Gezondheid in de. Gezondheid in de regio Gelre-IJssel Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

Transcriptie

1 In de regio Gelre-IJssel neemt het aantal mensen met gezondheidsproblemen in snel tempo toe. Dit komt voor een groot deel door leefstijl, omgevingsfactoren en een vergrijzende bevolking. Gezondheid bevordert het functioneren van mensen in de maatschappij; thuis, in de buurt, op het werk of als mantelzorger. Het is dus zinvol om via preventie te investeren in volksgezondheid. Gemeenten staan dicht bij hun inwoners. Zij kunnen hen stimuleren om te kiezen voor een gezondere leefstijl. De volksgezondheid heeft baat bij een integrale aanpak. Wanneer gemeentesectoren in samenhang een steentje bijdragen aan het preventiebeleid, komt dit de gezondheid van inwoners ten goede. Deze regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) is een naslagwerk voor gemeenten. Het beschrijft de ontwikkelingen in de gezondheid en het gezondheidsbeleid. Daarnaast bevat dit rapport een overzicht van activiteiten en voorzieningen waarmee gemeenten in de regio Gelre-IJssel problemen zoals overgewicht, overmatig alcoholgebruik en eenzaamheid kunnen aanpakken. Met deze rvtv in de hand kunnen gemeenten weloverwogen keuzes maken waardoor zij hun regisseursfunctie op een goed onderbouwde wijze kunnen waarmaken. Gezondheid in de regio Gelre-IJssel 2010 Gezondheid in de regio Gelre-IJssel Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

2 Gezondheid in de regio Gelre-IJssel Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010

3 Gezondheid in de regio Gelre-IJssel Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 Een publicatie van GGD Gelre-IJssel Postbus AB Apeldoorn Telefoon (088) Ir. P.R. Boluijt Ir. H.B. Hoeven-Mulder Ir. G.C. Pieterse Ir. C.M. de Rover Drs. J. Heinrich Drs. H. Evers Drs. M.J.J.C. Poos (RIVM)

4 Voorwoord Meedoen in de samenleving is voor ieder mens in Nederland van groot belang. Ook de Wet maatschappelijke ondersteuning onderstreept dit. Om te kunnen deelnemen aan de samenleving is het belangrijk dat mensen gezond zijn of leren omgaan met hun gezondheidsbeperkingen. Hier ligt duidelijk een taak voor de gemeente. Tot nu toe verstrekte GGD Gelre-IJssel de (gezondheids)informatie veelal per doelgroep (jongeren, volwassenen, ouderen) of per onderwerp (bijvoorbeeld infectieziekten, eenzaamheid bij ouderen) en in de vorm van rapportages, factsheets of adviezen. GGD Gelre-IJssel wil de informatieverstrekking aan en ondersteuning van gemeenten verbeteren door de informatie geïntegreerd aan te bieden in de vorm van een regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv). In deze rvtv is beschikbare informatie over gezondheid, (zorg)voorzieningen, preventie en gezondheidsbevordering uit diverse bronnen gebundeld, in samenhang gepresenteerd en in samenwerking met de gemeenten vertaald naar beleidsadviezen. De belangrijkste adviezen zijn verwoord in kernboodschappen: deze zijn richtinggevend voor de inhoud van de nota lokaal gezondheidsbeleid. Omslag Witte rook grafisch ontwerpers, Arnhem/Deventer/ Auteursrecht voorbehouden GGD Gelre-IJssel, Apeldoorn 2010 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van GGD Gelre-IJssel. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, Postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN: Het Kennis- en Expertisecentrum (KEC) van GGD Gelre-IJssel is initiatiefnemer voor deze regionale VTV. Een projectplan is ter goedkeuring en met verzoek tot medewerking voorgelegd aan de gemeenten. De rvtv is in eerste instantie geschreven voor de gemeenten en moet dan ook vooral voor deze doelgroep bruikbaar zijn. Om dit te bewerkstelligen zijn vanaf het begin gemeenteambtenaren betrokken bij de projectgroep, heeft het regionale ambtelijk overleg volksgezondheid meerdere malen als klankbordgroep gefungeerd en maakten twee gemeentebestuurders deel uit van de stuurgroep rvtv. De gemeenten en GGD Gelre-IJssel zijn zich ervan bewust dat dit regionaal rapport nog niet volledig is. In het projectplan is gekozen voor een groeimodel. Deze rvtv is gebaseerd op landelijke onderzoeksgegevens en gegevens van GGD Gelre-IJssel. Om het beeld van de gezondheidssituatie in de toekomst nog completer te maken, wil GGD Gelre-IJssel bij de volgende rvtv ook gebruik maken van gegevens van regionale en lokale organisaties. Veel van deze organisaties hebben, tijdens een inventarisatieronde door de GGD in het voorjaar van 2010, aangegeven dat zij wel aan de volgende rvtv willen meewerken. Voor de huidige rvtv was de tijd te kort om hun gegevens op een goede manier te verwerken. Uiteraard hopen gemeenten en GGD Gelre-IJssel dat de rvtv ook zorg- en maatschappelijke instellingen zal interesseren zodat ook zij gebruik gaan maken van

5 voor hen relevante (gezondheids)gegevens en dergelijke gegevens nadrukkelijk(er) bij gemeenten en GGD onder de aandacht gaan brengen. Dit rapport is tot stand gekomen in samenwerking met het RIVM. Daarnaast hebben de schrijvers zich ook laten inspireren door collega GGD-organisaties. Een woord van dank aan René Poos (RIVM) en de betrokken ambtenaren volksgezondheid, speciaal de beide projectgroepleden Gerda Montauban en Jos Koers. Tevens en niet in de laatste plaats dank aan diverse geconsulteerde collega s van GGD Gelre-IJssel, GGD Hart voor Brabant, GGD Zeeland en GGD Zuid-Limburg. GGD Gelre-IJssel is ervan overtuigd dat deze eerste regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning een belangrijke bijdrage zal leveren aan bestuurlijke afwegingen en het ontwikkelen van gemeentelijk integraal beleid ten aanzien van gezondheid en aanpalende beleidsterreinen zoals de Wmo, jeugd- en ouderenbeleid, milieubeleid et cetera. Met behulp van de rvtv kunnen gemeenten op een goed onderbouwde wijze hun regisseursfunctie waarmaken. Financiële middelen kunnen, met informatie uit de rvtv, naar onze overtuiging (nog) doelmatiger en effectiever worden ingezet. Dick ten Brinke Directeur GGD Gelre-IJssel November 2010 Inhoud Kernboodschappen Collectieve volksgezondheid: gemeenten aan zet De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning GGD Gelre-IJssel: gemeenschappelijke gezondheidsdienst van 21 gemeenten Waarom een regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning? Wetten, cijfers en beleid Wettelijk kader Gegevensverzameling GGD Gelre-IJssel Opbouw rvtv VTV-model als uitgangspunt Regionaal rapport plus gemeentelijke rapporten Kenmerken bevolking regio Gelre-IJssel Bevolkingssamenstelling van invloed op gezondheid Geografische ligging en bevolkingsaantal Bevolkingssamenstelling Bevolkingsopbouw naar leeftijd en geslacht Huishoudens Etniciteit Werkloosheid en arbeidsongeschiktheid Religie Doelgroep Maatschappelijke Zorg Sociaaleconomische status Opleiding Inkomen Rondkomen en schulden Gezondheid in de regio Gelre-IJssel Wat is gezondheid? Levensverwachting, gezonde levensverwachting en sterfte Ziekten en aandoeningen Ziekten en aandoeningen op basis van zorgregistraties Ziekten en aandoeningen op basis van zelfrapportage Infectieziekten Ziektelast Kwaliteit van leven Lichamelijke beperkingen Ervaren gezondheid Psychische gezondheid... 57

6 4.4.4 Angst en depressieklachten Eenzaamheid Factoren die de gezondheid beïnvloeden Waardoor wordt gezondheid bepaald? Persoonsgebonden factoren Overgewicht Verhoogde bloeddruk en verhoogd cholesterol Leefstijlfactoren Roken Alcoholgebruik Druggebruik Lichamelijke activiteit Voeding Seksueel gedrag Fysieke omgeving Wonen Binnenmilieu Geluidshinder Geurhinder Luchtverontreiniging Eikenprocessierups Sociale omgeving Sociale contacten Maatschappelijke participatie Onveilig voelen Huiselijk geweld Bijdrage van factoren aan ziektelast Borst- en baarmoederhalskankerscreening Jeugdgezondheidszorg Aanbod en gebruik gezondheidszorg Maatschappelijke zorg De rol van gemeenten in gezondheidsbeleid Gezondheidsbeleid op landelijk, regionaal en gemeentelijk niveau Wat is gezondheidsbeleid? Landelijk, provinciaal en lokaal gezondheidsbeleid Landelijke verantwoordelijkheden Provinciale verantwoordelijkheden Gemeentelijke verantwoordelijkheden Preventiecyclus: samenhang onderzoek, beleid en praktijk Via gemeentelijke rapporten naar nota lokaal gezondheids beleid Literatuur en websites Samenstelling stuur-, project- en klankbordgroep Auteurs, referenten, redactie en eindredactie Begrippen en definities Lijst van afkortingen Preventie en Zorg Belangrijkste aspecten van preventie en zorg Preventie Wat is preventie precies? Preventie overgewicht Preventie roken Preventie schadelijk alcoholgebruik Preventie diabetes Depressiepreventie Gezond ouder worden Seksuele gezondheid Gezonde leefomgeving Vaccinatie, screening en gezondheidsonderzoek Rijksvaccinatieprogramma Griepvaccinaties Nieuwe Influenza A (H1N1)...134

7 Kernboodschappen De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) geeft inzicht in de gezondheidssituatie in de regio Gelre-IJssel. Bij de samenstelling van de rvtv is gebruik gemaakt van diverse gegevens- en informatiebronnen over gezondheid, ziekte, zorg en preventie, binnen en buiten GGD Gelre-IJssel. Dit rapport levert samen met de nog op te stellen gemeentelijke rapporten (najaar 2010) de feitelijke onderbouwing voor keuzes in het gezondheidsbeleid zowel op regionaal als op gemeentelijk niveau. Dit hoofdstuk bevat de belangrijkste bevindingen van de rvtv en sluit af met een zestal aanbevelingen voor gezondheidsbeleid in de regio Gelre-IJssel. Belangrijkste bevindingen Levensverwachting en sterfte vergelijkbaar met landelijk gemiddelde De levensverwachting in de regio Gelre-IJssel is 80,0 jaar en het sterftecijfer is gemiddeld 72,3 per mensen per jaar. Beide getallen komen overeen met het landelijk gemiddelde. Wel is de sterfte aan ziekten van de ademhalingsorganen en door vervoersongevallen in de regio Gelre-IJssel relatief hoog ten opzichte van de gemiddelde sterfte in Nederland. Diabetes, gewrichtsslijtage en coronaire hartziekten komen het meest voor Op basis van gegevens uit zorgregistraties is diabetes met 44,2 patiënten per inwoners de meest voorkomende chronische aandoening in de regio Gelre-IJssel. Hierna volgen gewrichtsslijtage en coronaire hartziekten met respectievelijk 43,8 en 43,5 patiënten per inwoners. De meest zelfgerapporteerde aandoeningen zijn migraine (ernstige hoofdpijn, 10,8%), gewrichtsslijtage (9,9%) en een (ernstige) rugaandoening (8,7%). Gewrichtsslijtage komt vooral bij ouderen voor. Aantal ouderen groeit Het percentage 80-plussers zal in de regio Gelre-IJssel in de periode meer dan verdubbelen van 4 naar 9%. Daarmee stijgt niet alleen het aantal ouderen dat woont in verzorgingshuizen en verpleeghuizen, maar ook het aantal zelfstandig wonende ouderen. Een groot deel van hen is vrouw en alleenstaand. Van de ouderen heeft driekwart te maken met één of meer chronische aandoeningen. Door de vergrijzing van de bevolking zullen tot 2020 chronische aandoeningen als coronaire hartziekten, gezichtsstoornissen, chronische bronchitis en dementie met 20 tot 25% toenemen. Dementie is één van de tien aandoeningen met de grootste ziektelast, die bovendien voor mensen in de omgeving veel gevolgen heeft. Bij een groeiend aantal ouderen neemt de behoefte aan mantelzorg, professionele zorg en speciale voorzieningen toe. Het is een goede zaak dat al veel gemeenten in de regio Gelre-IJssel zich vanuit het gezondheidsbeleid richten op de ondersteuning van mantelzorg, valpreventie en preventie van eenzaamheid. 11

8 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel kernboodschappen Meer risico op gezondheidsachterstand bij bepaalde bevolkingsgroepen Mensen met een lage opleiding en weinig inkomsten hebben een kortere levensverwachting en een slechtere gezondheid dan mensen die beter zijn opgeleid en meer verdienen. Zo leven laagopgeleiden gemiddeld zes à zeven jaar korter dan hoogopgeleiden. Een andere groep die naar verhouding minder gezond is, zijn mensen van Turkse en Marokkaanse afkomst. Deze bevolkingsgroepen hebben een minder gunstige leefstijl, minder gunstige omgevingsfactoren en mede hierdoor een minder goede gezondheid. Het aantal mensen met een laag inkomen en het aantal niet-westerse allochtonen in de regio Gelre-IJssel zal in de toekomst toenemen. Oude en nieuwe infectieziekten steken de kop op Na een jarenlange dalende trend is het aantal tuberculosepatiënten in de regio Gelre-IJssel gestegen van 41 nieuwe gevallen in 2008 tot 54 nieuwe gevallen in Dit is het gevolg van de toename van immigranten en asielzoekers uit landen waar veel tuberculose voorkomt. Ook het aantal mensen met een soa is in de afgelopen jaren toegenomen. GGD Gelre-IJssel constateerde in 2007 bij 294 bezoekers van het soa-spreekuur een soa; in 2009 was dit aantal gestegen tot 387. De verwachting is dat deze trend zich voortzet. Hoewel het aantal melkgeitenbedrijven in de regio Gelre-IJssel relatief hoog is, is de verspreiding van Q-koorts tot nu toe beperkt gebleven, namelijk 13 slachtoffers ten opzichte van in heel Nederland. Evenals in de rest van Nederland neemt de ziekte van Lyme sinds 1994 toe. Besmette teken brengen deze ziekte over. In 2009 waren er in de helft van de gemeenten in de regio Gelre-IJssel minimaal 200 besmettingen per inwoners ten opzichte van besmettingen per inwoners landelijk. Leefstijl en omgevingsfactoren voor verbetering vatbaar Mensen kunnen door hun leefstijl hun gezondheid beïnvloeden. Maar ook de omgeving, het milieu, kan op iemands gezondheid van invloed zijn. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste feiten: roken is nog steeds de belangrijkste vermijdbare oorzaak van ziekte en sterfte. In de regio Gelre-IJssel rookt 17% van de middelbare scholieren en 24% van de volwassenen; overgewicht is na roken de belangrijkste oorzaak van ziekte en sterfte. In de regio Gelre-IJssel komt overgewicht meer voor en het neemt verder toe dan landelijk; alcoholgebruik onder jongeren neemt af in de regio Gelre-IJssel, maar is nog steeds te hoog. Bijna de helft van de vierdeklassers drinkt in een periode van vier weken bij minstens één gelegenheid vijf of meer glazen alcohol en één op de drie volwassenen overschrijdt de norm voor verantwoord alcoholgebruik; bewegen verkleint de kans op vroegtijdig overlijden en het risico op het ontstaan van diverse ziekten. In de regio Gelre-IJssel voldoen de meeste middelbare scholieren en een kwart van de volwassenen niet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen; gezonde voeding verkleint het risico op het ontstaan van diverse ziekten, zoals hart- en vaatziekten, kanker en diabetes. De meerderheid van de regionale bevolking kan op dit terrein gezondheidswinst boeken omdat men onvoldoende groente, fruit en vis eet; veilig vrijen is van belang om soa te voorkomen. In de regio Gelre-IJssel heeft één op de zes middelbare scholieren ervaring met geslachtsgemeenschap. De helft van deze groep gebruikt niet altijd een condoom; huiselijk geweld kan lichamelijk geweld, geestelijk geweld, seksueel geweld of verwaarlozing van kinderen zijn. Ongeveer één op de dertien volwassenen geeft aan slachtoffer te zijn geweest van huiselijk geweld. Zowel slachtoffers, daders als kinderen die getuige zijn van huiselijk geweld, hebben baat bij goede begeleiding; ventilatie verbetert de kwaliteit van het binnenmilieu. In het binnenmilieu kunnen verschillende stoffen voorkomen die schadelijk zijn voor de gezondheid, zoals tabaksrook, radon, vocht en allergenen. De meerderheid van de woningen en scholen in de regio Gelre-IJssel wordt onvoldoende geventileerd; geluidshinder is een groeiend probleem. Blootstelling aan geluid kan hinder veroorzaken en leiden tot lichamelijke klachten en verminderde prestaties. Eén op de vijf volwassenen in de regio ondervindt ernstige geluidshinder. Het wegverkeer en de buren zijn de belangrijkste geluidsbronnen. Aanbevelingen voor gezondheidsbeleid Geef meer aandacht aan preventie De urgentie van preventie is nog steeds groot. De door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport gestelde preventiedoelstellingen zijn noch landelijk noch in de regio Gelre-IJssel allemaal gehaald. Het aantal volwassenen en jongeren met overgewicht stabiliseert landelijk, maar stijgt in de regio Gelre- IJssel. Te veel inwoners roken zelf of roken mee met anderen in hun omgeving. Het aantal alcohol drinkende jongeren en volwassen probleemdrinkers is nog altijd te hoog. Steeds meer inwoners kampen met diabetes. Landelijk krijgen meer inwoners preventieve hulp tegen depressies; voor de regio Gelre-IJssel zijn daarvan geen cijfers bekend. De Handleiding Gezonde Gemeente (2010) geeft gemeenteambtenaren en lokale professionals van preventieorganisaties handvatten om de thema s roken, depressie, overgewicht, alcohol en seksuele gezondheid op te nemen in het lokale gezondheidsbeleid. Belangrijke elementen zijn een integrale aanpak en een gezonde leefomgeving. Voorts is het van belang om meer inwoners met een lage sociaaleconomische status en meer inwoners van niet-westerse afkomst te bereiken

9 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel KERNBOODSCHAPPEN Gebruik meer erkende interventies In de regio Gelre-IJssel wordt geen optimaal gebruik gemaakt van de landelijk beschikbare, erkende interventies. Steeds meer interventies zijn door de Erkenningscommissie van het Centrum Gezond Leven (CGL) van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) beoordeeld op kwaliteit en effectiviteit. Vooral het aantal interventies dat is erkend als goed beschreven of theoretisch goed onderbouwd is de afgelopen jaren flink gegroeid. Daarnaast is door het CGL een beperkt aantal interventies erkend als waarschijnlijk effectief of bewezen effectief. Sommige landelijk erkende interventies worden al wel regionaal ingezet, vele andere nog niet. Regionale preventieorganisaties gebruiken niet-beoordeelde interventies, waarvan weinig bekend is over de werkzaamheid. De organisaties kunnen kwaliteit en effectiviteit van deze niet-beoordeelde regionale interventies inzichtelijk maken, door ze goed te evalueren en voor erkenning in te dienen bij het CGL. preventie, aanpak overgewicht, diabetes, overmatig alcoholgebruik, vroege opsporing psychische problematiek, voorkomen van vroegtijdig schoolverlaten en ondersteuning van jongeren die opgroeien met een ernstig of langdurig ziek familielid. Versterk netwerkbenadering tussen gemeenten onderling Netwerkbenadering of concerted action betekent dat gemeenten een gezamenlijk en samenhangend actieprogramma opstellen, gebaseerd op de best beschikbare kennis. Partners die een belangrijke taak hebben bij de uitvoering van dit actieprogramma zijn vertegenwoordigd en er is sprake van een eenduidige regie. De gemeente voert de regie, desgewenst met ondersteuning van de GGD. Hierbij zijn politieke wil en een lange adem belangrijke randvoorwaarden. Pas integraal gezondheidsbeleid toe Via integraal gezondheidsbeleid kan de gemeente het haar inwoners gemakkelijk maken om zich gezond te gedragen (bijvoorbeeld door voldoende speeltuintjes, zitbanken en fietspaden aan te leggen en door geen alcohol te schenken op plekken waar jeugd komt). Daarnaast kan de gemeente mensen die dat nodig hebben, stimuleren, gebruik te maken van diverse voorzieningen (bijvoorbeeld door mensen via het zorgloket hierop te attenderen). Gemeenten hebben twee belangrijke bestuurlijke instrumenten om het integraal gezondheidsbeleid vorm te geven. De eerste is de nota lokaal gezondheidsbeleid, waaraan verschillende beleidsterreinen van een gemeente hun inbreng kunnen leveren. Als tweede biedt de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) diverse mogelijkheden. Dat komt onder andere omdat deze Wet gericht is op het vergroten van de leefbaarheid, op goede informatieverstrekking en op mensen die onvoldoende zelfredzaam zijn. De kern van de Wmo is dat iedereen kan meedoen in de samenleving. Geef kwetsbare mensen extra aandacht Het is belangrijk dat gemeenten, om gezondheidsachterstanden aan te pakken, bij de uitvoering van hun gezondheidsbeleid expliciet aandacht besteden aan mensen uit kwetsbare groepen. Dit zijn onder andere mensen met een laag inkomen en mensen met een niet-westerse achtergrond, maar ook mensen die niet zelfredzaam zijn. De gemeente kan mensen uit deze kwetsbare groepen ondersteunen met speciale voorzieningen en regelingen. Verbeter samenhang tussen gemeentelijk gezondheidsbeleid en eerstelijnszorg Gemeenten kunnen de preventieve en curatieve zorg stimuleren om met elkaar af te stemmen en samen te werken. De gemeente kan partners uit de eerstelijnszorg, die een functie vervullen in bestaande structuren, zoals het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG), een Stichting Welzijn Ouderen of een gezondheidscentrum, bij elkaar brengen. Mogelijke thema s voor samenwerking zijn opvoedingsondersteuning, val

10 1 Collectieve volksgezondheid: gemeenten aan zet Gemeenten zijn, zowel beleidsmatig als uitvoerend, steeds meer aan zet als het gaat om de collectieve volksgezondheid. De Wet publieke gezondheidszorg (Wpg) schrijft voor dat gemeenten elke vier jaar een nota gezondheidsbeleid opstellen, waarin zij aangeven waar zij voor de komende jaren de accenten leggen in het gemeentelijk volksgezondheidsbeleid. Gezondheid en zorg zijn ook belangrijke onderwerpen in de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) en in het jeugd- en ouderenbeleid. Inzicht in de lokale gezondheidssituatie helpt gemeenten om verantwoorde keuzes te maken. Het verschaffen van inzicht in de gezondheidssituatie is één van de kerntaken van de GGD. Tot nu toe heeft GGD Gelre-IJssel dit inzicht gefragmenteerd verstrekt. Gemeenten ontvingen rapportages over gezondheidsmonitors van verschillende leeftijdsgroepen en factsheets over diverse onderwerpen, zoals infectieziekten. In de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) 2010 geeft GGD Gelre- IJssel een integraal beeld van de volksgezondheidssituatie in de regio. De regionale VTV bestaat uit twee delen: een regionaal rapport en rapportages per gemeente of per subregio. In dit regionale rapport zijn beschikbare gegevens over de volksgezondheidssituatie in de regio samengebracht en er worden verbanden gelegd. De bijbehorende rapporten per gemeente of subregio bevatten de voornaamste lokale of subregionale gegevens. Deze rapporten dienen als feitelijke onderbouwing voor bestuurlijke keuzes in het gezondheidsbeleid. Leeswijzer De belangrijkste bevindingen en de aanbevelingen zijn vertaald naar kernboodschappen voor het toekomstige (gezondheids)beleid. Het regionale rapport begint met deze kernboodschappen. Hoofdstuk 2 beschrijft het conceptuele model dat ten grondslag ligt aan de VTV en de kaders waarbinnen het gezondheidsbeleid van gemeenten zich afspeelt. In hoofdstuk 3 zijn demografische kenmerken van de bevolking in de regio Gelre-IJssel beschreven. Hoofdstuk 4 geeft informatie over de gezondheid van de regionale bevolking. Hoofdstuk 5 gaat in op factoren die de gezondheid beïnvloeden, zoals leefstijl en milieu. Hoofdstuk 6 geeft informatie over het aanbod van preventie en zorg in de regio en in hoofdstuk 7 is de rol van gemeenten in gezondheidsbeleid beschreven. De hoofdstukken 3 tot en met 7 beginnen met een samenvatting van de belangrijkste gegevens in dat hoofdstuk. Als er belangrijke verschillen tussen groepen zijn, bijvoorbeeld tussen inwoners van de regio Gelre-IJssel en inwoners van Nederland of tussen leeftijdsgroepen, dan is dat in de tekst beschreven. Als verschillen zijn aangemerkt als significant dan is de kans dat het gevonden verschil een toevalsbevinding is kleiner dan 5%. 17

11 1 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel Verdiepingen van bepaalde onderwerpen en achtergrondinformatie staan in tekstblokken. De toekomstverwachtingen in hoofdstuk 3 en 4 zijn in blauwe letters. De betekenis van begrippen en afkortingen staan respectievelijk in de lijst met begrippen en definities en in de lijst van afkortingen. 2 De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2.1 GGD Gelre-IJssel: gemeenschappelijke gezondheidsdienst van 21 gemeenten Het werkgebied van GGD Gelre-IJssel omvat de 21 gemeenten in de subregio s Achterhoek (Doetinchem, Winterswijk en omgeving), Stedendriehoek (Apeldoorn, Deventer, Zutphen en omgeving) en Noord-Veluwe (Harderwijk en omgeving). In de Strategische visie formuleert GGD Gelre-IJssel, met instemming van de 21 colleges van burgemeester en wethouders, zijn missie als volgt: GGD Gelre-IJssel is een gezondheidsdienst van 21 gemeenten. Hij bewaakt, beschermt en bevordert de gezondheid van de inwoners. Dit hoofdstuk beschrijft in paragraaf 2.2 wat de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) beoogt en in paragraaf 2.3 hoe de inhoud van de rvtv tot stand is gekomen. De theoretische grondslag voor de rvtv staat in paragraaf 2.4. Een schema ondersteunt de theorie dat verschillende factoren van invloed zijn op gezondheid. In dit schema (figuur 2.2) staat op welke manier de hoofdstukken van deze rvtv een relatie met gezondheid hebben. 2.2 Waarom een regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning? Een belangrijke taak van iedere GGD is om gemeenten te ondersteunen bij het lokale gezondheidsbeleid. Om prioriteiten te kunnen stellen in het gezondheidsbeleid is voor gemeenten een geïntegreerd beeld van de gezondheid een vereiste. Met deze regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) geeft GGD Gelre-IJssel hieraan vorm. GGD Gelre-IJssel volgt hiermee het voorbeeld van een aantal andere regio s in Nederland waar, door gemeenten en zorgaanbieders, dergelijke rvtvrapportages goed zijn ontvangen (Bon-Martens et al., 2006a; Bon-Martens et al., 2006b; Vriends et al., 2008; Jeeninga et al., 2008; Lamberts et al., 2010). Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) stelt om de vier jaar de landelijke VTV op. Het RIVM heeft in maart 2010 de vijfde en meest recente landelijke VTV gepresenteerd (Van der Lucht & Polder, 2010). Deze VTV geeft een trendmatig inzicht in de gezondheidstoestand van de Nederlanders, de (vermijdbare) oorzaken van gezondheidsverlies en de ontwikkeling van behoefte, vraag, gebruik en kosten van zorg. De landelijke VTV geeft ook inzicht in de mogelijkheden tot en kosten van verbetering van de gezondheidstoestand door preventie en zorg en waar mogelijk, de effecten van beleid. De rvtv van regio Gelre-IJssel is gedeeltelijk gebaseerd op de landelijke VTV. Het hoofddoel van zowel de landelijke als de regionale VTV is het verschaffen van inzicht in de gezondheidstoestand van de bevolking nu en in de toekomst en de mogelijkheden om efficiënte gezondheidswinst te behalen ter onderbouwing van beleid voor de (middel)lange termijn. De landelijke VTV dient daarnaast als basisdocument voor de Rijksnota

12 2 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel De regionale Volksgezondheid toekomst VERKENNING 2 In de rvtv van regio Gelre-IJssel is al wel de informatie uit de concept Rijksnota 2010 verwerkt. De nota s verschijnen om de vier jaar: zij zijn op elkaar gebaseerd en vullen elkaar aan (figuur 2.1). evaluatiebeleid door inspectie Figuur 2.1: De vierjarige preventiecyclus voor Nederlands gezondheidsbeleid. 2.3 Wetten, cijfers en beleid Wettelijk kader VTV 2010 Preventiecycles Gemeentelijke nota s Rijksnota 2010 rvtv Regionaal rapport 2010 Gemeentelijke rapporten 2010 Wet publieke gezondheid vraagt gemeenten elke vier jaar om nota lokaal gezondheidsbeleid Werken aan volksgezondheid is in Nederland een wettelijke taak van de overheid. Eén van de belangrijkste grondslagen hiervoor is de Wet publieke gezondheid (Wpg). Volgens deze wet hebben gemeenten specifieke taken op het gebied van gezondheidsbescherming, ziektepreventie en gezondheidsbevordering. De Wpg hanteert de preventiecyclus om het preventiebeleid in Nederland vorm te geven (figuur 2.1). Op grond van de Wpg dient elke gemeente een nota Lokaal Gezond heidsbeleid (LGB) op te stellen. Voorts schrijft de Wpg voor dat gemeenten hun LGB elke vier jaar op gestandaardiseerde wijze en door middel van epidemiologische analyse, actualiseren. De gemeenten hebben deze taak gedelegeerd aan de GGD. Wet maatschappelijke ondersteuning zegt: iedereen moet kunnen meedoen! Naast de Wpg maakt de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) gemeenten verantwoordelijk voor de maatschappelijke ondersteuning. Ofwel: gemeenten moeten het mogelijk maken dat alle inwoners in de maatschappij kunnen meedoen. Dit vraagt extra aandacht voor kwetsbare groepen. De Wmo omschrijft maatschappelijke ondersteuning in negen prestatievelden, waaronder het ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers, het verlenen van voorzieningen aan inwoners met een beperking en het bevorderen van de Maatschappelijke Zorg (MZ). Elke vier jaar moeten gemeenten een Wmo beleidsplan opstellen. Dit plan is idealiter afgestemd met de nota LGB aangezien beide beleidsplannen gedeeltelijk over dezelfde doelgroepen en onderwerpen gaan. Om het beleidsplan goed te kunnen opstellen moeten gemeenten inzicht hebben in de afstemming tussen aanbod van en vraag naar voorzieningen voor de diverse (kwetsbare) doelgroepen. Daarnaast zijn gemeenten verplicht om het gevoerde beleid op het gebied van de Wmo te evalueren. Inspectie Gezondheidszorg houdt toezicht op Wpg en Wmo De Inspectie Gezondheidszorg (IGZ) houdt, aan de hand van diverse indicatoren, toezicht op de uitvoering van de Wpg- en Wmo-taken van gemeente en GGD. Gemeenten en GGD en zijn verplicht inzicht te geven in deze indicatoren en daarom voeren zij regelmatig monitors uit. Het belangrijkste doel van een monitor is dus inzicht verschaffen in de gezondheid (en de daarmee samenhangende factoren) van de bevolking Gegevensverzameling GGD Gelre-IJssel Interne gegevensbronnen Allereerst hanteert GGD Gelre-IJssel een monitorcyclus van vier jaar, waarin de gezondheid van de hele bevolking door middel van vragenlijstonderzoek in kaart wordt gebracht. Omdat de problematiek in de diverse leeftijdsgroepen verschilt, voert de GGD vier afzonderlijke monitors uit; elk jaar één. De leeftijdsgroepen zijn: jeugd van 0 tot en met 11 jaar. Ouders vullen vragen in over hun kinderen; in 2009 voor de eerste maal uitgevoerd; middelbare scholieren. Leerlingen uit klas 2 en 4 van het voortgezet onderwijs vullen op school een vragenlijst in; uitgevoerd in 2003 en 2007; volwassenen van 19 tot en met 64 jaar; in 2008 voor de eerste maal uitgevoerd; ouderen van 65 jaar en ouder; in 2005 voor de eerste maal uitgevoerd. De monitors naar leeftijdsgroepen bereiken in onvoldoende mate de doelgroep van Maatschappelijke Zorg (MZ). Daarom voert GGD Gelre-IJssel ook een specifieke monitor MZ uit over alle leeftijdsgroepen heen. Gegevens voor deze monitor worden niet verzameld via individuele vragenlijsten, maar door ze op te vragen bij de diverse organisaties en instellingen die werkzaam zijn binnen het domein van MZ. In 2007 voerde GGD Gelre-IJssel de monitor MZ voor het eerst uit. De GGD herhaalt de monitors elke vier jaar. Hierdoor worden veranderingen in gezondheid en leefstijl van de bevolking gesignaleerd, trends opgespoord en beleid, tot op zekere hoogte, geëvalueerd. De afgelopen jaren is op landelijk niveau gewerkt aan de standaardisatie van een set basisvraagstellingen. Door een landelijk systeem van verzameling en beheer van lokaal verzamelde gegevens, kunnen regio s met elkaar vergeleken worden en kunnen ook op landelijk niveau uitspraken worden gedaan over de gezondheidssituatie 20 21

13 2 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel De regionale Volksgezondheid toekomst VERKENNING 2 van de bevolking. Binnen dit zogenaamde project Lokale en Nationale Monitor werkt GGD Nederland samen met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en ActiZ (een organisatie van zorgondernemers). In principe hebben alle GGD en en thuiszorginstellingen in Nederland zich gecommitteerd aan de standaarden. Om die reden gebruiken GGD en in hun monitors de standaardvraagstellingen voor zover deze voor een bepaald onderwerp beschikbaar zijn. De ontwikkelingen rondom de monitor MZ zijn nog niet zover. Vanaf 2008 tracht een landelijke werkgroep onder leiding van GGD Nederland de indicatoren MZ van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) helder te definiëren zodat gegevens op een meer uniforme wijze kunnen worden verzameld. In september 2010 is Tranzo/ Universiteit van Tilburg gestart met de ontwikkeling van een landelijke monitor sociaal kwetsbare groepen. Dit project, waarbij GGD Gelre-IJssel is betrokken, wordt in 2014 afgerond. GGD Gelre-IJssel voert de monitors naar leeftijdsgroepen samen en tegelijkertijd uit met de andere GGD en in de regio Oost-Nederland. Deze samenwerking komt de efficiency ten goede. Bovendien zijn de uitkomsten door de gelijktijdige uitvoering onderling grotendeels vergelijkbaar. Minimaal 80% van de vragen is identiek. Daarnaast is er ruimte voor specifieke lokale vragen (20%) waarvoor GGD Gelre- IJssel de wensen van alle 21 gemeenten inventariseert. Naast de monitorcyclus leveren ook de registraties van Jeugdgezondheidszorg (JGZ), infectieziektebestrijding, soa- en Sense-spreekuren, medische milieukunde en toezichthouders kinderopvang een belangrijke bijdrage aan het verzamelen van gezondheidsgegevens. Binnen JGZ is tot medio 2010 gebruik gemaakt van het Jeugd Informatie Systeem (JIS; Hoeven-Mulder & Tijhuis, 2006). In de loop van 2010 is dit systeem vervangen door het Digitaal Dossier Jeugd (DDJ). Met dit digitale dossier is het in de toekomst enerzijds eenvoudiger om gegevens te analyseren en anderzijds biedt het digitale dossier meer mogelijkheden voor verdiepende analyses. De afdeling infectieziekten werkt met het landelijke digitale registratiesysteem Orion Osiris en is ook verplicht te rapporteren aan gemeenten (Wijnbergen & Timmerman-Kok, 2008; Bos et al., 2009). Externe gegevensbronnen Naast interne gegevensbronnen maakt GGD Gelre-IJssel gebruik van externe bronnen. Op landelijk niveau zijn de belangrijkste bronnen het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), het RIVM, het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP), het Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Gezondheidszorg (NIVEL) en het Trimbos-instituut. Om het beeld van de gezondheidssituatie nog completer te maken, wil GGD Gelre- IJssel bij de ontwikkeling van de volgende rvtv ook gebruik maken van gegevens van regionale en lokale organisaties. Bij een inventarisatieronde door de GGD in het voorjaar van 2010, hebben veel van deze organisaties aangegeven dat zij aan de volgende rvtv willen meewerken. Voor de voorliggende rvtv was de tijd te kort om hun gegevens op te nemen. 2.4 Opbouw rvtv VTV-model als uitgangspunt Canadese minister Lalonde: gezondheidstoestand is op diverse manieren te beïnvloeden De nationale en regionale VTV zijn beide gebaseerd op het model van de Canadese minister Marc Lalonde. In dit model wordt de gezondheidstoestand opgevat als Beleid andere terreinen externe ontwikkelingen (h3) Demografie Economie Sociaal-culturele ontwikkelingen Technologie Ruimte Functioneren en kwaliteit van leve n beleid (h7) Gezondheidsfactoren (h5) Omgeving Fysiek Sociaal Leefstijl Persoonsgebonden factoren Gezondheidstoestand (H4) Ziekten en aandoeningen Gezonde levensverwachting Gezondheids(zorg)beleid Sterfte Preventie en zorg (h6) Preventie Gezondheidsbescherming Gezondheidsbevordering Ziektepreventie Zorg Interventies cure/care Gebruik kosten Figuur 2.2: Het uitgewerkte conceptuele model van de volksgezondheid (Bron: De Hollander et al., 2006, bewerkt door GGD Zeeland)

14 2 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel een proces met diverse factoren die de gezondheid beïnvloeden (Lalonde, 1974). In figuur 2.2 zijn de verschillende elementen en de samenhang daartussen weergegeven. In het onderdeel Gezondheidstoestand van figuur 2.2 staat de vraag centraal wat de belangrijkste gezondheidsproblemen zijn. Bij het onderdeel Gezondheidsfactoren gaat het om de vaststelling van wat de belangrijkste factoren zijn die de gezondheid in een regio beïnvloeden. Deze factoren zijn in drie groepen te verdelen: persoonsgebonden factoren (genetisch, biologisch), leefstijlfactoren en factoren in de fysieke en sociale omgeving. Het preventie- en zorgnetwerk in de regio is een apart onderdeel in het figuur. Het onderdeel Externe ontwikkelingen gaat over ontwikkelingen die zich buiten de volksgezondheid afspelen. Voorbeelden zijn: demografische, macro-economische en medisch-technologische ontwikkelingen en sociaal-culturele trends. De informatie over gezondheidstoestand, gezondheidsfactoren en preventie en zorg in deze rvtv dient ter onderbouwing van het gezondheidsbeleid (onderdeel Beleid in figuur 2.2). In het kader van de rvtv gaat dat om het lokale gezondheidsbeleid van gemeenten, die hun beleid één keer per vier jaar vastleggen in de nota LGB. Figuur 2.2 geeft ook de structuur aan van de informatie die in deze rvtv is opgenomen. Het kan daarbij zowel gaan om kwalitatieve als kwantitatieve informatie. Zo wordt bijvoorbeeld de noodzaak van infectieziektebestrijding en de stand van zaken op het gebied van gezondheidsbevordering en -beleid kwalitatief beschreven. Voorbeelden van typisch kwantitatieve informatie zijn: het percentage mensen met een bepaalde aandoening (gezondheid); het percentage mensen met voldoende lichamelijke activiteit (factoren die de gezondheid beïnvloeden); het percentage gevaccineerde kinderen (preventie en zorg) Regionaal rapport plus gemeentelijke rapporten De regionale VTV bestaat uit twee producten: 1. een regionaal rapport met de huidige gezondheidstoestand in regio Gelre- IJssel, factoren die de gezondheid beïnvloeden, activiteiten rondom preventie en zorg, verwachte toekomstontwikkelingen en de betekenis van voorgenoemde bevindingen voor het beleid. In de kernboodschappen wordt op regionaal niveau advies gegeven, dat tevens kan worden gebruikt voor de inhoud van de nota LGB; 2. per gemeente een gemeentelijk rapport of per subregio een subregionaal rapport, dat qua opzet dezelfde structuur aanhoudt als het regionale rapport, maar dan toegespitst op de desbetreffende gemeente of subregio. GGD Gelre-IJssel vertaalt, samen met de gemeente, de belangrijkste bevindingen in lokale kernboodschappen die dienen als bouwstenen voor de nota LGB. Daarnaast kunnen de lokale kernboodschappen gebruikt worden voor diverse beleidsplannen voor bijvoorbeeld de Wmo, ouderen en jeugd. 3 Kenmerken bevolking regio Gelre-IJssel Vergrijzing neemt verder toe Op 1 januari 2010 telt de regio Gelre-IJssel inwoners. Het aantal inwoners van de regio Gelre-IJssel zal tussen 2010 en 2040 enigszins afnemen. Er treedt een verschuiving op in het aandeel inwoners per leeftijdsgroep. Het aandeel inwoners onder de 60 jaar zal naar verwachting iets dalen en het aandeel 60-plussers zal toenemen van 23% in 2010 tot 34% van de bevolking in Aantal (eenpersoons)huishoudens groeit Het gemiddelde particuliere huishouden in de regio Gelre-IJssel bestaat uit 2,4 mensen. In de toekomst zal het aantal particuliere huishoudens toenemen; voornamelijk doordat het aantal eenpersoonshuishoudens stijgt. Een en ander is het gevolg van de vergrijzing (ouderen wonen relatief vaak alleen) en het aantal scheidingen dat hoog blijft in vergelijking met een aantal decennia geleden. Ook de vraag naar plaatsen in verzorgingshuizen en verpleeghuizen (institutionele huishoudens) zal naar verwachting rond 2020 zijn toegenomen, omdat het aantal ouderen de komende jaren sterk zal stijgen. Toename niet-westerse allochtonen Van de bevolking in de regio Gelre-IJssel is 12,4% allochtoon. Dit percentage neemt de komende decennia toe. Naar verwachting is in 2040 één op de vijf inwoners van allochtone afkomst. Naar verwachting zal het aantal westerse allochtonen in de regio Gelre-IJssel de komende dertig jaar redelijk constant blijven. Het aantal niet-westerse allochtonen zal over dezelfde periode evenwel gestaag toenemen. Eén op de vijf heeft moeite met rondkomen en 7% heeft risicovolle of problematische schulden Het gemiddeld besteedbaar inkomen in de regio Gelre-IJssel is lager dan het landelijk gemiddelde. Eén op de vijf inwoners in de regio geeft aan moeite te hebben met rondkomen. Daarnaast heeft 7% van de regionale bevolking risicovolle of problematische schulden. 3.1 Bevolkingssamenstelling van invloed op gezondheid De samenstelling van de bevolking heeft een grote invloed op de gezondheid, het ontstaan van ziekten, gezondheidsfactoren, preventie en zorggebruik. Daarom worden in dit hoofdstuk enkele kenmerken van de bevolking in de regio Gelre-IJssel beschreven. Paragraaf 3.2 geeft informatie over de geografische ligging en het bevolkingsaantal, paragraaf 3.3 behandelt de bevolkingssamenstelling en in paragraaf 3.4 zijn sociaaleconomische gezondheidsverschillen beschreven

15 3 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel kenmerken bevolking regio gelre-ijssel Geografische ligging en bevolkingsaantal In 2010 omvat het werkgebied van GGD Gelre-IJssel 21 gemeenten. Deze rvtv doet verslag over de volgende 21 gemeenten, in alfabetische volgorde (figuur 3.1): Aalten, Apeldoorn, Berkelland, Bronckhorst, Brummen, Deventer, Doetinchem, Elburg, Ermelo, Epe, Harderwijk, Lochem, Montferland, Nunspeet, Oost Gelre, Oldebroek, Oude IJsselstreek, Putten, Voorst, Winterswijk en Zutphen. Bijna alle gemeenten liggen in de provincie Gelderland; alleen Deventer behoort tot de provincie Overijssel. De regio Gelre-IJssel is een uitgestrekte regio die circa km 2 beslaat. Dit is bijna 8% van de totale oppervlakte van Nederland. In de regio Gelre-IJssel liggen zes middelgrote steden: Apeldoorn, Deventer, Doetinchem, Zutphen, Harderwijk en Winterswijk. het inwonertal de kleinste gemeente maar heeft nog wel meer dan inwoners (CBS-StatLine, 2010). Tabel 3.1: Overzicht van het aantal inwoners, de bevolkingsdichtheid, de grijze druk, de prognose en verandering van het aantal inwoners per gemeente in de periode (Bron: CBS-StatLine). Gemeente Aantal inwoners in 2010 Aandeel bevolking in de regio in 2010 (%) Dichtheid (aantal inwoners per km 2 ) in 2010 Grijze druk in 2010 Prognose aantal inwoners in 2030 Procentuele verandering van aantal inwoners (%) Aalten , ,6 Apeldoorn , ,5 Berkelland , ,9 Bronckhorst , ,3 Brummen , ,7 Deventer , ,5 Doetinchem , ,4 Elburg , ,6 Epe , ,8 Ermelo , ,1 Harderwijk , ,4 Lochem , ,6 Montferland , ,4 Nunspeet , ,7 Oldebroek , ,9 Oost Gelre , ,1 Oude IJsselstreek , ,2 Putten , ,1 Voorst , ,5 Winterswijk , ,0 Zutphen , ,2 Gelre-IJssel , ,3 Nederland , ,9 Figuur 3.1: Regio Gelre-IJssel, 21 gemeenten, drie subregio s en de ligging in Nederland. Bevolkingsdichtheid onder landelijk gemiddelde De bevolkingsdichtheid, gemeten als het aantal inwoners per vierkante kilometer land, varieert van 133 in Bronckhorst tot in Zutphen (tabel 3.1). Ter vergelijking: landelijk is de gemiddelde bevolkingsdichtheid 491 inwoners per vierkante kilometer. De gemiddelde bevolkingsdichtheid in de regio Gelre-IJssel (314) ligt onder het landelijk gemiddelde. Op 1 januari 2010 telt de regio Gelre-IJssel inwoners. Van de 21 gemeenten in de regio hebben Apeldoorn en Deventer met respectievelijk 18 en 11% het grootste aandeel in de bevolking in de regio (tabel 3.1). Brummen (2%) is wat betreft Bevolkingsaantal verandert nauwelijks, wel duidelijke Verschillen per gemeente Hoewel het aantal inwoners in de regio Gelre-IJssel de komende twintig jaar naar verwachting nagenoeg gelijk blijft en daarmee dus afwijkt van het landelijke beeld, laten de prognoses op lokaal niveau soms grote veranderingen zien. De grootste afname van het aantal inwoners wordt verwacht in de gemeenten Berkelland (-9,9%) en Oost Gelre (-9,1%). De grootste toename in de gemeenten Harderwijk (13,4%) en Zutphen (7,2%). De prognose per gemeente voor het aantal inwoners in 2030 en de verwachte procentuele verandering tussen 2010 en 2030 staat in tabel

16 3 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel kenmerken bevolking regio gelre-ijssel Bevolkingssamenstelling Deze paragraaf beschrijft de bevolkingsopbouw, het aantal en de samenstelling van huishoudens, de bevolkingssamenstelling naar etniciteit, cijfers over werkloosheid, arbeidsongeschiktheid, religie en de doelgroep Maatschappelijke Zorg (MZ) Bevolkingsopbouw naar leeftijd en geslacht Het aantal gezondheidsproblemen in een regio hangt samen met de leeftijdssamenstelling van de bevolking. Een oudere bevolking zal over het algemeen meer gezondheidsproblemen hebben (Wong et al., 2008). Daardoor zal de zorgvraag ook groter en inhoudelijk anders zijn. In dit kader is het zinvol om een beeld te hebben van de omvang van de populatie ouderen in de regio. Relatief veel ouderen en weinig jongeren De term grijze druk wordt gebruikt om de vergrijzing in kaart te brengen. De grijze druk geeft aan hoeveel 65-plussers er in de regio wonen per honderd 20- tot en met 64-jarigen. De grijze druk tussen de verschillende gemeenten in de regio Gelre- IJssel verschilt nogal (tabel 3.1). De grijze druk is het hoogst in Lochem (40,3) en het laagst in Harderwijk (23,2). In de regio Gelre-IJssel is de grijze druk gemiddeld Leeftijd 95-plus 90 t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m 14 5 t/m 9 0 t/m Aantal inwoners (x 1.000) Mannen Vrouwen Figuur 3.2: Bevolkingsopbouw in de regio Gelre-IJssel op 1 januari 2010 (Bron: CBS-StatLine). hoger dan het landelijk gemiddelde (respectievelijk 28,6 en 25,1). Op 1 januari 2010 is 43% van de bevolking in de regio Gelre-IJssel tussen 35 en 64 jaar (figuur 3.2). Een groot deel van deze groep wordt gevormd door mensen uit de naoorlogse babyboom. Het aandeel 20- tot 35-jarigen is vrij klein. Ook in vergelijking met Nederland is deze leeftijdsgroep ondervertegenwoordigd (figuur 3.3). Een verklaring hiervoor is ondermeer het relatief kleine aantal studenten in deze regio. In de regio Gelre-IJssel wonen juist iets meer 50-plussers in vergelijking met de rest van Nederland (respectievelijk 38 en 35%; figuur 3.3). Aandeel van de bevolking (%) Leeftijd (jaren) Gelre-IJssel Nederland Figuur 3.3: Procentueel aandeel van de bevolking per leeftijd (in jaren) op 1 januari 2010, regio Gelre-IJssel en Nederland (Bron: CBS-StatLine). Verwachting verdere toename aandeel ouderen Bij uitsplitsing van de prognose voor de bevolkingsopbouw per leeftijdsklasse (figuur 3.4), is te zien dat niet zozeer het aantal inwoners in de periode verandert, als wel de samenstelling. In de jongste twee leeftijdsklassen verandert het minst. Het aandeel inwoners in de leeftijdsklasse 40 tot en met 59 jaar neemt af van 30% in 2010 tot 23% in De toename in de oudere leeftijdsklassen compenseert deze afname. Valt in 2010 ongeveer een vijfde van de inwoners in de leeftijdsklasse 60 tot en met 79 jaar; in 2040 is dit opgelopen tot een kwart van de inwoners. Het percentage 80-plussers zal in de periode meer dan verdubbelen van 4 naar 9%

17 3 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel kenmerken bevolking regio gelre-ijssel 3 Aantal inwoners (x1.000) Jaar 0 t/m t/m t/m t/m plus Figuur 3.4: Bevolkingsprognose per leeftijdsklasse voor regio Gelre-IJssel (Bron: CBS-StatLine) Huishoudens Op 1 januari 2010 telt de regio Gelre-IJssel particuliere huishoudens. Deze huishoudens zijn onder te verdelen in eenpersoons- en meerpersoonshuishoudens. Meerpersoonshuishoudens kunnen met en zonder kinderen zijn. In de stadsgemeenten zijn over het algemeen relatief veel eenpersoonshuishoudens en in de dorpsgemeenten meer huishoudens met kinderen. Het gemiddelde particuliere huishouden bestaat uit 2,4 mensen. Dit is hoger dan het landelijke gemiddelde van 2,2 (CBS- StatLine; Verweij et al., 2010a). Relatief weinig eenpersoonshuishoudens In de regio Gelre-IJssel zijn minder eenpersoonshuishoudens (30%) dan landelijk (36%). Binnen de regio loopt het aandeel eenpersoonshuishoudens uiteen van 23% in Oldebroek tot 38% in Deventer. Ruim de helft van de meerpersoonshuishoudens in de regio (53%) bestaat uit huishoudens met kinderen. Van de huishoudens met kinderen is 15% een eenoudergezin. Het aandeel eenoudergezinnen loopt uiteen van 9% in Oldebroek tot 22% in Zutphen. In de Stedendriehoek is dit percentage relatief hoog: 17% ten opzichte van 12 en 13% in respectievelijk de Noord-Veluwe en de Achterhoek. Verdere daling huishoudengrootte De gemiddelde huishoudengróótte daalt de komende decennia (verder), terwijl het áántal huishoudens toeneemt. De groei van het aantal huishoudens komt voornamelijk doordat het aantal eenpersoonshuishoudens oploopt. In de toekomst zijn er relatief meer alleenstaande ouderen, doordat de bevolking vergrijst (en ouderen wonen relatief vaak alleen). Daarnaast blijft het aantal scheidingen hoog in vergelijking met een aantal decennia geleden. Ook stijgt in de toekomst het percentage ouderen dat zelfstandig woont en daalt het percentage ouderen dat woont in een institutioneel huishouden (vooral verzorgingshuizen en verpleeghuizen). De totale vraag naar plaatsen in verzorgingshuizen en verpleeghuizen zal naar verwachting rond 2020 zijn toegenomen, omdat het absolute aantal ouderen de komende jaren stijgt (Sanderse et al., 2010). Alleenstaanden meer gezondheidsproblemen en kortere levensverwachting Landelijk onderzoek wijst uit, dat nooit gehuwden en mensen die gescheiden of verweduwd zijn, een kortere levensverwachting en een hogere sterftekans hebben dan mensen die gehuwd zijn of al jaren samenwonen. De hogere sterftekans van ongehuwden is mogelijk het gevolg van verschillen in leefstijl tussen gehuwden en ongehuwden. Zo blijkt dat verschillende leefstijlfactoren (zoals roken en alcoholgebruik) en gevolgen daarvan (bijvoorbeeld overgewicht) bij ongehuwden ongunstiger zijn dan bij gehuwden (Verweij & Sanderse, 2010). Jongeren uit eenoudergezin vaker ongezonde leefstijl In de regio Gelre-IJssel blijken jongeren uit een eenoudergezin vaker een ongezonde leefstijl te hebben (met betrekking tot genotmiddelengebruik, voldoende beweging, voedingsgewoonten en overgewicht) dan andere jongeren (Barsukoff- Poniatowsky et al., 2009). Ook hebben zij vaker depressieve gevoelens (Oude Groeniger et al., 2009) Etniciteit In vergelijking met Nederland is in de regio Gelre-IJssel in 2010 een klein deel van de inwoners van niet-nederlandse afkomst: 12,4% versus 20,3% landelijk (tabel 3.2). Alleen in Deventer ligt het percentage allochtonen rond het landelijk gemiddelde. Volgens de definitie van het CBS behoort iemand tot de allochtone bevolkingsgroep wanneer minstens één ouder in het buitenland is geboren. Iemand maakt deel uit van de autochtone bevolkingsgroep indien beide ouders in Nederland zijn geboren, ongeacht het geboorteland van de persoon zelf. Bij vergelijkingen tussen autochtonen en allochtonen wordt vaak een onderscheid gemaakt in westerse en nietwesterse allochtonen. De reden hiervoor is dat westerse allochtonen (in Nederland vooral Belgen en Duitsers) op diverse aspecten meer overeenkomsten vertonen met autochtonen dan niet-westerse allochtonen. Zo lijkt de leeftijdsstructuur van westerse allochtonen erg op die van de totale (en ook de autochtone) bevolking van 30 31

18 3 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel kenmerken bevolking regio gelre-ijssel 3 Nederland. Anders ligt dit bij de niet-westerse allochtone bevolking; die leeftijdsstructuur heeft alle kenmerken van een snel groeiende en jonge bevolking. Hierdoor bestaat slechts 3% van de niet-westerse allochtonen uit 65-plussers, terwijl onder westerse allochtonen 16% van de groep uit 65-plussers bestaat (De Beer & Verweij, 2010). Tabel 3.2: Overzicht van het percentage allochtonen per gemeente en in de regio Gelre-IJssel in 2010 met onderscheid naar westerse en niet-westerse allochtonen en prognose van het percentage allochtonen in 2040 (Bron: CBS-StatLine). Gemeente Westerse allochtonen in 2010 (%) Niet-westerse allochtonen in 2010 (%) Allochtonen in 2010 (%) Allochtonen in 2040 Aalten 8,9 3,3 12,2 20,9 Apeldoorn 7,9 7,3 15,2 20,2 Berkelland 5,0 2,2 7,2 15,1 Bronckhorst 4,0 1,3 5,3 13,8 Brummen 6,0 5,1 11,1 23,5 Deventer 8,9 12,2 21,1 23,7 Doetinchem 7,4 5,6 13,0 17,7 Elburg 3,3 1,9 5,2 16,0 Epe 6,3 4,8 11,1 18,4 Ermelo 5,8 3,6 9,4 20,7 Harderwijk 6,1 10,1 16,2 18,8 Lochem 5,8 3,8 9,6 18,2 Montferland 8,2 2,6 10,8 21,8 Nunspeet 3,4 2,4 5,8 17,2 Oldebroek 2,5 2,1 4,6 19,5 Oost Gelre 5,3 2,5 7,8 15,7 Oude IJsselstreek 7,5 5,7 13,2 18,9 Putten 4,2 2,3 6,5 19,8 Voorst 5,0 2,4 7,4 14,7 Winterswijk 8,8 5,0 13,8 21,6 Zutphen 8,6 6,8 15,4 19,5 Regio Gelre-IJssel 6,8 5,6 12,4 19,4 Nederland 9,1 11,2 20,3 26,5 Relatief veel westerse allochtonen Op 1 januari 2010 is van de bevolking in de regio Gelre-IJssel 6,8% van westers allochtone afkomst en 5,6% van niet-westers allochtone afkomst. Landelijk liggen die percentages met respectievelijk 9,1 en 11,2% een stuk hoger. In de regio Gelre- IJssel is het percentage westerse allochtonen groter dan het percentage niet-westerse allochtonen, terwijl die verhouding landelijk net andersom ligt. Dit heeft te maken met het feit dat de regio Gelre-IJssel grenst aan Duitsland waardoor relatief veel Duitsers in het grensgebied wonen. Naar verhouding wonen de meeste allochtonen in de steden. (%) Toename niet-westerse allochtonen verwacht In alle Nederlandse gemeenten zal het percentage allochtonen de komende decennia toenemen (tabel 3.2). In de regio Gelre-IJssel is in 2040 naar verwachting één op de vijf inwoners van allochtone afkomst. Het aantal westerse allochtonen blijft naar verwachting de komende dertig jaar redelijk constant (figuur 3.5). Daar staat tegenover dat het aantal niet-westerse allochtonen over dezelfde periode gestaag zal toenemen. Aantal inwoners (x1.000) Jaar Autochtoon Niet-westerse allochtoon Westerse allochtoon Figuur 3.5: Prognose verhouding autochtonen en (niet-)westerse allochtonen voor de periode voor regio Gelre-IJssel (Bron: CBS-StatLine). Allochtonen hebben meer gezondheidsproblemen De gezondheidstoestand van niet-westerse allochtonen is over het algemeen minder goed dan die van autochtone Nederlanders. Zo komt bijvoorbeeld diabetes meer voor en ervaren allochtonen (vooral Marokkanen en Turken) hun gezondheid over het algemeen slechter dan autochtonen. Daarnaast hebben allochtonen vaker overgewicht, roken ze vaker en komen psychische problemen vaker voor (NIGZ, 2010) Werkloosheid en arbeidsongeschiktheid Arbeid speelt een belangrijke rol in de relatie tussen welvaart en gezondheid. Naast het feit dat arbeid voor inkomen zorgt, waarmee bijvoorbeeld zorg gekocht kan worden, heeft arbeid ook een directe relatie met gezondheid. Werkenden rapporteren een betere gezondheid dan degenen zonder werk (Stronks et al., 1997)

19 3 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel kenmerken bevolking regio gelre-ijssel 3 Werkloosheid kan psychische klachten veroorzaken en versterken, waardoor de kans op een baan verder afneemt (Weehuizen, 2006). Werkloosheid is daarmee een risicofactor voor ongezondheid. Maar niet alleen het hebben van een baan, ook de zekerheid over die baan zoals in tijden van economische crisis, is van invloed op gezondheid (Post et al., 2010). Andersom geldt dat ziekte en vooral lichamelijke beperkingen een negatief effect hebben op de arbeidsmarktparticipatie (Hoeymans et al., 2005). Gezien genoemde factoren is vanuit beleidsmatig oogpunt inzicht in sociaaleconomische kenmerken van de bevolking, zoals werkloosheid en arbeidsongeschiktheid van wezenlijk belang voor de ontwikkeling van een integraal gezondheidsbeleid. Meeste werkloosheid onder laagopgeleiden Uit het volwassenenonderzoek van 2008 blijkt dat in regio Gelre-IJssel 78% van de potentiële beroepsbevolking betaald werk heeft. Daarnaast is 8% huisvrouw of huisman, heeft 5% (vervroegd) pensioen, studeert 4% of volgt onderwijs, is 4% arbeidsongeschikt, 1% werkloos en heeft 1% een bijstandsuitkering. Van de werkende bevolking in de regio Gelre-IJssel heeft ruim de helft (52%) een betaalde baan van 32 uur of meer per week, 15% heeft een baan van 20 tot 32 uur per week, 8% werkt 12 tot 20 uur per week en 3% werkt minder dan 12 uur per week. Mannen hebben vaker betaald werk dan vrouwen en 19- tot en met 49-jarigen hebben vaker betaald werk dan 50- tot en met 64-jarigen. Naarmate het opleidingsniveau toeneemt, hebben meer mensen betaald werk. Arbeidsongeschiktheid komt het meest voor onder 50- tot en met 64-jarigen en mensen met een laag opleidingsniveau. In de categorie laagopgeleiden komt de meeste werkloosheid voor. Het aantal uitkeringen is over het algemeen het hoogst in de wat grotere gemeenten. Dit geldt vooral voor de werkloosheid- en bijstandsuitkeringen. Zie tabel 3.5 voor een overzicht van inkomen en uitkeringen per gemeente Religie Landelijk rekent in % van de bevolking zich tot een kerkgenootschap. Hiervan is ongeveer de helft rooms-katholiek en een derde protestants-christelijk (Schmeets & Van der Bie, 2009). In de regio Gelre-IJssel noemt 23% van de 19- tot en met 64-jarigen zich rooms-katholiek en 31% noemt zich protestants-christelijk. Twee procent is islamitisch. Het noordwestelijke deel van de regio Gelre-IJssel maakt deel uit van de biblebelt of bijbelgordel. Daar zijn relatief veel mensen met een protestants-christelijke levensovertuiging. In de Achterhoek is het percentage rooms-katholieken relatief groot (tabel 3.3). Religie kan van invloed zijn op de leefstijl en gezondheid van de inwoners zoals de keuze om wel of niet te vaccineren. Hierover staat meer in paragraaf Tabel 3.3: Religie in de regio Gelre-IJssel per subregio (Bron: Volwassenenmonitor, 2008). Religie Stedendriehoek Achterhoek Noord-Veluwe Regio Gelre-IJssel (%) (%) (%) (%) Rooms-katholiek Protestants-christelijk Islamitisch Ander geloof Geen geloof Doelgroep Maatschappelijke Zorg De doelgroep Maatschappelijke Zorg (MZ) bestaat uit multiprobleemhuishoudens: mensen met problemen op meerdere leefgebieden voor wie maatschappelijke uitval dreigt of al realiteit is. Het is een groep mensen die in nood verkeert door een opeenstapeling van problemen zoals (dreigende) dakloosheid, huisvervuiling, problematische schulden, veroorzaken van overlast, vereenzaming, verslaving en huiselijk geweld. Het betreft mensen die niet die zorg en hulp krijgen die nodig is (zorgmissers) of die zorg en hulp juist uit de weg gaan (zorgmijders). Instellingen weten vaak niet goed hoe ze aan deze groep hulp moeten bieden. Kenmerkend voor MZ is dat deze zorg niet gekoppeld is aan één aparte voorziening of sector. Verschillende instellingen bieden hulp binnen MZ en ze werken daarbij onderling vaak samen. In de Achterhoek probeert men tot een betere afstemming te komen tussen de verschillende instellingen aan de hand van lokale zorgnetwerken. In landelijke onderzoeken schat men het percentage doelgroep MZ op minstens 0,7% van de Nederlandse bevolking (een totaal van ongeveer Nederlanders; Heineke et al., 2009). Tabel 3.4: Overzicht en omvang Oggz-indicatoren (Openbare geestelijke gezondheidszorg) in de Stedendriehoek en de Achterhoek. Aantal Aantal per inwoners Indicator Huiselijk geweld (Dreigende) huisuitzetting Overlastmelding Aanvraag schuldsanering Veelpleger Minderjarige Meerderjarige Zeer actieve meerderjarige Woningvervuiling Harddrugsverslaafde Residentieel dakloze Bemoeizorgklant in zorg Multiprobleemgezin is onbekend 34 35

20 3 GEZONDHEID in de regio gelre-ijssel kenmerken bevolking regio gelre-ijssel 3 Regionale gegevens over de omvang van de door de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) gedefinieerde indicatoren MZ, zijn niet eenvoudig te achterhalen. Dit komt door ontbrekende, onvolledige of niet goed interpreteerbare registraties, verschillende definities en het grote aantal partijen dat betrokken is bij deze doelgroep en dat niet geordend is per GGD-regio. Niettemin heeft GGD Gelre-IJssel in 2007 een inventarisatie van beschikbare gegevens gedaan. In tabel 3.4 staat een overzicht van de omvang van indicatoren MZ in de regio Gelre-IJssel. Aangezien GGD Gelre-IJssel in 2007 nog niet gefuseerd was met GGD Noord-Veluwe, ontbreken de gegevens voor deze subregio in deze tabel. 3.4 Sociaaleconomische status De sociaaleconomische status (ses) zegt iets over de positie die iemand inneemt op de maatschappelijke ladder. Meestal wordt deze positie bepaald aan de hand van iemands opleiding, inkomen of beroepsstatus. In Nederland bestaan aanzienlijke verschillen in gezondheid tussen mensen uit verschillende sociaaleconomische groepen. Mensen met een lage ses hebben relatief vaak te kampen met een slechtere gezondheid. Globaal zijn er vier groepen factoren: vaker een ongezondere leefstijl; vaker minder gunstige psychosociale omstandigheden; vaker minder gunstige materiële omstandigheden; vaker een minder gunstig verloop van (chronische) ziekten. Ook in de regio Gelre-IJssel bestaan aanzienlijke sociaaleconomische gezondheidsverschillen (segv; Timmerman-Kok & Beuling, 2010). Hoofdstuk 4 besteedt verder aandacht aan dit verschil. Vooral in stedelijke gemeenten lage ses-groepen In tabel 3.5 zijn per gemeente de aard en omvang van een aantal kenmerken weergegeven die gepaard gaan met een lage ses, zoals opleidingsniveau, besteedbaar inkomen en het hebben van een uitkering. In de gemeenten Deventer en Zutphen wonen relatief de meeste lage ses-groepen. Het betreft gemeenten met relatief veel huishoudens met een laag besteedbaar inkomen en veel inwoners die moeten rondkomen van een uitkering (Timmerman-Kok & Beuling, 2010) Opleiding Opleidingsniveau bepaalt in hoge mate de kansen van mensen in de Nederlandse maatschappij. Het gaat in de maatschappij niet alleen om de beschikbaarheid van geld, middelen en macht, maar ook om toegang tot informatie, culturele en maatschappelijke participatie èn om gezondheid. Hoofdstuk 4 besteedt aandacht aan gezondheidsverschillen in relatie tot opleiding. Aanzienlijke verschillen in opleidingsniveau Tussen de gemeenten in de regio Gelre-IJssel bestaan aanzienlijke verschillen in Tabel 3.5: Aard en omvang van kenmerken die gepaard gaan met een lage ses per gemeente in de periode (Bron: CBS-StatLine). Laagopgeleiden (van bevolking van 15 t/m 65 jaar) in Huishoudens met besteedbaar inkomen < per jaar in 2007 AO-uitkeringen WW-uitkeringen (per inw. (per inw. van 15 t/m van 15 t/m 65 jaar) 65 jaar) in 2008 in 2008 Bijstandsuitkeringen (per huishoudens) in 2008 Gemeente (%) (%) aantal aantal aantal Aalten Apeldoorn Berkelland Bronckhorst Brummen Deventer Doetinchem Elburg Epe Ermelo Harderwijk Lochem Montferland Nunspeet Oldebroek Oost Gelre Oude IJsselstreek Putten Voorst Winterswijk Zutphen Roze: Minst gunstig scorende gemeenten (per indicator). Blauw: Meest gunstig scorende gemeenten (per indicator). opleidingsniveau (tabel 3.5). Lochem en Voorst hebben relatief de minste laagopgeleiden (respectievelijk 22 en 29%), terwijl Harderwijk en Oldebroek relatief de meeste laagopgeleiden hebben (respectievelijk 43 en 45%). Verwachte stijging opleidingsniveau en hogere opleidingseisen Volgens prognoses van de Sociaal Economische Raad (SER) neemt het percentage hoogopgeleiden in de potentiële beroepsbevolking toe van 29% in 2006 tot 36% in Met het stijgen van het opleidingsniveau zullen ook de opleidingseisen op de arbeidsmarkt geleidelijk toenemen. Dit zal vooral voor jongeren met onvoldoende leercapaciteiten een probleem zijn (Verweij et al., 2010b). Wanneer jongeren zonder startkwalificatie het onderwijs verlaten, zijn hun kansen op werk kleiner. Percentage voortijdige schoolverlaters verschilt Het percentage voortijdige schoolverlaters (vsv) in de regio Gelre-IJssel komt redelijk overeen met het landelijk gemiddelde (tabel 3.6). In de gemeenten Brummen 36 37