Onbekende foto s van de glasfabricage bij Sphinx omstreeks 1920

Transcriptie

1 Onbekende foto s van de glasfabricage bij Sphinx omstreeks 1920 Onder de titel De Sphinx. Plaats van herinnering vonden er in 2006 en 2007 in Maastricht tal van manifestaties en evenementen plaats naar aanleiding van het vertrek van het bedrijf Sphinx uit de binnenstad van Maastricht. De activiteiten werden georganiseerd in het kader van de zogeheten Culturele Biografie van Maastricht (zie: Het SHCL hield op 12 oktober een symposium onder de titel De Sphinx en Maastricht: een geschiedenis van haat en liefde, waarop tevens de voltooide inventaris van de Sphinx-archieven werd gepresenteerd. In deze herinneringsmanifestaties bleef onderbelicht dat Sphinx en voorgangers tot 1925 naast aardewerk ook glas en kristal fabriceerden. In dat jaar fuseerde de glasfabriek van Sphinx met glasfabriek Stella tot de NV Kristalunie, die in 1959 werd overgenomen door de Verenigde Glasfabrieken Leerdam. Als bijdrage aan het Maastrichtse herinneringsprogramma van 2006/2007 publiceren wij in dit fotokatern een aantal onbekende foto s van de glasfabricage bij Sphinx. Afdrukken waren in het bezit van SHCL-medewerker Max Wijnen, die hieronder verslag doet van zijn speurtocht naar de herkomst en de datering. Tevens verzorgde hij de onderschriften bij de foto s met uitleg van het productieproces. Omstreeks 1990 verzocht de Maastrichtse VVV-medewerker John Wiersma mij een dertiental glasdia s in zwart-wit op historische waarde te schatten. Zij bevonden zich in een houten kist en toonden onder meer de glasproductie in een fabriek zonder nadere aanduiding. Hij had de kist met inhoud in een antiquariaat op de kop getikt en vermoedde dat de opnamen uit Maastricht afkomstig waren. Tevens gaf hij mij toestemming reproducties van deze glasdia s te maken voor eventuele publicatie. In het archief van Sphinx, dat in de afgelopen periode door mij en mijn collega s op het SHCL is geïnventariseerd, bevinden zich geen foto s of andere afbeeldingen van de afdeling glaswerk. Mogelijk zijn die bij de fusie in 1925 met het archiefgedeelte over de glasproductie overgedragen aan de Kristalunie. Het archief van de NV Kristalunie werd bij een fabrieksbrand in de oorlogsjaren vernietigd. 1 Of het inderdaad ging om Maastrichtse foto s kon dus alleen langs indirecte weg worden bepaald. Op een van de dia s (hier niet afgedrukt) was weliswaar de opgang van de Sint-Servatiusbrug te zien, met op de achtergrond de toren van het Maastrichtse station, maar dat betekent niet zonder meer dat ook de overige uit Maastricht afkomstig waren. Er waren echter andere aanwijzingen in die richting. Zo bleken er verschillende detailovereenkomsten te zijn met afbeeldingen van het interieur van de glasfabriek van Regout in het tijdschrift Eigen Haard uit Het bedrijf beschikte toen over vijf smeltovens, waarvan er vier 1 A.J.Fr. Maenen, Petrus Regout Een bijdrage tot de sociaal-economische geschiedenis van Maastricht (Nijmegen 1959) H.N. Neideck, De aarde- en glaswerkfabrieken te Maastricht, Eigen Haard jrg. 1887, nrs , pp ; ;

2 permanent in bedrijf waren. Elke oven bood ruimte aan twaalf vuurvaste potten of kroezen, elk met een inhoud van 800 kg glas. Dit type oven, de zogenaamde Boëtiusoven, was in 1871 geïnstalleerd en bleef in gebruik tot In de andere Nederlandse glasfabriek, die in Leerdam, waren de oude Boëtiusovens in 1917 vervangen door zogenaamde wanovens. 4 Bij de Boëtiusovens was per werkopening van de kroes een arbeidsploeg werkzaam, die volgens Neideck, gezamenlijk een fabriekje op zichzelf vormden. Daar aan het door hem beschreven procédé in relatie tot het type oven niets wezenlijks veranderde, geeft de situatie uit 1887 dus ook die van de fotoserie weer. Meer informatie over deze foto s kwam aan het licht dankzij de beeldbank op de website van het Nationaal Archief. 5 In de daarin opgenomen fotocollectie van de Arbeidsinspectie (in totaal gaat het om stuks) bevinden zich ook 27 verschillende foto s over een kristalfabriek zonder nadere aanduiding van bedrijf of plaats, met daarbij ook afdrukken van alle Wiersma-foto s. Op een van de foto s van de Arbeidsinspectie is een magazijn van fijn glaswerk te zien met een beeld van Petrus Regout. Maastricht dus! Maar wanneer waren deze opnamen gemaakt en door welke fotograaf? Met welk doel, en wat is de relatie met de Arbeidsinspectie? Op een foto in dezelfde serie over aardewerkproductie is het jaartal 1919 te zien en dit zou ook heel goed het jaar kunnen zijn waarin de foto s van de glasfabriek zijn gemaakt. Alle opnamen waarop vensters met daglicht voorkomen zijn gedetailleerd en doortekend. Het beruchte halo(lichtkring)verschijnsel doet zich niet voor, hetgeen de fabricagedatum van het opnamemateriaal plaatst omstreeks de Eerste Wereldoorlog of vlak erna. Voor die tijd kon men het halo-effect niet voorkomen. Hoewel de foto s zich (ook) in de collectie van de Arbeidsinspectie bevinden, is het de vraag of zij in opdracht van de inspectie zijn gemaakt. Die had weliswaar fotograferende ambtenaren in dienst, die de door hen gemaakt foto s als bewijs voor misstanden konden gebruiken, maar uit de glasfabricagefoto s blijken niet speciaal misstanden. 6 Bovendien zijn de foto s van de inspecteurs zelf, voorzover afgedrukt in het jaarverslag van de Arbeidsinspectie, van veel betere kwaliteit dan de serie foto s uit de fabriek van Regout. 7 Uit bijlagen bij de Centrale Jaarverslagen van de Inspectie uit de jaren blijkt dat diverse districten, waaronder Limburg, foto s hebben gestuurd naar de Directeur-Generaal voor eventuele opname in het jaarverslag. Daarin zijn de glasfabricagefoto s echter niet afgedrukt. Het archief van het district Limburg van de Arbeidsinspectie is over die periode niet meer aanwezig, zodat evenmin kon worden nagegaan of de foto s omstreeks 1919 zijn verzonden. Mogelijk zijn de foto s gemaakt door 3 Maenen, Petrus Regout, Joost Dankers en Jos van der Linden, Samensmeltend glas. Honderd jaar N.V. Verenigde Glasfabrieken (Amsterdam 2001) Zie: 6 Vgl. Marga Altena, Visuele strategieën. Foto s en films van fabriekarbeidsters in Nederland ( ) (Amsterdam 2003) Centraal Verslag der arbeidsinspectie in het Koninkrijk der Nederlanden. Uitgegeven door het Departement van Arbeid, Handel en Nijverheid (Den Haag, sinds 1909). 162

3 een plaatselijke fotograaf in opdracht van de Arbeidsinspectie of verzameld uit reeds bestaande opnamen. Het laatste acht ik het meest waarschijnlijk. Het is namelijk opvallend dat de foto s van de Arbeidsinspectie in de beeldbank, die overeenkomen met die in Wiersma-collectie, soms afwijkend zijn qua formaat en scherpte. Dat wijst erop dat het om verschillende afdrukken gaat. Ik vermoed dat de foto s afkomstig zijn uit een serie die was bedoeld om te laten zien hoe de glas- en aardewerkfabricage in zijn werk ging. Het lijkt erop dat er meerdere identieke series glasdia s hebben bestaan van circa 50 stuks, met daarbij ook foto s van de aardewerkproductie. De glasdia s zijn repro s van papieren afdrukken, die waarschijnlijk zijn gecontact, dat wil zeggen dat het 1:1 afdrukken zijn waarvan de grootte van de negatieve glasplaten 9x12 centimeter was. Max Wijnen 163

4 De voorvormer (carreur) neemt een hoeveelheid glas uit de werkopening van een smeltoven en draait dat op het einde van een ijzeren holle buis rond. Hij blaast een beetje lucht in de buis en geeft die met glas vervolgens door aan een van leerjongens (gamins). 164

5 De werkman (ouvrier) achter de tafel rolt een ijzeren buis met glasklomp over de tafel, terwijl de glasblazer (souffleur) staande op een trapje een flesvormig voorwerp blaast. 165

6 De souffleur houdt al blazende het vloeibare glas in de vorm, waardoor het glas de contouren van die vorm aanneemt. Het water in de kuip dient ter afkoeling en daardoor voor het behoud van de pas ontstane definitieve vorm. 166

7 Het glazen voorwerp is gevormd. Op de achtergrond is glassmeltoven nr. 4 van het type Boëtius goed te zien. 167

8 Het mechanisch vormen van een drinkglas in een ijzeren gietvorm. De arbeider links zal de glasstroom met een schaar onderbreken. Daarna zal met de pers een drinkglas worden gevormd. 168

9 Na een laatste controle door de ouvrier (zittend links) worden de gevormde drinkglazen door een gamin naar de glaskoeloven gebracht. 169

10 De vrouw links houdt een drinkglas gereed voor haar collega rechts, die het glas met behulp van een snijmachine aan de zijkant horizontaal insnijdt zodat er een geopende bovenzijde ontstaat. 170

11 De scherpe randen van de glazen worden met behulp van een horizontaal geplaatste slijpsteen bewerkt. Vermoedelijk is de verticale staaf met kap een toen al ouderwetse gaslamp met een open vleermuisvormige vlam. 171

12 Versieringen op de kelk van wijnglazen worden aangebracht met behulp van een guillocheermachine, die lijnpatronen kraste in een met was bedekt glas. 172

13 Met behulp van verticale roterende slijpstenen worden kristallen drinkglazen, karaffen, vazen en andere kristalglasproducten bewerkt. Het effect van de bewerking kon bij daglicht het beste worden beoordeeld. 173

14 Fijn geslepen glaswerk zoals schalen, vazen, bowls en karaffen wachten op kopers. 174