GESCHIEDENIS VAN DE KLASSIEKE OUDHEID

Transcriptie

1 GESCHIEDENIS VAN DE KLASSIEKE OUDHEID H1 Dark age en Achaïsch Griekenland Twee bronsculturen gaan vooraf aan de Griekse Geschiedenis; Minoïsche beschaving op Kreta ( vc) o Genoemd naar koning Minos o Geen Griekse cultuur o Syllabeschrift: Liniair A (geen Grieks) o Hoogtepunt 2 e millenium Export keramiek, wol en olijfproducten o Paleizen Centra van administratie, kunst, ambacht en religie o Geen verdedigingsmuren Wijst op controle van de zee o 1470 vc sporen van distructie Overname door Myceners Myceense beschaving in Griekenland ( vc) o Genoemd naar de burcht Mycene (Peloponnesos) o Bronstijd op het Grieks vasteland o Syllabeschrift: Liniair B (Grieks) o Typerend: Tholos Graven (Bijenkorf- vormige graven) o Sterk onder invloed van de Minoïsche cultuur o Paleiseconomieën o Rijkdom in gouden voorwerpen Verrassen voor een relatief arm Griekenland Plundertochten? Textielexport o Bestaan van overzeese verbindingen o Gebruik van strijdwagen Epen Homeros (werden pas in de 8 e E vc geschreven) o Vanaf 1250 vc troebelen 1200 Myceense paleizen verwoest door brand 1

2 Dark Age ( vc) Neergang na Myceense cultuur Verdwijnen paleiseconomieën Kennis Liniar B gaat verloren Terugval naar primitieve aardewerk productie Terugval bevolking Naam: Dark age, want er zijn geen geschreven bronnen en weinig archeologische resten. Begint vanaf de 11 e 10 e E vc Ijzertijd, eerst in Cyprus en dan het vaste land Kleine geïsoleerde gemeenschappen geleid door een basileus (koning) Vanaf 9 e E vc Bevolking begint weer te stijgen Herstel handelscontacten Meer georganiseerde gemeenschap Komen uit hun isolement en zullen zich steeds verder beheven Noord- Syrië Fenicië Cyprus 2

3 De Archaïsche periode ( vc) 1.Ontstaan van de polis Polis (mv. Poleis) = gemeenschap o Afgeleid van het Myceense woord ptolis = paleis Oudste betekenis: versterkte burcht Oorsprong tussen vc Voornaamste politieke organen o Raad o Volksvergadering (= onmondig) o Magistraten o Volksrechtbanken o Koningschap is verdwenen! Bestaat uit o Asty (Kern) o Chora (Hinterland) Begin van een gemeenschapsgevoel niet elke polis heeft een stedelijke kern o Sparta o Athene is de meest atypische Meeste poleis zijn vrij klein en breiden zich uit ten koste van andere poleis o Peloponessos: Sparta Argos Korinthe o Midden- Griekenland: Athene Thebe o Ionië Samos Milete Polis in wording komt voor in de Homerische epen Burgers krijgen meer inspraak: o Vechten mee Falanx Hoplieten 3

4 2.Archaische Kolonisatie Stichting nieuwe poleis ( vc)! De nieuwe polis is politiek autonoom, dus geen gebiedswinst voor de moederstad Dit komt door de BEVOLKINGSGROEI Verovering van schaars bevolkte landstreken o Sparta > Lakonië o Argos > Argolis o Athene > Attika Migratie van mensen en gewassen Bevorderend voor de handel Ook uitwijkingen door sociale conflicten o Andersdenkende aristocraten en hun aanhang werden weggestuurd 3.Wetgevers, tirannen en revoluties Conflicten tussen elite en niet- elite Armen eisen o Herverdeling van grond o Kwijtschelding schulden o Politieke rechten Peasants (kleine boeren) kwamen snel in schulden, door bvb. Een slechte oogst hierdoor SCHULDSLAVERNIJ (vooral in Athene, soms werd men zelf verkocht om z n schulden af te betalen) Zorgt voor een sociale crisis: o Druk op gronden o Gebrek aan inspraak Symptomen van diepe economische, sociale en politieke crisis Oplossing: aanstellen bemiddelaars als hervormende wetgevers 4

5 Eerst 620 vc Drakon o Opschriftelijk strafrecht o Creëert: Rechtszekerheid Monopolie aristrocratie doorbroken o Zeer streng Rond 590 vc Solon o Benoemt zicht tot archont (hoogste magistraat) o Absolute volmacht staatshervorming o Economische hervormingen Afschaffen schuldslavernij Verbod op export tegengaan Stimuleren ambachten o Politiek hervormingen Raad van 4OO naast Areopagus (hoogste rechtbank) Indeling burgerij in vermogensklassen: Pentakosiomedimnoi ( vijfhonderdschepelmannen ): jaarlijkse opbrengst van 500 medimnoi graan. Hippeis (ridders): 300 medimnoi Zeugitai ( juk- mannen d.i. bezitters van een span ossen): 200 medimnoi. Dit is de hoplietenklasse Thetes, de rest met jaarlijks inkomen van minder dan 200 medimnoi graan. Alleen pentakosiomedimnoi en hippeis konden hoogste politieke ambten (archontaat) bekleden, zeugitai lagere ambten. Politieke monopolie geboorteadel werd zo doorbroken.!! Athene veranderde van een aristocratie in een timocratie!! o Treedt af na een jaar (Bezorgde hem een sterke en goede reputatie) Nog problemen Afschaffen schuldslavernij zorgt ervoor dat de boeren minder kredietopties hebben Conflicten tussen de elite onderling Coupes door individuele aristocraten (Tirannie) 5

6 Tussen 65O- 500 vc In vele poleis tirannieën o Vaak gesteund met de steun van demos (gewone volk) Coupe van Peisistratos in Athene o 550 vc o Hulp huurlingen o Actieve steun van de bevolking Verleent economische steun Herverdeling van grond Schuld hulpverlening Stimuleert de nijverheid en handel Groot bouwprogramma (creëert jobs) Steunt festival- en theatercultuur o Zoon, Hippias wordt in 511 verdreven Opnieuw intra elite conflicten Tirannen vergroten de economische zelfstandigheid, politieke en culturele bewustzijn van gewone burgers. 6

7 H2 De Perzische oorlogen en Athene De Perzische oorlogen Vanaf ca v.c. waren er al Griekse poleis op de Westkust van Klein- Azië en eilanden Lesbos Samos Kos Rhodos Belangrijkste steden in Ionië Ephese Milete Smyrna Grote culturele bloei in de late 7 e en 6 e E Dit door de Ionische natuurfilosofen Thales (water = oerstof) Anaximandros (Apeiron = oerstof) Anaximenes (Lucht = oerstof) Herakleitos (vuur = oerstof) Centrum van informatie, alles kwam van alle kanten van de wereld binnen. Traditioneel denken werd ondermijnd. Vanaf de 7 e E v.c. kwamen de Ionische steden onder heerschappij van het koninkrijk Lydië, Croesos (ca vc) milde heerschappij Rond 550 vc opkomst van het Perzische rijk onder Cyrus de Grote In 546 vc veroveren de Perzen Lydië en krijgen controle over de Ionische poleis Drukkende heerschappij op de Ionische poleis o Tribuut betalingen o Instaleren en steunen van oligarchische tirannen 525 Perzische verovering van Egypte 514 eerste oversteek naar Europa 7

8 Ionische opstand tegen Perzië, Athene steunt Ionië Perzische Reactie: Koning Darius valt Griekenland binnen Eerste Perzische Oorlog Landing kust Attica 492 vc Thracië en Macedonië worden door Darius onderworpen Invasie Griekse schiereiland mislukt 490 slag bij Marathon, Atheense hoplieten verslaan de Perzen Koning Xerxes Tweede Perzische Oorlog 481 vc ontstaan van de Helleense bond o Sparta (+ bondgenoten) o Athene o Midden- Griekse volkeren 480: Perzen komen via Thracië Griekenland binnen Slag bij Thermopylai, Perzen winnen Athene wordt ingenomen Zeeslag bij Artemision blijft onbeslist Zeeslag bij Salamis, Athene wint olv Themistokles en dankzij de macht van de trireem 480: Slag bij Himera (2 e front van Carthago) Siciliaanse Grieken winnen 479 Slag bij Plataiai, Griekse coalitie wint olv Pausanias Perzen worden ook in Klein- Azië verslaan o Mycale tegenover Samos 474 Syracuse verslaat de Etrusken in de zeeslag bij Kune 8

9 Opkomst van Athene 1.Atheens Imperium 478/7 vc oprichting Delisch- Attische Zeebond Defensief initiatief tegen Perzië Lidmaatschap indien jaarlijks een schatting betaald aan de kas Atheense vloot opbouwen Bondskas op het eiland Delos 5 e E vc Athene neemt de leiding en de schatkist verhuist van Delos naar Athene Stichting Klerouchia (stuk onteigend grondgebied met Atheens garnizoen) Athene deed geen gebiedsuitbreiding, enkel aan domineren Groep Atheners blijft beperkt tot elite Zo groeide de vloot Piraeus wordt de meest prominente haven 450 bond blijft bestaan na vrede van Kallias 449 Onderhorige poleis betalen tribuut Tribuutgelden worden gebruikt voor - Financiering vloot - Financiering bouwprogramma s - Financiering democratie (presentiegelden en salarissen) veel werk voor thetes Atheense vloot patrouilleert Egeïsch gebied - Afbuigen handelsstroom naar de Atheense haven Piraeus - In veiligheid stellen graanimport vanuit het Zwarte Zeegebied Processen waarin Atheense belangen op het spel stonden (verplicht naar de Atheense volksrechtbank) Opstandige poleis: bevolking verjaagd of gedood!doel Athene: niet vestigen van een territoriaal rijk of export democratie, maar hegemonie, materieel gewin, status en aanzien. Almacht Athene zorgt voor botsing met Sparta >> Peloponnesische Oorlog 9

10 2.Atheense democratie ONTWIKKELING 510 vc Kleisthenes komt aan de macht 508/507 vc hervormingen Burgerij ingedeeld in: o 139 demen, later 180 =>toelating jongvolwassen burgers; selectie kandidaten voor lidmaatschap Raad van 500 (boule) en (later) archontaat. o Aantal demen samen = trittus (district). Attica verdeeld in 30 trittues: 10 stad, 10 binnenland, 10 kust. o Oprichting 10 fulai. Elke fule bestond uit 1 trittus stad, 1 trittus binnenland, 1 trittus kust. Fulai basis van nieuwe Raad van 500 (boule): 50 leden per fule, via loting uit preselectie demen. 50 man uit elke fule bij toerbeurt dagelijks bestuur (prutaneis), dus voor 1/10 deel jaar (prytanie). o Volksvergadering (ekklesia) blijft bijeenkomst alle burgers (ook thetes). Wordt hoogste orgaan =>hier alle eindbeslissingen. o Areopagus blijft bestaan: college ex- archonten, juridische functies (moordzaken), en (tot 462) bewaker constitutie. o Ostracisme: volksvergadering kon te machtige politici wegstemmen en dit voor 10 jaar (door z n naam op een scherf te zetten) 487/6 vc hervorming archontaat via loting uit 500 kandidaten vc Areopagus wint aan gezag en dit door leidersrol Perzische oorlog 462 vc Efialtes ontneemt Areopagus supervisie over boule en ekklesia Enkel nog een rechtbank voor moordzaken Invloed elite en aristocraten teruggedrongen 461 vc moord op Efialtes >> Perikles wordt leider Regelmatig strategos ( ) Hervormingen o 460 vc invoeren misthos, financiele vergoeding voor raadsleden en juryleden in de volksrechtbanken (heliaiai) o 457/6 vc openstelling archontaat voor zeugitai o 451/0 vc verscherping burgerschapscriteria Vader burger, moeder, dochter van burger 10

11 411 vc laatste jaren Peloponnesische Oorlog Oligarchische coup o Misthos afgeschaft o 5000 welvarende burgers bleven wel politiek verkiesbaar o Werkelijkheid 400 oligarchen 404 Athene verliest oorlog Begin 4 e E vc hervormingen: Sparta installeert oligarchie van 30 Terreur Burgeroorlog herstel democratie 399: invoering financiële vergoeding (presentiegeld) voor aanwezigheid tijdens volksvergadering Tezelfdertijd: wetsherziening. 500 gekozen (of gelote?) wetgevers (nomothetai) herzien wetboek. Nu verschil tussen nomoi (wetten wetgevers) en psefismata (besluiten volksvergadering). Ekklesia kan nomoi niet zomaar aan de kant schuiven, maar heeft jaarlijks eenmaal mogelijkheid om nomoi te herzien of aan te vullen Grafe paranomon: indien ekklesia besluit (psefisma) nam dat inging tegen nomoi, dan kon voorsteller aangeklaagd worden voor Atheense volksrechtbank (heliaia) WERKING Volksvergadering (ekklesia) = belangrijkste orgaan, soeverein Alle volwassen mannelijke burgers Samenkomst op heuvel Pnyx (plaats voor 6000) 5 e E vc o 10 vergaderingen per jaar 4 e E vc o Eerst 30 o Daarna 40 vergaderingen per jaar Iedereen recht van spreken o Praktijk vaak rhetores (redenaars- politici) met retorische scholing Eindbeslissing over alles o Aanstelling magistraten 11

12 Raad van 500 (boule) Leden 30+ Dienen 1 jaar Niet meer dan 2 keer in hun leven 50 man per fule Loting uit preselectie demen Bij toerbeurt dagelijks bestuur (prytaneis) Belangrijkste taken o Opmaken agenda volksvergadering o Geven pre- adviezen (probouleumata) Ekklesia kon probouleumata amenderen of alternativen voorstellen Boule domineert ekklesia dus niet Andere taken o Toezicht financiën o Screening magistraten o Toezicht op de vloot, scheepsbouw, openbare aanbestedingen o Organisatie religieuze plechtigheden Volksrechtbanken (heliaiai/dikasteria) Juryrechtbanken met volksjury o Jaarlijkse pool van 6000 burgers 5 e E vc 30- plussers 4 e E vc alle volwassen burgers Per zaak worden er juryleden (dikastai) geloot Aantal varieert van Leden jurylid en rechter tegelijkertijd Geen openbare aanklagers of advocaten o Aanklager altijd privé persoon (kon wel een speech laten schrijven door een ervaren schrijver) Moordzaken voorbehouden aan Areopagus 12

13 Magistraten en Beambten Jaarlijks geloot uit alle burgers (30+) (thetes mochten geen magistraten worden maar dit gebeurde wel) Allen strategoi (generaals) en tamiai (schatmeesters) werden verkozen Ambt altijd met meerdere personen gedeeld Screening vooraf(door dokimasia) en tussentijds (door boule) Achteraf verantwoording afleggen aan de ekklesia (euthune) 5 e E vc 10 strategoi belangrijker dan archonten 4 e E vc strategoi = beroepsmilitairen en neemt hun belang af Overheidsbemoeienis Zeer gering o Enkel leger, voedselvoorziening, algemene werken en burgerrechten werden voorzien Polis zorgt ook voor het betalen van alle burgers die instonden voor de organisatie o Salariëring o Soldijen o Presentiegeld o Kijkgeld o Feestgeld Dit wordt allemaal betaald met belastingen o Belastingen op het vermogen werden heel onregelmatig getroffen o Indirecte belastingen Bordeel houden, slavernij Havengeld en marktgeld o Directe belastingen Niet burgers Speciale belastingen Vermogensbelasting in tijden van oorlog Rijke burgers Vermogensbelasting in tijden van oorlog Gewone burgers Regelmatige maar kleine vermogensbelasting Polis leende geld aan tempelfondsen en extreem rijke burgers Verpachte staatsbezit voor geld 13

14 GELIJKHEID Conflicten tussen politieke(isnomia) en sociale gelijkheid Oplossing: systeem van leitourgiai. Rijke burgers financieren publieke voorzieningen. Belangrijkste leitourgiai: triërarchie (uitrusting en in de vaart houden oorlogsschip), gymnasiarchie (onderhoud gymnasium), choregie (opvoering drama). Vrijen en slaven Slaven werden gebruikt als goedkope werkkracht o Zo hadden slaven die werkte in de mijnen het dus minder goed dan huisslaven van een rijke burger Slaven verkrijgen hun statuut door: o Oorlog o Vondeling o Geboren uit een slavenmoeder ( gebeurde niet vaak, want slaven mochten vaak geen relaties hebben ) o Veroordeelden Slaven vrijlaten: o In de Griekse wereld werd dit bijna nooit gedaan, als de slaaf betaald werd kon deze zich wel vrijkopen Verkregen wel geen burgerschap Burgers en niet- burgers Burgers ( Politai ) : politiek actieve deel van de bevolking vs. de rest o Volwassen, vrij man die aan bepaalde criteria voldeed was een burger o Voornamelijk economische criteria Man zijn ( Vrouwen werden nooit burger ) Rijkdom grondbezit afstamming ( Klassiek Athene ) o Athene: Strenge wetten omtrent wie burger kan zijn en niet Strenge wetten omtrent hoe men burger kon worden Voordelen van burger zijn: Economisch en politiek terrein Mocht grond en woningen bezitten Burgers konden erven van andere burgers Rechtsgeldig huwelijk sluiten met dochters van Atheense burgers In aanmerking komen tot uitdelingen van geld of graan van de polis Ambten en officieel priesterschap uitvoeren Deelnemen aan het politieke leven In aanmerking komen bij het verpachten van staatsbezit 14

15 Rijk en arm Iedereen kon rijk of arm zijn, zelfs niet burgers of slaven. Enorm groot bezitsongelijkheid: Arme arbeiders zonder enig bezit vs. Miljonairs die zelf niets doen ( Plousioi ) In de 4e eeuw nam de bezitsongelijkheid toe o Sparta: Grond kwam in het bezit van een elite aantal mensen Sparta moest huurlingen gebruiken voor leger en dit verzwakte Sparta Athene: o Rijke Metoikoi konden hun burgerschap kopen Grond opkopen Gulle giften doen aan de stad Door de volksvergadering als burger erkend worden o Geaccepteerde Metoikoi waren nog altijd niet zo goed als andere burger want stamboom was nog altijd belangrijker in de ogen van de oude garde dan nieuw geld. ECONOMIE Uitgaven: Grote vraag aan voedsel, kleding, huisnijverheid, onderdak, brandstof Veel gespendeerd aan luxegoederen Financiële reserves voor incidentele grote uitgaven Geen belasting o Toch moest iedereen die meer dan 1 talent bezat liturgie betalen Inkomsten: Verpachten van grond Slavenhandel Zilverextractie Het Attische boerenbedrijf Voor eigen consumptie met een kleine surplus Kon zich ook concentreren op de productie voor de markt en kocht met de winst een deel van de benodigdheden Investeren van besparingen in eigen of andermans onderneming o Aankoop van slaven, en die dan verhuren o Zelfde met grond 15

16 Uitwisseling Importeren naar Athene o Luxeartikelen Ivoor, goud Bestemd voor de kleine elite o Essentiële grondstoffen Hout, metaalertsen, slaven o Heel zelden importeren van voedsel Exporteren uit Athene o Ambachtelijke producten Keramiek o Grondstoffen Marmer 16

17 H3 Sparta en de Peloponnesische Oorlog Sparta 1.Geografie en ligging In vallei van rivier Eurotas Kern van Laconië Berggrens langs Oost- en westgrenzen Zeer vruchtbaar: Rijke agrarische basis Sparta samengaan (synoikismos) met 4 dorpen 2.Geschiedenis Volgens Griekse mythologie (Homerische epen) Sparta de belangrijkste vestiging in Myceense tijd >> echter geen Myceense resten gevonden op de site van Sparta Wellicht Dorische invasie ca vc >> archiologisch onduidelijk Rond de 8 e eeuw: Sparta geleid door expansieve krijgselite Ca 750 vc Verovering en itegratie in Spartaanse polis van het dorp Amyklae Sparta doet nauwelijks mee aan de Archaïsche kolonisatie o Taras o Zuid- Italië Is gericht op verovering van nieuw gebied vc Eerste Messeense Oorlog Verovering en helotisering groot deel van Messenië vc 17

18 Tweede Messeense Oorlog >> Verovering heel Messenië Begin zevende eeuw wellicht hervorming Sparta Grote Rhetra, wet in vorm orakelspreuk aan legendarische wetgever Lykurgus. Later gezien als stichter Spartaanse eunomia, goede orde Eind zesde eeuw formering Peloponnesische Bond, met Sparta als leider. Rol Sparta in verdrijving Atheense tiran Hippias, iets later echter steun aan Isagoras, Kleisthenes tegenstander Grote rol Spartanen tijdens Tweede Perzische Oorlog (Thermopulai). 3.Maatschappij en structuur Vanaf 6 e eeuw Sterk gemilitariseerd Spartaanse burgers (homoioi/ Spartiaten) = volwassen (30+) mannen Lid van sussition (eetgenootschap) o Ongeveer 15 man o Maandelijkse bijdragen op basis van landbezit (kleros) wie niet kon betalen verloor zijn burgerschap collectieve opvoeding (agoge) o vanaf 7 jaar o nadruk op militaire training, gehardheid, uithoudingvermogen en discipline o vanaf 18 jaar onder toezicht van een volwassen spartiaat o 20 tot 29 jarigen trainen de 18 tot 20 jarigen Perioikoi (omwonenden) Vrije inwoners Geen politieke rechten Eigen gemeenschappen binnen Spartaanse territorium Betaalden tribuut Leverden soldaten Landbouw en handel 18

19 Heloten (Staatsslaven) Overwonnen bevolkingsgroepen in Laconië o Vooral Messenië Bewerkten landerijen (kleroi) Numeriek in de minderheid Spartiaten voortdurend waakzaam Spartaanse vrouwen Vrijer dan elders Trainden mee jongens o Ook gevechtstraining Bezaten en beheerden onroerend goed Verdedigden polis wanneer mannen op campagne waren Huwelijk en gezin Man en vrouw zagen elkaar niet vaak Staat belangrijker dan het gezin 4.Werking en politiek 2 koningen Erfopvolging uit 2 koningshuizen (Agiaden en Eurypontiden) Functies o Legeraanvoerders o Religieuze functies o Deel rechtspraak Magistraten 5 eforen (opzichters) Jaarlijks verkozen door volksvergadering 1 jaar geen herverkiezing toegestaan Taken o Koningen juridisch ter verantwoording roepen Gerousia (Raad van ouderen) 28 spartiaten (60+) + de 2 koningen Voor het leven gekozen via acclamatie in de volksvergadering Probouleutische en juridische functies 19

20 Apella (Volksvergadering) Alle volwassen spartiaten (30+) Geen debatten, wel stemmen Magistraten en geroten kiezen 5.Interne conflicten en neergang 5 e, begin 4 e E vc steeds meer interne problemen Politieke gelijkheid onder Spartiaten Economische ongelijkheid o Rijken trouwen binnen eigen kring o Armere spartiaten > teveel kinderen > fragmentatie kleros > kunnen geen bijdragen meer geven > verlies burgerschap Steeds minder Spartiaten o Vrijgelaten heloten (neodamodeis), periokoi en huurlingen in legers Slag bij Leuctra (371) Sparta definitief verslagen door Thebe De Peloponnsesische Oorlog Oorzaak Wantrouwen Sparta en bondgenoten en andere poleis t.o.v. Atheens imperium Aanleidingen 433 vc conflict Korinthe (bondgenoot Sparta) & Korkyra o Athene steunt Korkyra Kwestie Potidaea o Kolonie van Korinthe, maar deel van het Atheens imperium o Potidaea komt in opstand o Atheners slaan deze in 430 neer o Sparta had Potidaea hulp beloofd Maar organiseert eerst congres Peloponnesiche Bond Korinthe en Megara dringen aan op Oorlog 20

21 Eerste fase (Archidamische oorlog, , genoemd naar Spartaanse koning Archidamus) Spartanen vallen Attica binnen Atheners trekken zich terug in stad, en tussen Lange Muren die Athene en Piraeus verbinden epidemie 430/29, Perikles sterft 10 jr Spartaanse strooptochten in Attica 425 Atheense vloot verovert Pylos, Messenië echter Athene verslagen in Slag bij Delium (424) Spartaan Brasidas dringt door tot Thracië Brasidas en Atheense strateeg Kleon sterven in strijd; Vrede van Nicias, 421. Tweede fase ( ) 418 Slag bij Mantinea: o Sparta vs. bondgenootschap (Athene incluis) olv Argos. Sparta wint Atheense expeditie naar Sicilië ( ) poging machtsuitbreiding in westen, tegen Syracuse (kolonie Korinthe) op advies Alkibiades=> valt in ongenade in Athene (heiligschennis) vlucht naar Sparta; op zijn advies => Spartaanse hulp aan Syracuse Athene vernietigend verslagen. Spartanen bezetten deme Dekelea: zilvermijnen Laureion dicht slaven lopen over, voedselaanvoer over land naar Athene afgesneden Derde fase ( ) Samenwerking Sparta met Perzen, o Perzen leveren schepen o Sparta huurlingen Perzië hoopt op uitputtingsoorlog Athene- Sparta o Alkibiades, inmiddels in Sardis, adviseert Perzische satraap, maar ook (in geheim) Atheners => biedt hen Perzische hulp in ruil voor afschaffing democratie en rehabilitatie. Oligarchische coup 411, gaat ten onder door gebrek steun vloot (thetes) => halen Alkibiades terug; Perzen en Spartanen krijgen toegang Zwarte Zee in handen 21

22 Atheense graantoevoer afgesneden. Athene geeft zich over (404). Atheens imperium (Delisch- Attische Bond) opgeheven, vloot uitgeleverd, Lange Muren geslecht. Installatie tyrannie van de

23 Gemeenschapsleven en mentaliteit in de 5 e en 4 e E vc Maatschappij en individu 1.Sociale verbanden De verbanden kunnen in concentrische cirkels worden voorgesteld De familie o Familie betekent alles, banden die tussen families gesmeed zijn moeten door nagslacht gevolgd worden en onderhouden worden met cadeau's en hulpverlening De Oikos o Ideaal van zelfbehoudendheid van elk grieks huishouden, willen volledig voor henzelf kunnen zorgen zonder buitenstaande hulp of handel o Hierop is al de rest opgebouwd o Oikos werd overgeërfd van leider tot leider. Gemeenschap o Iedereen in de polis is met elkaar verbonden en moet mekaar helpen en de polis helpen o Meestal was dit mekaar face- to- face kennen o Hebben hun eigen dialect en een eigen identiteit o In Sparta en andere Dorische Poleis nam dit een extreme vorm aan d.m.v. Sussition ( Spartaans mannenhuis ) o Dit had natuurlijk zijn limieten, buiten de polis bekeek men deze gemeenschap als raar en anders, niet juist terwijl je eigen gemeenschap de juiste manier is Private genootschappen en verenigingen o Hadden verschillende doelen en functies bv. Begrafenisgemeenschappen o Werden soms ook als gilden beschouwd die handelden over een bepaald beroep De Fratria o Religieuze gemeenschap o Hoort eigenlijk bij de polis De polis o Elke polis was op zich ook een soort van sociaal verband o Mensen van Athene voelden zich beter dan Spartanen enzovoorts o Ze noemden gewoontes en mensen uit andere poleis achterlijk of raar De Grieken o Griek zijn betekende dat je een hoger niveau was dan andere volkeren o Macedoniërs en Perzen bijvoorbeeld werden enorm veracht o Slaven waren dan ook meestal mensen van andere volkeren, grieken slaaf maken werd afgewezen door de publieke opinie o Het woord barbaar komt van deze perceptie van Griek en niet- Griek 2.Socialisatie 23

24 Vrouwen werden opgeleid door andere vrouwen in huishoudstaken. Vervolg slaat alleen op mannen Voordat een individu zich kon meten met de gemeenschap moest hij eerst een socialisatieproces doorlopen Scholing is een private aangelegenheid ( Sparta is een uitzondering) Klassiek Athene: o 1e scholing: Moeder leert kinderen mythes legendes en een kleine geschiedenis van de polis Rijke burgers: Slaven hebben een nut Een min Een kinderjuffrouw Een Paidagogos of oppasser Kinderen die oud genoeg zijn om educatie buiten het huis te zoeken worden door deze slaaf vergezeld o 2e scholing: formele scholing Tussen 7 en 14 jaar Literaire scholing Leren lezen en schrijven + Lectuur van Homeros en andere dichters Bewijs dat mensen geletterd waren: Graffiti, mededelingsborden Muzische scholing Poëzie werd voorgedragen en voorgezongen, begeleid door instrumenten Bij de rijkeren nam muziek een enorm deel van hun leven in bv. Sumposia Fysische scholing Hardlopen Verspringen Speer- en discuswerpen Boksen Worstelen Onder leiding van trainer in Palaistrai en Gumnasia Deze plaatsen waren behalve trainingsplaatsen ook de plaats waar mensen mekaar vonden voor een gesprek o 3e scholing: Voortgezet hoger onderwijs en later Universiteiten Akademia van Plato Meestal lesgegeven door Sofisten ( Denkers, wijzen, redenaars ) Sofist was een propagandist van normeloosheid, hij kon alles verdedigen door pure redenaarskunsten Kennis van de retorica, de kunst een gehoor te kunnen overtuigen Heel belangrijke voor wie hogerop in de machtshiërarchie wilden komen 3.Normen waarden en wetten 24

25 De godin Themis: de orde van het universum en van het leven o Goddelijke en menselijke origine Het steeds weerkerende debat over goed & kwaad Nomos- stellingname (zie eerder) Geschreven wetten o Weinig gekend o Geen wetboeken overgeleverd o Grote reikwijdte o Groeiende machtsmonopolie van de overheid Hubris: beschamen van een ander omdat je toevallig sterker, rijker of machtiger bent o De polis strafte diegene die de eer van een ander krenkte Asebeia: gebrek aan vroomheid = goddeloosheid (oa Socrates), maar ook breken van eed, corruptie Mannen en vrouwen 1.Man- vrouwrelaties Doel huwelijk: zoon voortbrengen die kan erven Vrouwen werden beoordeeld op hun seksuele en reproductieve vermogens Patriarchale maatschappij Plaats van vrouw = huis Man = buitenshuis Inferioriteit van vrouw op elk vlak o Moesten een voogd hebben, vader, echtgenoot, volwassen zoon 2.Seksueel leven Zeer ruim Privé- aangelegenheid Preoccupatie van de vruchtbaarheid Seksuele symbolen: vb fallus Tijdens symposion werd er openlijk over gesproken, zelfs vertoond Homoseksualiteit o Tussen burger en slaaf/vreemdeling = privé- aangelegenheid o Tussen 2 burgers: moeilijker ofwel paiderastia: jonge ongehuwde man met een jongen Anders niet 25

26 Religie, filosofie en wetenschap 1.Algemene karakteristiek van de Griekse religie Pluriform: elke gemeenschap: eigen religie Polytheïstisch: overwegend antropomorfe onsterfelijk goden (ook andere bovennatuurlijk wezens) Homeros als centrale tekst, niet als heilige tekst Raadplegen van priesters, zieners, wondermannen en orakels o Priesters verkozen door loting Aantal standaardelementen o Centraal: offer (het beste wat men te geven had) o Gebed tot godheid o Muziek (vaak in wedstrijd) Spelen en competities vast onderdeel van religieuze festiviteiten o Sport, muziek, toneel o Lokte publiek Speelde zich allemaal af in tempels (woning van godheid) of heiligdommen 2.Religieuze feesten Kalendergebonden feestdagen (Athene) o Panathenaia: jaarlijks volksfeest voor godin Athena Processie, offers, competities en spelen o Dionusia: feest voor Dionusos Orgiastische culten Theateropvoeringen: 4dagen Dag 1: 5 komedies Dag 2-4: telkens een tetralogie (3 tragedies + satire) Schrijvers als, Aischylos, Sophokles en Euripides De macht, kracht, roem en rijkdom van de polis werd gedurende deze feesten aan de burgers getoond 3.Rites de passage en de dood Niet kalendergebonden: bijzondere gelegenheden en kritieke momenten (geboorte, huwelijk, dood ) Gecremeerd of begraven Wiens graf niet werd bijgehouden zou geen rust vinden Levend blijven in de herinnering Nooit algemene visie op na de dood 26

27 4.Alledaagse religie Dagelijkse zaken: vb maaltijd met klein offer Persoonlijk religiositeit: eerder magie o Afweren boze oog door amuletten, spreuken en bezweringen o Vloektabletten / defixiones: plaatjes met naam van vervloekte ingekerfd, gedeponeerd in graven en rivieren 5.Religieuze ontwikkelingen in de 5 de en 4 de eeuw Niet statisch: bepaalde veranderingen Een steeds meer persoonlijke verinnerlijkte beleving Nieuwe goden geïntroduceerd uit het oosten Opkomen van een cultus rond Asklepios, god van de genezing. Deze god benaderde de gelovigen in hun dromen 6.Filosofie en secularisatie Henotheïstische en monotheïstische ideeën Zelfs atheïsme (Anaxagoras) De Cynici (Diogenes van Sinope): verwerpen alle maatschappelijke conventies Seculariseringproces o Hippokrates: natuurlijk oorzaken voor ziekte o Thucydides: geen ruimte voor goddelijk ingrijpen in geschiedenis o Sofisten: soort atheïsme Protagoras: de mens is de maat van alle dingen Plato o Uitgewerkt idealisme o Idee = eeuwig en onveranderlijk o Wereld is onvolkomen afspiegeling van de ideeën o Eigen school: Akademia o Maatschappijfilosofie in politeia en nomoi Aristoteles o Belangrijkste leerling Akademia o Meer empirische, inductieve benadering: zichtbare werkelijkheid heeft groot belang o Logica, ethica en metafysica, ook wetenschappelijk oeuvre o Maatschappijfilosofie Hiërarchisering op basis van economische criteria en anciënniteit Leeftijd = ervaring o Leermeester Alexander DG o Eigen school: Lyceum Plato & Aristoteles = conservatief, weinig of geen invloed op eigen tijd, grote invloed voor latere tijden 27

28 H4 Alexander de Grote Opkomst Macedonië Structuur Macedonische staat Monarchie Geen poleis Formeel koning gekozen door legervergadering (in praktijk erfelijk) Aristocratie staat koning bij als hetairoi (metgezellen) >> ruiterij in het leger Leiding stammen en familiegroepen Koning = primus inter pares In binnenland, onderhorige vorsten Gebaseerd op bloedverwantschap, Gezag hing af van militair kunnen en charisma loyaliteit en patronage 5 e E vc Verplaatsing van politiek en militair zwaartepunt naar oostelijke kustvlakte o Nadruk op onafhankelijke boerenstand > Kern hoplieten leger, pezhetairoi (hetairoi te voet) naast adellijke ruiterij (hetairoi) vc Fillipos II Onderwerpt stammen en vorsten in het binnenland Verslaat Thraciërs en Illyriërs Verovert poleis aan de kust o Amphipolis en mijngebied o Pangaeus gebergte Financiering legerhervorming Staand leger Infanterie bijgestaan door ruiterij op de flanken en peltasten (lichtbewapende infanterie, boogschutters) Introductie van sarissa Ambitie Fillipos II Verovering Griekenland o Maakt gebruik van onderlinge verdeeldheid Bondgenootschap Athene- Thebe tegenover Fillipos II in de slag bij Chaeronea (338 vc) waar Fillipos II wint 337 vc Congres poleis olv Fillipos II in Korinthe o Oprichting Korinthische bond Doelen: orde bewaren, instrument tegen expantie Perzische rijk 336 vc Fillipos II wordt vermoord Alexander 28

29 336 vc volgt hij zin vader op 334 vc Slaat opstanden Balkan, Athene en Thebe neer Begin van veldtocht tegen Perzië o Steekt de Hellespont over o Leus: bevrijding Ionische Grieken, straffen Perzische rijk voor eerdere invaties Slag bij Granikos o Alexander wint o Bevrijding poleis Herfst 333 vc Slag bij Issos o Alexander wint o Darius III vlucht Verovering Fenicië en Syrië Verovering Tyrus (na een half jaar te hebben gevochten) Trekt naar Egypte Ontneemt het van Perzië Roept zich uit als nieuwe farao Noemt zicht de zoon van Amon/Zeus Sticht aan de westelijke Nijlmonding Alexandrië 1 oktober 331 vc Slag bij Gaugamela o Grootse veldslag o Duidelijke overwinning o Darius III vlucht opnieuw (naar het land van Meden) Alexander trekt zuidwaarts lang de Tigris Intocht Babylon Iran o Verovert eerst Susa, daarna Persis en Persepolis (verwoesting paleis Achaemeniden) Trekt verder naar Medië Voorjaar 330 vc Komt aan in Medië o Darius III is al verder gevlucht Formeel einde expeditie Korintische Bond olv Alexander o Bondgenoten worden naar huis gestuurd o Alexander gaat door met eigen leger Darius III vermoord door de Satrapen van Bactrië en Sodiana 29

30 Bessos waande zich koning Alexander begraaft Darius III plechtig in Persepolis Alexander waant zich de nieuwe Perzische koning Wil de moordenaars straffen Introduceert Perzische hofgebruiken o (Proskynesis: zich in het stof werpen voor de koning) Valt huidig Afganistan binnen Voorjaar 329 vc Trekt over de Hindoe Koesj en de rivier de Oxus naar Bactrië Laat Bessos terecht stellen Kwam uit en stopte aan de steppen van Centraal Azië Sogdiana Grens Perzische Rijk bereikt Alexander keert om o Bestrijden Iraanse adel ( vc) 327 vc Trekt opnieuw de Hindoe Koesj over naar India 326 vc Door dal van Kaboel naar Indus o Tropische regio Culturele dislocatie o Vreemde wereld voor Macedoniërs Successen tegen vorsten Punjab Leger weigert om door te gaan Dramatische terugtocht door Gedroische woestijn o 325 vc terug in Persis In Susa Massabruiloft Macedonische adel met Perzische edelvrouwen o Doel: creatie nieuw Macedonisch- Perzische elite Alexander trouwt met de dochter van Darius 323 vc Toevoeging Iraanse Regimenten Muiterij Macedonische troepen Verzoening Nieuwe plannen veldtocht Alexander wordt ziek en sterft op 32 jarige leeftijd te Babylon 30

31 Enorm rijk (4000 km Oost - > West) valt snel uiteen na Alexanders dood Strijd onder de voornaamste generaals (Diadochen) naar de macht Alexanders Familie wordt al snel vermoord Na anderhalve generatie strijd zijn er 3 grote koninkrijken Antigoniderijk (Macedonië) Seleuciderijk (Klein- Azie en het voormalig Perzische Rijk) Ptolomaeënrijk (Egypte) Historische betekenis Alexander Enorme geografische verspreiding Griekse cultuur; hellenisering oosten/oriëntalisering Grieken Verspreiding Grieks als algemene bestuurstaal Ontstaan nieuwe vorm van Grieks koningschap, deels oosters geïnspireerd. Heerserscultus Economische impulsen: stichting steden (vele Alexandrië s), aanleggen wegen, havens, Perzische schatten omgesmolten tot muntgeld Wetenschappelijke verrijking: Alexander nam geleerden mee op zijn expedities, veel nieuwe kennis Niet het einde van de polis, echter. Juist veel nieuwe gesticht, en poleis bleven intern autonoom. Alleen buitenlandse politiek voortaan (meestal) overgelaten aan koningen 31

32 H5 De Helleistische wereld De Diadochen Na de dood van Alexander verdeelden de Diadochen (opvolgers/generaals) het rijk onder elkaar 315 vc Alle bloedverwanten Alexander vermoord Rond de eeuwwisseling nog over o Antigonos en zijn zoon Demetrios o Ptolemaios o Seleukos Antigonos meest succes maar wordt verslagen door coalitei Ptolemaios en Seleukos (met behulp van Macedonië en Thraciërs) in de Slag bij Ipsos (301 vc) Ptolemaios Egypte Seleukos Voor- Azië Zoon Demetrios, Antigonos Gonatas koning Macedonië (277 vc) machtsblokken Er ontstaan ook kleinere Pergamon (Klein Azië) Aetolische Bond (Noordwest Griekenland) Achaeïsche Bond (Peloponessos) Koninkrijken en steden 1.Structuur Hellenistische monarchieën Koning (basileus) begeleid door adviescollege van vrienden (philoi) individuele vorst geselecteerd uit hoogste administrateurs, legeraanvoerders, provinciebestuurders, stedelijke elites. 32

33 Professionele legers van Griekse, Macedonische en soms inheemse huurlingen Bovenlaag: Grieken en Macedoniërs. Migratie (vooral naar Seleucidenrijk en Ptolemaeïsch Egypte) urbanisatiepolitiek koningen (behalve in Egypte). Grieken en Macedoniërs krijgen burgerrecht in nieuwe steden, inheemse bevolking niet Heerserscultus (behalve in Macedonië) 2.Relatie steden en Koningen Proces van uitwisseling tussen koningen en poleis Koning: goddelijke weldoener t.o. steden, bood giften en bescherming, garandeerde vrijheid en autonomie. Steden: bewezen koning (goddelijke) eer, betaalden tribuut (phoros). Leden stedelijke elites behoren soms tot philoi koning. Hellenistische Poleis Meeste poleis nu onder gezag koningen (verlies autonomie, echter niet elke polis in Klassieke tijd autonoom ) Vrijwel alle poleis formeel tot democratieën gemaakt door Alexander en koningen: probouleutische raad, volksvergadering, verkozen magistraten. Sluipende oligarchisering: magistraten gekozen uit bovenklasse (want geen vergoeding voor ambtsvervulling) raadsleden (bouleutai) ontwikkelen zich tot ambtselite actief als weldoeners (euergetai). Polis bloeit in Hellenistische periode: meer poleis dan ooit tevoren. Echter ook ontwikkelingen boven of buiten polis kader: o politiek koninkrijken o ontwikkeling koine Grieks o hofhoudingen als centra cultuur en wetenschap o godsdienstig individualisme Veranderingen in architectuur: schaakbordpatroon, luxueuze privéwoningen rijken, meer monumentale publieke gebouwen 33

34 Antigoniderijk (Macedonië) Macedonië: rust teruggekeerd na erkenning Antigonos Gonatas als koning Geen totale onderwerping meer van Griekenland, bonden te sterk Kelten passeerden in vroege 3 de eeuw met hun plundertochten In 200 v.c. verklaart Rome de oorlog aan Macedonië o Motieven: wraak en imperialisme o Koning Filippos werd verslagen in 196 v.c. o Rome dicteerde de vrede o Grieken werden vrij verklaard, moesten zich ondergeschikt gedragen aan Romeinen, zou niet gebeuren Nieuwe spanningen kwamen o Oorlog ( ) o Slag bij Pudna (168 v.c.) Rome wint o Land verdeeld in 4 republieken o Rhodos bestraft, Delos wordt nieuw economisch centrum Laatste opleving van Macedonië in 148 wordt definitief einde Steeds meer verzet in Griekenland o Opstand tegen Rome in Peloponnesos en Boeotië o Neergeslagen o Achaeïsche Bond ontbonden, Korinthe verwoest o Land wordt toegevoegd bij provincia Macedonia o 46 v.c. heropbouw Korinthe o 27 v.c. Zuiden en midden Griekenland in aparte provincia: Achaea 34

35 Seleucidenrijk (Voor- Azië) Hier won Seleukos de Diadochenstrijd Nieuwe hoofdstad: Seleukeia (310) Rijk tot in Bactrië, Sogdiana en rand van India Seleukos noemde zich officieel koning Na overwinning tegen Antigonos (301): uitbreiding met Syrië, zijn positie is onaantastbaar 300 v.c. nieuwe hoofdstad: Antiochië aan de Orontes Bestuurslaag was Grieks- Macedonisch o Had koloniaal karakter Leger van professionele Griekssprekende soldaten o Had een permanent staand leger o Werd geconcentreerd in versterkte dorpen, deze militaire nederzettingen van militaire steunpunten en tegelijk brandpunten van de hellenistische cultuur o Steden werden georganiseerd zoals de Griekse poleis o Burgers waren alleen Grieken o Geen stadstaten in de zin van onafhankelijke republieken Gouverneurs regeerden tamelijk los Rijk kon nooit bijeen blijven Minder aandacht naar oosten: verlies Bactrië en Iran (3 de eeuw) In westen nl strijd met mededinger en Ptolemaeën Ook opkomst Pergamon Onder Antiochos III de Grote: opleving o Campagne tot Kaboel, echter zonder veel reële winst o 200 v.c.: overwinning op de Ptolemaeën: verovering Zuid- Syrië en Judaea o 196: oversteken Hellepont naar Thracië 35

36 o Wou rijk Alex herstellen o 192: proclamatie dat alle Griekse steden vrij waren (= aanval op Rome) o Wordt jaar later verslagen o Word in 190 in Klein- Azië nog eens door Romeinen verslagen Jaar later: Dood Antiochos III Verdere verliezen in oosten Nieuwe koning Antiochos IV wil afrekenen met Egypte, kwam tot voor Alexandrië(168) o Rome dicteerde echter de zaken o Antiochos bond in een keerde terug o Er zou een opstand van Joden komen in zijn eigen land Ptolemaeënrijk (Egypte) Ptolemaios I Soter kiest Egypte bij aanvankelijke verdeling onder diadochen agrarisch zeer rijk (Nijl bevloeiing), goed verdedigbaar Ptolemaeën erven strak georganiseerde faraonische planeconomie, bouwen deze verder uit Weinig urbanisatie, geen vermenging Grieken- Macedoniërs (vestigen zich in Alexandrië, Ptolemais en Fayoum) en Egyptenaren. Koningen nemen rol farao over=> heerserscultus Alexandrië hoofdstad/residentie dynastie. Grote handels- en havenstad, wereldwijde connecties. Burgerij van Grieken, daarnaast Joden en Egyptenaren Agrarische exploitatie: +40 nomen (districten). Districtshoofd (nomearches), militaire gouverneur (strategos), financiële ambtenaar (epimeletes), jurist (epistates). Bestuur geregeld vanuit Alexandrië (hoofdbestuurder: dioiketes, bijgestaan door oikonomoi) 36

37 Boeren: zaaigoed overheid, staan alle surplus af behalve directe levensbehoefte. Weidegrond en vee in handen koning. Veel staatsmonopolies (bv. papyrus, zout, olijfolie, textiel etc.) Verzet boeren: vlucht van het land (anachoresis). Vorming roversbenden. Vanaf 200 dynastie zwak, incestueuze huwelijken Rome in de Hellenistische wereld 215 vc pact tussen Carthaagse generaal Hannibal in oorlog met Rome (2 e Punische Oorlog) en Filippos V van Macedonië. Eerste Macedonische Oorlog ( ) vc Tweede Macedonische Oorlog o 192 vc Rhodos en Pergamon roepen Romeinse hulp in tegen Macedonisch- Seleucidische coalitie. o Slag bij Cynoscephalae (197). o Griekenland vrij verklaard door Quinctius Flamininus (196) invasie Griekenland door Antiochos III (Seleuciden). o Rome verslaat hem bij Thermopulai (191) en Magnesia (Klein- Azië, 190/89). o Vrede van 188: Seleuciden ontruimen Klein- Azië, raken vloot kwijt, zware herstelbetalingen aan Rome Herstel economie Macedonië: nieuwe vorst Perseus ( ). Derde Macedonische Oorlog met Rome ( ). Slag bij Pydna (168). Consul Aemilius Paullus verdeelt Macedonië in vier districten. Blijvend onrust: Vierde Mac. Oorl. (149/8): Macedonië, Thessalië en Epirus worden provincia Macedonia. 146 vc opstand Grieken olv Korinthe. Verslagen, stedenbonden opgeheven, Korinthe verwoest, Griekenland onder curatele Romeins gezag Macedonië 133 vc laatste koning van Pergamon laat koninkrijk na aan Rome: provincia Asia (130), na neerslaan opstand Aristonicus Oorlogen tegen Mithridates van Pontos leiden tot Romeinse controle grote delen Klein- Azië, olv Pompeius (jaren 60 van 1 e eeuw v.c.) 37

38 96 v.c. Ptolemaios Apion laat Cyrene (deel Ptolemaeïsch Egypte) na aan Rome (oorzaak: dynastieke twisten) Egypte definitief in Romeinse handen na zeeslag bij Actium (31 v.c.) 38

39 H6 De Opkomst van Rome Pre- Romeins Italië Verschillende Indo- Europese groepen verspreiden zicht vanuit Midden- Europa naar het zuiden en het westen en slaagden er in hun taal aan de oudere bevolking op te leggen Gelijkelijk werd bijna heel Europa een gebied van Indo- Europese talen De Italische volkeren kwamen in de loop van het 2 e millennium vc Italië binnen Latijnen (waartoe de Romeinen behoren) ten zuiden van de Tiber Umbriërs De Apennijen in Midden- Italië Samnieten Zuiderse bergland Etrusken (Etrurië, Toscane) = NIET Indo- Europese volkeren Griekse poleis in het zuiden en op Sicilië De Indo- Europese nieuwkomers brachten verbeterde technieken mee Intensieve veeteelt Paard introduceerden Verbetering materiële cultuur Uitbouw maatschappelijke structuur Techniek van bronsbewerking Etrusken Taal Niet Indo- Europees Niet ontcijferd Wellicht van Klein- Aziatische oorsprong Stadscultuur Aristocratische bovenlaag o Geregeerd door koningen o Later oligarchieën Onderlaag van inheemse horige boeren Overname van het Grieks alfabet (kwam zo bij de Romeinen terecht) Overname van de techniek van de falanx 39

40 Grote invloed op Rome Politieke gebruiken Religieuze gebruiken o Vb n Levensbeschouwing, ambtsinsignia Rome in de Koningstijd Ligging Aan de Tiber Kruispunt wegen Goede weidegronden 10 e E vc 1 e nederzettingen op de heuvels rond een moerassig dal o Latere Forum Vroegste sociale organisatie Koning (Rex) Familiehoofden (Patres) Verwante families samen = clan (gens) Belangrijkste familiehoofden adviseren de Koning (Senatus) Volksvergadering (comitia curiata) Bevolking opgedeeld in 3 tribus o Van elk 10 curiae o Elke curiae leverde 100 soldaten 300 infanterie bijgestaan door 300 equites (ruiterij) o Alle bevolking samen = populus Romanus Belang patronage o Clienten (mensen die niet helemaal vrij zijn) patronus o Alle patres hadden hun clienten (status) 1 e kwart van de 6 e E vc Droogleggen en plaveien dal >> Forum Romanum 40

41 Onder invloed van de Etrusken >> stadsontwikkeling en sociale en militaire hervormingen Introductie van de hoplieten- tactiek: Onder Koning Servius Tullius (525 vc) Scheiding burgerij Classis = burgers met een wapenuitrusting Anderen = Infra classem Verdubbeling legio o Van 3000 naar 6000 Nieuwe volksvergadering o Comitia centuriata Indeling burgerij in vermogensklassen o Vermogensklasse I: 18 centuriën ruiterij, 80 centuriën infanterie (40 seniores; 40 iuniores) o Vermogensklasse II: 20 centuriën infanterie (10 sen.; 10 iun.) o Vermogensklasse III: 20 centuriën infanterie (10 sen.; 10 iun.) o Vermogensklasse IV: 20 centuriën infanterie [lichtgewapenden] (10 sen.; 10 iun.) o Vermogensklasse V: 30 centuriën infanterie [lichtgewapenden] (15 sen.; 15 iun.) o Plus: 4 à 5 centuriën non- combattanten, en 1 centuria proletarii o Totaal: 193 centuriën Hoogste klasse had het meeste centuriën, er werd per centuria gestemd tot er een meerderheid werd bereikt. Maw eerst stemden de rijken, dit tot er een meerderheid bereikt was, de lagere klassen hadden dus amper inspraak Administratieve hervorming o Nieuwe tribus 4 stad 6 platteland 510/9 vc Aristocratische coup tegen Koning Tarquinius Superbus!!Rome nu een Republiek Geleid door 2 jaarlijks verkozen consuls 41

42 Begin Republiek tot vroege 3 e E vc Romeinse politiek gedomineerd door conflicten patriciërs en plebejers o Standenstrijd Geboorteadel van patriciërs is economisch, sociaal, politiek en juridisch dominant Rest bevolking = plebejers Rijke plebejers willen toegang tot ambten Arme plebejers willen schuldenverlichting en landherverdeling 1 e Fase ( vc) 494: secessio (=afzondering) plebis: massale werk- en legerdienstweigering plebs. Oprichting eigen politieke instituties: volksvergadering (concilium plebis) => plebiscieten; 10 volkstribunen (tribuni plebis) => onschendbaar (sacrosanct; plebs staat garant). Taken: helpen plebejers via auxilium (hulp) en intercessio ( tussenkomst, veto over besluiten andere magistraten) 449 Patriciërs erkennen onschendbaarheid volkstribunen Medio 5 e eeuw: codificatie wetten (Twaalf Tafelen). Doorbreekt juridisch monopolie patriciërs; creëert rechtszekerheid, want nu geschreven wetten. 445: lex Canuleia => verbod huwelijken patriciërs en plebejers opgeheven 2 e fase ( /6 vc) Compromis: hoogste gezag bij college van tribuni militum consulari potestate (krijgstribuun met consulair gezag) => zowel patriciërs als plebejers. 420: openstelling ambt quaestor voor plebejers 367/6: Volkstribunen Licinius en Sextius=> voortaan 1 van consuls plebejer (vanaf 323 deze mogelijkheid voor beide consuls, alle andere functies volgen). Schuldenverlichting arme plebejers 363: nieuw magistratuur => praetor, belast met rechtspraak 3 e fase (367/6-287 vc) Problemen landlozen opgelost door gebiedsuitbreiding Rome 325 formele afschaffing schuldslavernij (nexum) 300 lex Valeria: door magistraten ter dood veroordeelden konden beroep doen op populus (provocatio ad populum) 287 lex Hortensia: plebiscieten kracht van wet voor hele populus (niet slechts plebejers). Concilium plebis=> comitia tributa. Formering patricisch- plebejische elite: nobilitas 42

43 De verovering van Italië 493 vc Slag bij het meer van Regillus tegen de Latijnse steden Coalitieverdrag (foedus Cassianum) 396 vc Rome verovert Veii 390 vc Rome tijdelijk ingenomen door een Keltische stam vc Eerste Samnitische Oorlog o Rome/Latijnse Bond/Capua tegen de Samnieten vc Latijnse Oorlog (Opstand in Latium) o Oorzaak: ongenoegen onder de Latijnse steden o Gevolg: Latijnse Bond wordt ontbonden Meeste Latijnse steden worden bij Rome ingelijfd Afgezwakt burgerrecht (sine suffragio (=stem)) Bondgenoten (socii) vc en vc Tweede Samnitische Oorlog Aanleg Via Appia (312 vc) Interne problemen worden opgelost o Opkomst gemengde ambtsadel vc Derde Samnitische Oorlog Monsterverbond Samnieten, etrusken, Umbrieërs en Kelten Rome wint de Slag bij Sentinum (295) Vrede van 290 o Rome hegemonie Italië ten zuiden van Po 43

44 280 vc Grieks stad Tarente roept de hulp in van Koning Purrhos van Epirus Invasie Italië door Purrhos o Wint met zware verliezen 2 veldslagen, trekt zich in 275 vc terug 270 vc Tarente onderworpen De Punische Oorlogen 5 e - 4 e eeuw v.c. Opkomst Carthago als Mediterrane grootmacht. 264 vc Rome komt Messina te hulp tegen Carthago Eerste Punische Oorlog ( vc). Romeinse overwinning in zeeslag (241). Vrede: Carthago doet herstelbetalingen en staat Sicilië en (iets later) Sardinië en Corsica af. Hier 1 e twee Romeinse provincies. Carthaagse machtsuitbreiding op Iberisch schiereiland => Romeinse wantrouwen. Ebro verdrag (Ebro noordgrens invloedsfeer Carthago). Echter door Rome geschonden (hulp aan Spaanse stad) Tweede Punische Oorlog ( ). Hannibal trekt over de Alpen => verslaat Rome in Slag bij Cannae (216). Italiaanse bondgenoten blijven Rome trouw Rome: tweede front in Spanje. In 204: Carthaags Spanje in Romeinse handen. 202 Hannibal teruggeroepen en definitief verslagen door Rome in Noord- Afrika. Provincialisering Spanje 44

45 Staatsinstellingen Romeinse Republiek Volksvergaderingen. Algemeen: o directe vergadering; o stemmen/kiezen per stemgroep (curia; centuria; tribus); o geen debatten. comitia curiata: in Republiek louter nog ceremonieel/religieus; stemt per curia (oude districtsindeling uit Koningstijd) comitia centuriata: hele populus; o voorz.: consul/praetor o stemmen per centuria (193 centuriae) o kiest consuls, praetors, censors. o Na 218: geen wetgeving behalve oorlogsverklaring o hof van beroep in moordzaken- comitia tributa o stemmen per tribus (district; 4 stad; 31 platteland). o Twee vormen: Tributa populi: hele populus; voorz.: consul/praetor; kiest aediles curules, quaestors; alle wetgeving (lex, leges); aanvankelijk rechtbank voor ernstige delicten Tributa/concilium plebis: alle plebejers; voorz.: volkstribuun of pleb. aediel; kiest volkstribunen en pleb. aediles; wetgeving (plebiscita), op voorstel volkstribunen; rechtszaken waarbij tribunen betrokken zijn Magistraten Consul: jaarlijks 2; imperium; hoogste autoriteit civiel en militair Praetor: jaarlijks 4; imperium; juridisch taken/legercommandant Aedile: jaarlijks 4, nl. 2 curules, 2 plebejisch; markten, wegen, voedselvoorziening, spelen, archieven Quaestor: jaarlijks 10 (sinds 197, later veel meer); financiën Tribuni plebis: jaarlijks 10; introductie wetgeving in concilium plebis, auxilio, intercessio (d.i. vetorecht over beslissingen andere magistraten) Buitengewoon: dictator (alleenheerser, noodgevallen, benoemd door consul op verzoek Senaat, max. 6 maanden); censor (eens in 5 jr. 2; 18 maanden; inspectie lijst Senaat; census; controle moreel gehalte samenleving) 45