaar. Hij heet Jip, zij heet Janneke. en we spelen soms bij hem en soms bij haar. We spelen in het huis van mijn mama deze keer, we kunnen
Nadere informatieO, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.
Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan
Nadere informatieVan baan naar eigen baas
M200912 Van baan naar eigen baas drs. A. Bruins Zoetermeer, juli 2009 Van baan naar eigen baas Ruim driekwart van de ondernemers die in de eerste helft van 2008 een bedrijf zijn gestart, werkte voordat
Nadere informatie'Gratis' mantelzorg (m/v)
'Gratis' mantelzorg (m/v) Presentatie Eelco Wierda bij NVR-expertmeeting 'Gendersensitief beleid bij gemeenten' 11 juni 2015 Vorig jaar ben ik mij vanuit Atria als Kenniscentrum voor Emancipatie verder
Nadere informatieU in het middelpunt Die migraine hè Levenservaring verzilveren
Welzijn op recept Welkom bij SWOA. Uw huisarts heeft u met ons in contact gebracht. De dokter kan u op dit moment geen passende behandeling (meer) bieden. Toch voelt u zich niet lekker, of heeft u pijn.
Nadere informatieCrises en kansen: van klimaatverandering tot circulaire economie
Crises en kansen: van klimaatverandering tot circulaire economie Inhoud Inleiding Uit de interviews / circulaire economie Afronding Overzicht jaren met hoogst gemeten temperatuur Wereldgemiddelde oppervlaktetemperatuursverandering
Nadere informatieMevrouw de voorzitter, Geachte leden van het Bureau, Dames en heren,
Vrijdag 10 september 2010 Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Comité van de Regio s Resource Efficient Europa Mevrouw de voorzitter, Geachte leden van het Bureau,
Nadere informatie4 Internationaal mvo en ketenbeheer: een korte stand van zaken
4 Internationaal mvo en ketenbeheer: een korte stand van zaken 4.1 Inleiding Waar staat het bedrijfsleven momenteel als het gaat om rapportage over internationaal mvo en ketenbeheer in het bijzonder? Dit
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012
Speech van commissaris van de koningin en voorzitter RvT Energy Valley Max van den Berg, inspiratiemiddag Enexis, Dwingeloo, 7 september 2012 Dames en heren, [Inleiding] Mensen die op inspiratie wachten
Nadere informatieGoede morgen allemaal, welkom.
Opening Verantwoordingsdag, 16 mei 2018 Door de Voorzitter van de Tweede Kamer, Khadija Arib Versie I, d.d. 3 mei 2018 Goede morgen allemaal, welkom. Vandaag vieren wij Verantwoordingsdag. Op deze dag
Nadere informatieOpeningsgebeden INHOUD
Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus
Nadere informatieWaar toezicht opduikt daar zijn of daar komen problemen zullen veel mensen denken.
Dames en heren, De uitnodiging om hier op het lustrumsymposium te komen spreken grijp ik graag aan om mij als toezichthouder nu eens een keer niet te richten op problemen. Waar toezicht opduikt daar zijn
Nadere informatieDoorbreek je belemmerende overtuigingen!
Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als
Nadere informatie10 Innovatielessen uit de praktijk 1
10 Innovatielessen uit de praktijk 1 Geslaagde gastoudermeeting levert veel ideeën op voor innovatie! Wat versta ik onder innoveren? Innoveren is hot. Er zijn vele definities van in omloop. Goed om even
Nadere informatieDe Innovator. Trendanalyse. De Trendanalyse in een notendop. de Innovator opent de ogen voor nieuwe kansen
De Innovator Trendanalyse De Trendanalyse in een notendop de Innovator opent de ogen voor nieuwe kansen Trendanalyse DE INNOVATOR Het gedrag van klanten wordt steeds grilliger en door trends bepaald; Daarom
Nadere informatieWat zijn de drijfveren van de Nederlandse ondernemer? Een onderzoek naar de vooren nadelen van ondernemen
Wat zijn de drijfveren van de Nederlandse ondernemer? Een onderzoek naar de vooren nadelen van ondernemen Onderzoek van GfK november 2015 Inleiding Het aantal ondernemers blijft groeien. In 2015 heeft
Nadere informatieGeachte commissarissen, leden van het Europees Parlement, collega s,
Speech door staatssecretaris Dijksma van Milieu op de Klimaatsessie over burgerluchtvaart en zeescheepvaart tijdens de gezamenlijke Informele Transport- en Milieuraad op 15 april 2016. Geachte commissarissen,
Nadere informatie4 Zijn heerlijke producten ook eerlijke producten?
4 Zijn heerlijke producten ook eerlijke producten? Deze zomer was ik op familiebezoek in Honduras. Geheel onverwacht liep ik er twee oude bekenden tegen het lijf. Ze stonden pardoes voor mijn neus. Ik
Nadere informatieMusical De Eendenclub verdwaalt
Pagina 1 van 9 Musical De Eendenclub verdwaalt Normale versie voor 3 typetjes (Otto/Elle/Izzi) Een eigen productie van Recrateam Zang: Leonie van Gent en Martijn Boer Stemmen op de cd-versie: Martijn Boer
Nadere informatieVIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN
E-BLOG VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN in samenwerken Je komt in je werk lastige mensen tegen in alle soorten en maten. Met deze vier verbluffend eenvoudige tactieken vallen
Nadere informatieDe Drievoudige Bottom Line, een noodzakelijke economische innovatie
De Drievoudige Bottom Line, een noodzakelijke economische innovatie Feike Sijbesma, CEO Royal DSM In de loop der tijd is het effect van bedrijven op de maatschappij enorm veranderd. Vijftig tot honderd
Nadere informatieResearchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink
Researchverslag: rituelen Joanna Siccama GAR1-B 11-10-2014 leraar: Harald Warmelink Inleiding Om onderzoek te doen naar rituelen is het in eerste plaats belangrijk om te definiëren wat een ritueel is.
Nadere informatie13 Acquisitietips. AngelCoaching. Coaching en training voor de creatieve sector www.angelcoaching.nl
13 Acquisitietips AngelCoaching Coaching en training voor de creatieve sector Tip 1 Wat voor product/dienst ga je aanbieden? Maak een keuze, niemand kan alles! Tip 1 Veel ondernemers zijn gezegend met
Nadere informatieToespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag
Toespraak staatssecretaris H.A.L. van Hoof bij de opening van de miniconferentie O&O-fondsen op 10 september 14.00u in Den Haag Welkom, blij dat u er bent. Uit het feit dat u met zovelen bent gekomen maak
Nadere informatieFrans de Hoyer GW Management. E-Mail Marketing (mysterye-mail) E-Mailnieuwsbrief Social media voor de Automotive. De wereld is veranderd
Frans de Hoyer GW Management E-Mail Marketing (mysterye-mail) E-Mailnieuwsbrief Social media voor de Automotive De wereld is veranderd 1 We kopen online We plaatsen alles online 2 Dit onderdeel valt ineens
Nadere informatieHoofdstuk 2. Contact maken, inlichtingen verstrekken en onderhandelen
Hoofdstuk 2 Contact maken, inlichtingen verstrekken en onderhandelen 48 Gangbare uitdrukkingen bij contact maken en onderhandelen De meeste zinnen die in dit overzicht staan, zijn formeel. U kunt deze
Nadere informatieWeer naar school. De directeur stapt het toneel op. Goedemorgen allemaal, zegt hij. * In België heet een mentor klastitularis.
Weer naar school Kim en Pieter lopen het schoolplein op. Het is de eerste schooldag na de zomervakantie. Ik ben benieuwd wie onze mentor * is, zegt Pieter. Kim knikt. Ik hoop een man, zegt ze. Pieter kijkt
Nadere informatieThema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine?
Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? is op het werk. moet aan de machine werken. De chef vertelt eerst hoe de machine werkt. Dan werkt met de machine. De machine doet het niet. roept een
Nadere informatieDEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!
DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het
Nadere informatieSchrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne>
Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 Inleiding Timo is een ander mens geworden door zijn grote vriend Tommy. Toch was het niet altijd zo geweest, Timo had Tommy gekregen voor
Nadere informatie100% groene energie. uit eigen land
100% groene energie uit eigen land Sepa green wil Nederland op een verantwoorde en transparante wijze van energie voorzien. Dit doen wij door gebruik te maken van duurzame energieopwekking van Nederlandse
Nadere informatieVOORBEELD CASUS. Wat is de winst van wachten tot het laatste moment? een socratisch gesprek uitgeschreven
VOORBEELD CASUS Wat is de winst van wachten tot het laatste moment? een socratisch gesprek uitgeschreven Hieronder tref je een beschrijving van een socratisch gesprek van ca. 1 1/2 uur, in 5 stappen. Voor
Nadere informatieStrategisch Beleidsplan 2013-2015
Strategisch Beleidsplan 2013-2015 Switch, samen naar duurzaam en rechtvaardig Switch stimuleert gedrag dat bijdraagt aan een duurzame en rechtvaardige wereld. Hier én daar, nu én in de toekomst. Switch
Nadere informatieApostolische rondzendbrief
oktober 9, 2011 Jaargang 1, nummer 1 Lieve mensen, Zo bent u een voorbeeld voor alle gelovigen in Macedonië en Achaje geworden. Wij zijn nu al weer een tijdje hier in het zuiden van Griekenland, in de
Nadere informatiesarie, mijn vriend kaspar en ik
sarie, mijn vriend kaspar en ik Leen Verheyen sarie, mijn vriend kaspar en ik is een theatertekst voor kinderen vanaf 4 jaar en ging in première op 12 september 2009 bij HETPALEIS in Antwerpen 1 ik: het
Nadere informatieNetje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!
Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring
Nadere informatie13 februari 2016. Onderzoek: ZZP-ers en verplichte verzekering
13 februari 2016 Onderzoek: ZZP-ers en verplichte verzekering Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een
Nadere informatieDe toekomst van energie
De toekomst van energie Duurzame Energie door Redactie ElectricityMatters 15-08-2017 Dat ons wereldwijde energiesysteem niet duurzaam is, blijkt duidelijk uit onze steeds schaarsere hulpbronnen, de regelmatig
Nadere informatieThema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine?
Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? is op het werk. moet aan de machine werken. De chef vertelt eerst hoe de machine werkt. Dan werkt met de machine. De machine doet het niet. roept een
Nadere informatiePeerEducatie Handboek voor Peers
PeerEducatie Handboek voor Peers Handboek voor Peers 1 Colofon PeerEducatie Handboek voor Peers december 2007 Work-Wise Dit is een uitgave van: Work-Wise info@work-wise.nl www.work-wise.nl Contactpersoon:
Nadere informatieFinale weekend club competitie
Finale weekend club competitie Ploegentijdrit Zaterdag stond als allereerst de ploegentijdrit op programma. Jawel hoor we moesten als eerste van start. We waren maar met 5 in plaats van 6 man. Start ging
Nadere informatie2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S
2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de
Nadere informatieLesbrief 14. Naar personeelszaken.
http://www.edusom.nl Thema Op het werk Lesbrief 14. Naar personeelszaken. Wat leert u in deze les? Wanneer u zeggen en wanneer jij zeggen. Je mening geven en naar een mening vragen. De voltooide tijd gebruiken.
Nadere informatieWat verwachten werkgevers van het onderwijs als het gaat om duurzaamheid?
Wat verwachten werkgevers van het onderwijs als het gaat om duurzaamheid? Een onderzoek onder werkgevers in de topsectoren en de overheid. Onderzoeksrapport Samenvatting 1-11-2013 1 7 Facts & figures.
Nadere informatieDialogen website Motiveren tot rookstop
Dialogen website Motiveren tot rookstop Dialoog verandertaal uitlokken en versterken Goedemorgen. Heeft u problemen gehad sinds uw vorige controle? Ja, eigenlijk wel. Mijn tanden zijn sterk verkleurd.
Nadere informatieMet NLP de kredietcrisis te lijf Duurzaam winst behalen door compassie
Steven Smit Voor de mens in organisaties Met NLP de kredietcrisis te lijf Duurzaam winst behalen door compassie Door Steven Smit 2008 Steven Smit BV voor de mens in organisaties Chopinstraat 148 1817 GD
Nadere informatiePresentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A
Presentatie Tekst Top plan (talentontwikkelingsplan) Amy Kouwenberg OABCE1A INLEIDING Ik heb vandaag een cadeautje meegenomen. Niet voor jullie, maar voor mijzelf. Het cadeautje staat voor de verrassingen
Nadere informatieSpeech Gerbrandy-debat
Speech Gerbrandy-debat Goedemiddag allemaal, Woorden doen ertoe. Vandaag en toen. De woorden van premier Gerbrandy hebben een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse geschiedenis. Via de radio sprak
Nadere informatieBeursdagboek 29 Oktober 2013.
Beursdagboek 29 Oktober 2013. Niemand gelooft meer in een daling van de financiële markten. Tijd 11:20 uur. Na een week in de Turkse zon ben ik weer achter de schermen. Ik heb een week rustig kunnen nadenken
Nadere informatieDuurzaamheidk. Duurzaamheid wordt de norm voor consumenten. Duurzaamheidkompas meting #15 oktober 2015
Duurzaamheidk mpas Duurzaamheid wordt de norm voor consumenten Duurzaamheidkompas meting #15 oktober 2015 Inleiding Duurzaamheidkompas #15 Antwoord op duurzaamheidvragen In deze tijd van een milieu-, klimaat-,
Nadere informatieSustainable development goals
Sustainable development goals The road to dignity by 2030 Ending Poverty, Transforming all Lives and Protecting the Planet = De weg naar waardigheid, Armoede beëindigen, alle levens veranderen en de aarde
Nadere informatieReflectiegesprekken met kinderen
Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen
Nadere informatieAllereerst wil ik u een gezegend, gezond en gelukkig Nieuwjaar toewensen! En uiteraard hoop en wens ik dat het uw ondernemingen goed gaat.
Toespraak bij het Nieuwjaarsontbijt van de Building Society, door Commissaris van de Koningin, drs. Ank Bijleveld-Schouten, op 10 januari 2012 te Delden. Dames en heren, Allereerst wil ik u een gezegend,
Nadere informatieklimaatverandering en voedsel
klimaatverandering en voedsel Parijs; wat is er afgesproken en gaat het lukken? Wat betekent dit voor landbouw en voeding? Energie transitie als voorbeeld voor producent en consument Duurzaamheid als paradigma.
Nadere informatieInspirerend Presenteren
Inspirerend Presenteren Door Kai Vermaas & Charis Heising Bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla bla Inleiding Wil je leren hoe jij een presentatie kunt geven waar je zeker bent van je verhaal? En
Nadere informatieZelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W
Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W 1 Naam student: Studentnummer: Datum: Naam leercoach: Inleiding Voor jou ligt het meetinstrument ondernemende houding. Met dit meetinstrument
Nadere informatieRoadmap naar een duurzame bio-economie in 2030
Roadmap naar een duurzame bio-economie in 2030 Vier toekomstige routes met elk een andere inzet van biomassa.. privaat mondiaal regionaal publiek Toelichting De inzet van biomassa in 2030 hangt van veel
Nadere informatieEen wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is.
Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Goedendag! Als ik even de aandacht mag, ja! Dank u. Dan geef ik nu het woord aan mezelf. Als ik mij eerst eens even mag introduceren.
Nadere informatieTraining. Vergaderen
Training Vergaderen Halide Temel 1-5-2014 Inhoudsopgave Inleiding 3 Doelen 4 Deelnemers 4 Werkvormen 4 Programma 4 Voorstellen & introductie 5 Opdracht Luciferspel 6 Theorie 7 Opdracht - Vergaderen 12
Nadere informatieHET BELANG VAN DUURZAAM ONDERNEMEN
HET BELANG VAN DUURZAAM ONDERNEMEN Dames en heren Ik val maar meteen met de deur in huis: Duurzaam ondernemen is geen hype maar een blijvende trend. Wie als bedrijf niet mee doet, mist op termijn de boot.
Nadere informatieMantelzorg, waar ligt de grens?
Mantelzorg, waar ligt de grens? CDA Talentacademie 2014-2015 Anita Relou Wat is volgens het christendemocratisch gedachtengoed de grens van mantelzorg. Inleiding 2015. Een jaar met veel veranderingen in
Nadere informatieVragenlijst: Wat vind jij van je
Deze vragenlijst is bedacht door leerlingen. Met deze vragenlijst kunnen leerlingen er zelf achter kunnen komen wat andere leerlingen van hun school vinden. De volgende onderwerpen komen langs: Sfeer op
Nadere informatieDONATEUR KIEST GOEDE DOEL VANWEGE ONDERWERP EN STOPT MET STEUN VANWEGE ONTEVREDENHEID OVER GOEDE DOEL
Meting maart 2013 Het Nederlandse Donateurspanel van WWAV wordt mede mogelijk gemaakt door het CBF en is uitgevoerd door Peil.nl DONATEUR KIEST GOEDE DOEL VANWEGE ONDERWERP EN STOPT MET STEUN VANWEGE ONTEVREDENHEID
Nadere informatieSoms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.
Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.
Nadere informatieU leert in deze les "toestemming vragen". Toestemming vragen is vragen of u iets mag doen.
TOESTEMMING VRAGEN les 1 spreken inleiding en doel U leert in deze les "toestemming vragen". Toestemming vragen is vragen of u iets mag doen. Bij toestemming vragen is het belangrijk dat je het op een
Nadere informatieMANIFEST Duurzaam Den Haag
MANIFEST 2018-2028 Duurzaam Den Haag Duurzaam Den Haag Manifest 2018-2028 De uitdaging van de aarde is de uitdaging van Den Haag De 21ste eeuw stelt ons voor grote nieuwe uitdagingen. Klimaatverandering
Nadere informatie7 november 2014. Onderzoek: Wapenindustrie
7 november 2014 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 30.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de
Nadere informatieWat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst.
Interview op zaterdag 16 mei, om 12.00 uur. Betreft een alleenstaande mevrouw met vier kinderen. Een zoontje van 5 jaar, een dochter van 7 jaar, een dochter van 9 jaar en een dochter van 12 jaar. Allen
Nadere informatieWaar start je als ondernemer met duurzaamheid
Waar start je als ondernemer met duurzaamheid www.will2sustain.com SPELREGELS PARTICIPATIEF INTERACTIEF MOBIELTJES GEBRUIK MAKEN VAN KENNIS IN DE GROEP CONCREET TOEPASSEN GEBRUIK MAKEND VAN VRAGEN EN
Nadere informatie"De financiële sector is het probleem,
1 van 5 22-2-2019 07:44 sg.uu.nl "De financiële sector is het probleem, niet de oplossing" 6-8 minuten Investeren in een duurzamere wereld? Als het aan de aandeelhouders ligt, liever niet. Onderzoeker
Nadere informatieEindverslag SLB module 12
Eindverslag SLB module 12 Marthe Verwater HDT 3C 0901129 Inhoudsopgave: Eindreflectie.. Blz.3 Reflectieverslag les 1.. Blz.4 Reflectieverslag les 2.. Blz.6 Reflectieverslag les 3.. Blz.8 2 Eindreflectie
Nadere informatieHet Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten
Het Energiebeleid van komende jaren dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Opbouw Ambities en hoofdlijnen Ontwikkelingen in het energieveld Keuzes van het kabinet Ambitie Regeerakkoord: 1. Minder
Nadere informatieLes 3 - maandag 3 januari 2014 - De Wilgenstam kleutergroep van meester Jasper
Les 3 - maandag 3 januari 2014 - De Wilgenstam kleutergroep van meester Jasper Het lampje is aan, dat betekent dat we gaan filosoferen. Isa-Noa vertlede in de eerste les dat zij lippenstift en badeendjes
Nadere informatieParkinson Café Delft en omstreken Nieuwsbrief van de maand November
Parkinson Café Delft en omstreken Nieuwsbrief van de maand November Parkinson Café Delft en omstreken website: Sophia Revalidatie (sportkantine), www.parkinsoncafedelfteo.nl Reinier de Graafweg 1, email:
Nadere informatieSollicitatiegesprekken volgens de STAR methode
Sollicitatiegesprekken volgens de STAR methode Tijdens sollicitatiegesprekken wil je zo snel en zo goed mogelijk een kandidaat voor een openstaande functie selecteren. De STAR vragenmethode is een gedegen
Nadere informatieSpreekbeurt Dag. Oglaya Doua
Spreekbeurt Dag Oglaya Doua Ik werd wakker voordat m n wekker afging. Het was de dag van mijn spreekbeurt. Met m n ogen wijd open lag ik in bed, mezelf afvragend waarom ik in hemelsnaam bananen als onderwerp
Nadere informatieIris marrink Klas 3A.
Iris marrink Klas 3A. 1 Inhoud. 1- Voorpagina 2- Inhoud, inleiding & mijn mening 3- Dag 1 4- Dag 2 5- Dag 3 6- Dag 4 7- Dag 5 Inleiding. Ik kreeg als opdracht om een dagverslag te maken over Polen. 15
Nadere informatieHET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN
HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN Gratis PDF Beschikbaar gesteld door vlewa.nl Geschreven door Bram van Leeuwen Versie 1.0 INTRODUCTIE Welkom bij deze gratis PDF! In dit PDF
Nadere informatieIrma Steenbeek VERSTAG
Irma Steenbeek VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van
Nadere informatiePREVIEW. Probeer nu 1 dag DAVID DE JONGE JAREN VAN VIJF DAGEN: GOD, SPORT & JEZELF MET PRAKTISCHE, SPORT- EN PERSOONLIJKE VOORBEELDEN
PREVIEW Probeer nu 1 dag DE JONGE JAREN VAN DAVID VIJF DAGEN: GOD, SPORT & JEZELF MET PRAKTISCHE, SPORT- EN PERSOONLIJKE VOORBEELDEN DAG 1 GOD ZIET JOU ZITTEN! Het is niet leuk om buitengesloten te worden,
Nadere informatieE-CURSUS 1: WELKE WAARDEN ZIJN VAN WEZENLIJK BELANG VOOR JOU?
E-CURSUS 1: WELKE WAARDEN ZIJN VAN WEZENLIJK BELANG VOOR JOU? Thuis en op school heb je allerlei waarden meegekregen. Sommigen passen bij je, anderen misschien helemaal niet. Iedereen heeft waarden. Ken
Nadere informatieOplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)
Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)
Nadere informatieSamen Ondernemen met de Natuur
Samen Ondernemen met de Natuur Henk Gerbers Kleinschalig maakt gelukzalig, of is bulk beter? Naar een Voedselbeleid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) Verhaal over Ondernemen
Nadere informatieWie zijn jouw vrienden? Opdracht:
Wie zijn jouw vrienden? Opdracht: 1. Maak een spinnenweb van jouw belangrijkste vrienden. 2. Schrijf er telkens bij waar je die vriend hebt leren kennen. 3. Schrijf de meest positieve eigenschap als vriend
Nadere informatieSociale media. Over het EenVandaag Opiniepanel. 15 augustus 2015. Over dit onderzoek
Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen onder het EenVandaag
Nadere informatieDuurzame winst voor MKB in 7 stappen Jaap de Vries Gijs Duivenvoorde
Duurzame winst voor MKB in 7 stappen Jaap de Vries Gijs Duivenvoorde Duurzaam ondernemen 1 Even voorstellen Gijs Duivenvoorde ir, Delft Berenschot Maakindustrie Duurzaamheid Innovatie Normcommissie ISO26000
Nadere informatieOntdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek
Ontdek de Bibliotheek Ontdek de Bibliotheek Ontdek de Bibliotheek Welkom in de bibliotheek. Je gaat op ontdekking in de bibliotheek. Hierbij doe je een onderzoek naar verschillende soorten media; zoals
Nadere informatiePensioenseminar 2013 speech Joanne Kellermann
Pensioenseminar 2013 speech Joanne Kellermann De Nederlandsche Bank ontvangt u vandaag met veel plezier op deze sportieve middag. Pensioenfondsbestuurders en toezichthouders hebben verschillende taken.
Nadere informatieTrade van de Week. ETF s. als alternatief. voor aandelen
Trade van de Week ETF s als alternatief voor aandelen In mijn zoektocht naar de Trade van de Week stuitte ik vandaag niet zozeer op een trade, maar eerder op een trader van de week. Deze klant trok mijn
Nadere informatie