1500 vrijkomende agrarische gebouwen 750x asbest saneren en slopen -750 zonne-erven MW. Verkenning Zon op erf

Transcriptie

1 vrijkomende agrarische gebouwen 750x asbest saneren en slopen -750 zonne-erven MW Verkenning Zon op erf

2 Verantwoording Werkgroep: Status: Erik Mol (gemeente Bronckhorst) Wietse Bruggink, Hilbrand Faber, André Niens (Provincie Gelderland) Otto Willemsen (Duurzaam4Life in opdracht van AGEM) Guus Ydema, Jacquo Harbers, Thijs Huls (AGEM) Definitief rapport, op details verbeterde versie Versie 1.3 Datum 26 mei 2015 Deze verkenning is een gemeenschappelijk initiatief onder regie van AGEM. Provincie Gelderland, de Gemeente Bronckhorst en AGEM hebben inhoudelijke input geleverd. Contactpersoon AGEM Guus Ydema Alles uit deze uitgave mag gebruikt worden om kansen in Gelderland te verzilveren. Verkenning zon op erf 2

3 Voorwoord Voor u ligt de verkenning Zon op erf. Het document is geschreven onder regie van AGEM en het is bedoeld om vanuit de uitdagingen van het platteland kansen te pakken op weg naar energieke regio s. Die uitdagingen zijn onder andere: de regio Achterhoek in 2030 energieneutraal, leegstand op het platteland door schaalvergroting en 1500 stoppende agrariërs (vrijkomende agrarische bebouwingen), de bijbehorende sloopopgave - voor zover geen nieuwe bestemming - inclusief het asbestprobleem en het behoud van ruimtelijke kwaliteit op het platteland. De directe aanleiding was een motie in de Gelderse Staten van 9 juli 2014 (14-M46) waarin gevraagd werd naar een nieuwe business-case voor vrijkomende erven. Tegelijk is de verkenning een bijdrage vanuit de Regio Achterhoek aan het versterken van de leefbaarheid op de genoemde gebieden. De verkenning is in eerste instantie bedoeld voor de beleidsmakers en bestuurders die we uitnodigen om het samen door te vertalen naar de doelgroep, de stoppende agrariërs. Wij hebben verkend welke bijdrage opwekking van zonne-energie op vrijkomende agrarische erven (bouwblokken van ca. 1 ha.) kan leveren om de regio leefbaar te houden. De hoofdconclusie is dat toepassing van zonnepanelen op vrijkomende erven met ongeveer 4000 panelen per erf haalbaar is en de energietransitie GIGAntisch kan aanjagen. Als we de 750 erven die naar schatting tot 2030 in elk geval vrijkomen, ombouwen tot zonneboerderijen levert dat 750 MW productievermogen. Dat is de helft van het stroomverbruik in de Achterhoek en het volume van een conventionele centrale. Dit document is tot stand gekomen door gebruik te maken van diverse bestaande notities en rapporten en de resultaten van enkele interviews, die tijdens de verkenning zijn afgenomen. Ook zijn globale berekeningen uitgevoerd. Een notitie op één A4 en de hieronder afgebeelde brochure vatten de resultaten van de verkenning samen voor de snelle lezer. Deze verkenning is bedoeld om de potentie van zonneboerderijen te schetsen en daarmee bij te dragen aan een oplossing voor de meervoudige maatschappelijke probleemstelling. We gaan graag samen op reis om invulling te geven aan een mogelijk zon op erf -programma in de Achterhoek. Veel leesplezier en succes bij de vervolgstappen om deze verkenning te vertalen in beleid. Guus Ydema, Directeur AGEM Verkenning zon op erf 3

4 Inhoudsopgave Voorwoord Situatieschets en uitgangspunten Algemeen Asbest Omvang vrijkomende agrarische bebouwing: De parameters voor de businesscase De kosten van sanering Een zonneboerderij: 4000 panelen op 1 hectare Vrijkomende erven en de energieambitie Zonnenetwerk als alternatief voor een klassieke elektriciteitscentrale Ruimtelijke ordening en zonnepanelen Samenvatting in stroomschema Financieringsmogelijkheden Kansen en mogelijkheden Overwegingen van een stoppende boer De maatschappelijke baten Een eerste stap om het ontstaan van zonneboerderijen aan te jagen Conclusies en aanbevelingen Verkenning zon op erf Conclusies Mogelijkheden en aanbevelingen Afsluitend Bronnen Gebruikte rapporten Geraadpleegde personen/instanties: Bijlagen rapport Mail met kengetallen Alterra Inzicht in netwerk en infrastructuur Kosten baten inschatting Case beschrijvingen stoppende en gestopte boeren Bijlage Overzicht vrijkomende agrarische bebouwing Achterhoek Samenvattende brochure Verkenning zon op erf 4

5 Vertrekpunt Op het Achterhoekse platteland bevinden zich erven (bron Alterra, Edo Gies). Hiervan zijn er anno agrarisch. Tot 2030 stoppen naar verwachting 1500 agrariërs wat leidt tot evenveel vrijkomende erven. Bij de helft daarvan rest een sloopopgave. Deze verkenning brengt in beeld wat de mogelijkheden zijn om op deze vrijkomende erven grootschalig zonne-energie op te wekken en wat vanuit de overheid gedaan zou kunnen worden om deze zonnificatie van erven te faciliteren, te stimuleren en aan te jagen. 1 Situatieschets en uitgangspunten Hieronder puntsgewijs een schets van de situatie in de Achterhoek. 1.1 Algemeen De Achterhoek heeft de ambitie om in 2030 energie neutraal te zijn. In de Energietransitienota Duurzame Energie Achterhoek (2015) is een doelscenario van zon, wind en biomassa geschetst. In dit scenario zijn tot 2030 ruim 2,5 miljoen zonnepanelen nodig (4,15 miljoen m2). Op land passen maximaal 4000 panelen op 1 hectare. De Achterhoek streeft naar een leefbaar en opgeruimd buitengebied, dat waarde genereert voor diverse functies. (Landbouw, wonen, recreatie en toerisme, natuur, overige bedrijfsmatige functies) Het aanpakken van de opgave van vrijkomende agrarische bebouwing kan leiden tot een economische impuls en innovatie voor bouw- en installatiesector, recreatie, toerisme, werkgelegenheid in de regio. 1.2 Asbest Asbest wordt verboden op daken in 2024 omdat dan het oudste dak 30 jaar is en er per 1000 m 2 1 a 3 kg asbeststof per jaar van een dak komt met gevaar voor de volksgezondheid. Als er nog sprake is van economische activiteit (voorafgaand aan stoppen of als onderdeel van het fiscaal stoppen) dan kunnen voor asbest, sloop en zonnepanelen diverse fiscale instrumenten worden ingezet, kan omzetbelasting (btw) worden verrekend en kan aanspraak gemaakt worden op subsidie van de regeling asbest er af, zonnepanelen er op. De kadastrale eigenaar van een agrarisch object is verantwoordelijk voor het bouwblok en de opstallen. Voor 2024 is deze verplicht asbest te saneren (of eerder als er sprake is van zichtbare beschadiging of ernstige verwering). Ook kan er sprake zijn van bodemverontreiniging met asbest bij asbestdaken zonder dakgoot. Verkenning zon op erf 5

6 1.3 Omvang vrijkomende agrarische bebouwing: (op basis gegevens Alterra/Edo Gies, zie bronvermelding en bijlage 1) Volgens Alterra zal 0,95 miljoen van de 1,8 miljoen m 2 vrijkomend agrarisch vastgoed leeg komen te staan in de Achterhoek doordat er geen functie meer voor is. (ruim 50%) o De woningen op de vrijkomende erven zullen naar verwachting bewoond blijven worden. 0,5 miljoen m 2. o Bedrijfsgebouwen jonger dan het jaar 2000 zullen waarschijnlijk agrarisch ingezet blijven worden. (0,1 miljoen m 2 ca. 6% van de bedrijfsgebouwen) o Circa 20%-25% van de gebouwen van voor het jaar 2000 zullen naar schatting een andere functie krijgen, dit is circa 0,25 miljoen m 2 van in totaal 1,2 miljoen m 2. o Wat rest is een structurele leegstand en daarmee een sloopopgave van 0,95 miljoen m 2 ; het gemiddeld oppervlak met bedrijfsgebouw is 1234 m 2 dus er zijn 770 slooplocaties in de Achterhoek. In deze verkenning gaan we uit van -afgerond- 750 slooplocaties van gemiddeld 1 hectare om zonneboerderijen op te ontwikkelen. Het is van maatschappelijk belang er voor te zorgen dat deze slooplocaties niet verworden tot spookgebouwen waar niemand meer naar omkijkt met alle verrommelingseffecten voor het landschap en gezondheidsrisico s (asbest) van dien. Als de gebouwen geen functie meer hebben is het niet aan te raden zonnepanelen er op te leggen. Dit belemmert namelijk de toekomstige sloopopgave en om grootschalig te gaan opwekken is een schoon erf wenselijk zowel qua aangezicht/ruimtelijke inpassing als schaalgrootte van de zonne-installatie. 1.4 De parameters voor de businesscase Zonnepanelen op daken zijn in principe vergunningsvrij. De Achterhoekse gemeenten willen binnen een bouwblok / erf ook zonne-installaties op land toestaan. Een en ander wordt gerealiseerd door aanpassing van het regionaal functieveranderingsbeleid. Een gemiddeld agrarisch bouwblok is 1 tot 1,5 hectare. Wij gaan uit van een zonneinstallatie op 1 hectare van 1 MegaWatt. De kosten van de zonnestroom installatie op land ramen we op 1 euro per Wattpiek. Er zijn bijkomende kosten, voor o.a. het zonrijp maken inclusief asbestsanering en aansluiting op het elektriciteitsnet 1 MegaWatt aansluiten op het middenspanningsnetwerk van Liander kost: ,= inclusief 25 meter kabel naar het middenspanningsnetwerk. (630 KVA-1 MVA); 114,90 per strekkende meter extra. (Vastgestelde bedragen voor 2015). Een verkenning van een tiental relevante locaties in de Achterhoek leert dat de afstand tot het middenspanningsnet sterk varieert tussen 25 en 450 meter. In overleg met Liander hebben we voorzichtig ingeschat dat de gemiddelde afstand 200 meter is. Dit getal is in berekeningen meegenomen wat neer komt op een bijkomende investering van ,= per adres. In totaal komen we daarmee op aansluitingskosten van afgerond ,--. De kosten van sanering zijn geraamd op Zie hoofdstuk 1.5. Een installatie van 1 MegaWatt kost dan met alle bijkomende kosten ca. 1,1 miljoen en levert in diamant- of oost/west opstelling naar schatting kwh per jaar op. Er zijn verder jaarlijkse kosten zoals aansluiting, verzekering, onderhoud enz. Deze zijn in de businesscase ingeschat op totaal ,= per jaar inclusief de gemiddelde rente over de looptijd. Verkenning zon op erf 6

7 Bij een opstelling met zonnepanelen op de grond spelen toezicht en beveiliging tegen diefstal een rol. Het is in dit opzicht een voordeel dat de woningen op het bouwblok bewoond blijven. Voor de businesscase van grootschalige opstellingen van zonnepanelen zijn er 2 landelijke ondersteuningsregelingen: 1) de Regeling verlaagd tarief energiebelasting bij Collectieve Opwekking (in de volksmond de postcoderoosregeling of 2) de SDE+-subsidie. De huidige postcoderoosregeling komt zonder aanvulling met provinciale regelingen slechter uit dan de SDE+-subsidie en vergt het werven van veel crowd-funders. Wij gaan hier verder daarom uit van SDE+ subsidie die gedurende 15 jaar een bepaalde opbrengst voor stroom garandeert. In 2015 is die in de gunstigste laatste fase, 14,1 cent per kwh. Het is niet zeker of projecten met zonnepanelen elk jaar kans maken op toekenning van de SDE+-subsidie op dat niveau, er is namelijk concurrentie met andere technologieën. De bovenstaande gegevens zijn in de businesscase meegenomen en toegepast in de berekening op bijlage 3. Gestopte agrariër. Verrommeld erf, en een fraai bewoond woonhuis. 1.5 De kosten van sanering Asbest saneringskosten liggen tussen de 7,= en 12,= per m 2 voor normale golfplaten. Is asbest ook binnen aanwezig (veelal in varkensstallen/hokdieren) dan lopen de kosten op tot gemiddeld 35,=per m 2 exclusief btw. Voor sanering en sloopmelding is tevens een inventarisatierapport nodig wat tussen de 300,= en 500,= kost. Volgens ramingen van Alterra op basis van enquêtes van LTO ligt er op 94% van de 1500 stoppende agrarisch bedrijven ongeveer 890 m 2 asbest, in totaal dus 1,25 miljoen m 2. Inschatting aantal hokdierhouderij ten opzichte van de overige gebouwen met alleen golfplaten schatten we in op: 30% hokdieren met asbestopgave binnen, in 70% van de gevallen enkel golfplaten. Als we voor de saneringskosten per m 2 10,= euro voor een golfplaten asbestdak aannemen en voor de combinatie met binnenasbest (hokdieren) 35,= per m 2 in een verhouding 70-30% dan komen we uit op gemiddeld 17,50 per m 2 voor asbest. Een gemiddeld erf met 890 m 2 asbest komt dan op ,= asbestsaneringskosten. (exclusief evt. bodemsanering) Het slopen van het gebouw kost 20,= per m 2 bebouwing. Een gemiddeld erf bevat m 2 bebouwing, (met 890 m 2 asbest gemiddeld). Slopen exclusief asbest kost naar schatting ,= per erf. De totale geschatte sanerings- en sloopkosten per erf om zonrijp te maken: ,= Hier kunnen nog kosten bijkomen voor verwijderen van erfverharding. Circa 10,= per m 2 voor verwijderen van erfverharding en te slopen sleufsilos. Per case zal in de praktijk bekeken moeten worden of evt hergebruik van verhardingen op locatie mogelijk is of het Verkenning zon op erf 7

8 inzetten van een sleufsilo als zonnepanelen drager. Als er erg veel erfverharding is en veel schoon beton, dan zijn er kansen op een waarde van beton granulaat die de sloopkosten (gedeeltelijk) dekken. (wellicht slimme combinaties tussen slooperven die de sloopkosten verder zouden kunnen drukken) 1.6 Een zonneboerderij: 4000 panelen op 1 hectare Diamond roof montage systeem voor op land. Minder windbelasting en per hectare 1000 kwp mogelijk. In deze verkenning nemen we dat als maximum aan. Op een bouwblok van 1 hectare kunnen dan 4000 panelen met een vernogen van 250 Wp. In deze verkenning wordt uitgegaan van een gemiddeld erf met een standaard bouwblok met 4000 panelen en met een 1000 kva aansluiting op het elektriciteitsnet. In de nabije toekomst is te verwachten dat panelen per m 2 meer vermogen krijgen waardoor ook met minder panelen 1 MW kan worden opgewekt. Naast dit diamantsysteem zijn er Oost/West-systemen en zijn er bewegende systemen die de zon volgen. De stand van de techniek van het moment van installeren tot 2030 zal bepalen waarvoor gekozen gaat worden. Voordelen van diamant- of Oost/Westopstelling zijn o.a. dat er minder licht op de bodem komt en dus geen plantengroei plaatsvindt onder de panelen zodat minder onderhoud nodig is en de stroomopwekking meer verdeeld is over de dag. Daarnaast is de constructie simpeler door een lagere windbelasting en er kunnen meer kwh per m 2 worden geoogst. Per case moeten verschillende varianten in combinatie met een goede landschappelijke inpassing worden bekeken. 2 Vrijkomende erven en de energieambitie Op basis van de situatieschets en uitgangspunten schetst onderstaande paragraaf de totale potentie van de geselecteerde agrarische bouwblokken De volgende aanvullende mogelijkheden kunnen ook interessant zijn, maar leveren een veel beperktere bijdrage aan de gecombineerde opgave. Daarom laten we ze verder in deze verkenning buiten beschouwing: Zonne-energie op de eigen woning om het eigen verbruik af te dekken van tussen de 3500 en kwh voor privégebruik. Deze situatie kent momenteel terugverdientijden tussen 5 en 8 jaar en draagt niet voldoende bij aan de doelstellingen van deze verkenning. De zonnepanelen op de eigen woning lost het leegstands- en verrommelingsprobleem van de rest van het erf niet op. Opgewekte zonne-energie salderen op eigenverbruik van stroom bij bedrijfsmatige functie. Dit kan meestal op de standaardbekabeling met een 3x80 aansluiting. Als de ondernemer kiest voor zonne-energie heeft hij fiscale mogelijkheden en kan de installatie tussen 4 en 10 jaar worden terugverdiend. De gebouwen op het bouwblok blijven in gebruik en door de bedrijfsmatige activiteit zal er meer aandacht worden besteed aan het bouwblok en is de kans op verrommeling dus veel kleiner. Verkenning zon op erf 8

9 Overige grote daken. Vanwege de schaalgrootte en de kosten- / batenafweging is dit geen optimale keuze. De kosten van asbest saneren maken in dit geval percentagegewijs een te groot deel uit van de businesscase voor zonnepanelen. In de praktijk is op een bebouwing van gemiddeld 1200 m2 (=700) panelen, slechts een bruikbaar oppervlak voor ongeveer 350 panelen. Daarnaast is er economische activiteit en dus een belang om het erf in redelijke staat te (onder)houden, ook zonder dat er zonnepanelen worden geplaatst. Conclusie is dat qua volume de locaties met een sloopopgave, waar relatief grootschalig zonneenergie opgewekt kan worden, het meest interessant zijn. Hier stellen wij daarom deze optie centraal. 2.1 Zonnenetwerk als alternatief voor een klassieke elektriciteitscentrale Zoals blijkt uit de rapportages van Alterra komen er naar verwachting 750 erven vrij met sloopopgave die geschikt zijn om zonneboerderijen op te realiseren. Na saneren van het asbest en na het verwijderen van de opstallen passen op zo n erf, uitgaande van 1 ha., tot wel 4000 zonnepanelen om kwh per jaar energie op te wekken in een centrale van 1 MegaWatt. 750 zonneboerderijen verspreid door de Achterhoek zouden samen 600 miljoen kwh op kunnen wekken voor wel huishoudens. In de praktijk dus energie voor alle huishoudens en nog 30% extra van het zakelijke gebruik of een overschot om in te zetten voor elektrisch vervoer. De erven kunnen de helft van het totale Achterhoeks elektriciteitsverbruik opwekken en leveren naar schatting 350 manjaren werk op. (grof geschat voor slopen, en installeren van installatie, werk dat lokaal op locatie plaatsvindt) Deze Achterhoekse zonnestroom-opwekking verspreid over 750 erven is een kansrijke oplossing voor de meervoudige opgave. Asbest wordt gesaneerd, gebouwen waar geen functie meer voor is worden gesloopt en de energieambitie wordt gerealiseerd. Verrommeling van het mooie coulissenlandschap wordt voorkomen en de Achterhoek zet zich als unieke energieke regio neer wat positief zal afstralen op o.a. het toerisme. Het netwerk van zonneboerderijen vormt een duurzaam alternatief voor een klassieke elektriciteitscentrale. 2.2 Ruimtelijke ordening en zonnepanelen Onderstaande tekst is geschreven in afstemming met ambtelijke ondersteuning vanuit Ruimtelijke Ordening in de Gemeente Bronckhorst en in afstemming met de coördinator RO van de 8 Achterhoekse gemeenten. Hieronder de belangrijkste aandachtspunten en opmerkingen vanuit Ruimtelijke Ordeningsperspectief: Zonnepanelen zijn vergunningsvrij toegelaten op daken van gebouwen zolang ze in het dakvlak vallen. De Achterhoekse gemeenten willen via aanpassing van het regionaal functieveranderingsbeleid planologisch ruimte bieden, ook voor het plaatsen van zonnepanelen op land. Dit voor zover opgericht binnen de begrenzing van het bouwblok. Een en ander als nevenfunctie bij agrarische bedrijven en in de vorm van wijziging van de functie bij stoppende bedrijven. Verkenning zon op erf 9

10 Voor het verlenen van medewerking gelden wel randvoorwaarden. De Achterhoek kent - en koestert- een waardevol coulissen landschap. Goede landschappelijke inpassing is een belangrijk aandachtspunt. Overlast voor de omgeving moet zoveel mogelijk worden voorkomen, bijvoorbeeld overlast door spiegeling van zonlicht. Ook mag het geen nadelig effect sorteren op de belangen van recreatie/toerisme, door een opgeruimd erf met landschappelijk inpaste zonnepanelen zou er zelfs sprake van toerisme bevordering kunnen zijn. Buiten het bouwblok geldt dat de oppervlakte agrarische gronden in principe hard nodig is voor de blijvers (schaalvergroting) /de grondgebonden voedselproductie. Daarvoor dus geen algemene regeling. In incidentele gevallen kan daaraan middels maatwerk medewerking verleend worden. Bij de aanpassing van het functieveranderingsbeleid zal aandacht geschonken worden aan het vereveningsvereiste (= wat moet er tegenover staan/moet er wat tegenover staan?). Aan de ene kant zien we voor initiatiefnemer een verdienmodel, dat bijdraagt aan de door de Achterhoek nagestreefde energieneutraliteit. Aan de andere kant mogelijk ervaren belemmeringen van verlies aan bouwrechten bij sloop voor een in principe tijdelijke functieverandering van 20 tot 25 jaar. Na vaststelling door de gemeenteraden van het aangepaste functieveranderingsbeleid kan het worden doorvertaald naar de gemeentelijke bestemmingsplannen, dan wel direct een basis bieden voor het verlenen van een omgevingsvergunning met afwijkingsbevoegdheid. 2.3 Samenvatting in stroomschema Hieronder de samenvatting hoe van 1500 vrijkomende agrarische erven tot zonneboerderijen kunnen worden gemaakt. Verkenning zon op erf 10

11 2.4 Financieringsmogelijkheden Er zijn verschillende financieringsmodellen mogelijk voor zonne-erven. Allereerst is investeren in zonne-energie een relatief zekere investering en zijn risico s beheersbaar en dus ook verzekerbaar. Het erf is in eigendom van de gestopte boer, of wordt mogelijk in zijn geheel verkocht of verhuurd aan derden. Afhankelijk daarvan zijn er verschillende mogelijkheden om de investering van 1 miljoen euro te financieren. De boer investeert zijn geld verkregen uit de verkoop van de landbouwgronden (1 miljoen euro is circa 15 hectare grond). Als een boer die grond verkocht heeft, kan hij of zij daarmee een park financieren om zo het geld te beleggen. Afhankelijk van de financieringspositie van de agrariër. Ook bestaat de kans dat de boer al eigen vermogen heeft, waardoor de financierbaarheid toeneemt. Financieren (deels) vanuit een revolverend fonds met lage lasten, is vooral in het begin een optie. Een deel van de investering kan door crowdfunding bijeen gebracht worden, gekoppeld aan agrariërs en de burgers die zich aan hem verbinden. Particuliere investeerders kunnen geïnteresseerd zijn in een in verschillende opzichtenduurzame investering. In de businesscase rekenen we met 4% rente met een afschrijving over 15 jaar. Dat is een rente die op een spaarrekening momenteel niet kan worden gegarandeerd. In de beginjaren drukken de rentelasten het zwaarste totdat aflossing de rentelasten verlichten. 2.5 Kansen en mogelijkheden Impuls voor bouw en installatie sector ruw geschat 350 mensjaren werk bij 750 parken. Als een agrariër stopt kan een slim fiscaal plan om te stoppen met inbegrip van asbestsanering en de aanleg van zonnepanelen kansen bieden. LTO kan hierin adviserend optreden. Technische ontwikkelingen in duurzame energie, opslag en elektrisch vervoer gaan door. Kosten van zonnepanelen blijven dalen. Er zijn kansen om de businesscase per situatie te optimaliseren. De verwachting is dat de woning bewoond zal blijven op een vrijkomend erf. Hierdoor is er een vorm van toezicht op het zonnepark, dit is een voordeel bij de beveiliging en mogelijk ook bij lichte onderhoudswerkzaamheden. Toeristische attractiviteit door een aantrekkelijk landschap. Landschappelijke inpassing. Verwijzing naar het verleden door bouwblokken zichtbaar te maken door zonnepanelen. Samen met gemeente en provincie inzetten op greendeal van het rijk? EU programma s? 2.6 Overwegingen van een stoppende boer Elke situatie van een stoppende agrariër is anders en beïnvloed zijn keuzes en de businesscase van zon op erf. Er is sprake van een grote mate van diversiteit in businesscases en financierbaarheid. Hieronder een aantal factoren die van invloed zijn: Verkenning zon op erf 11

12 De verhouding van eigen vermogen/vreemd vermogen in de vorm van hypotheek op de grond en woning. En daarmee de vermogenspositie. Feit of de woning in bezit van de ex-agrariër blijft of in bezit van derden komt. De locatie en afstand tot het middenspanningsnetwerk van Liander. De hoogte van de fiscale winst bij stoppen. De toekomstvisie van de persoon. Heeft de stoppende agrariër nog nevenactiviteiten? Ziet hij wel of geen toekomst op het platteland voor zich zelf of voor een van de kinderen die mogelijk bij een werkgever werken na de studie. Heeft de persoon ambitie met de gebouwen? De hoeveelheid asbest en erfverharding op het erf en de staat van de aanwezige bebouwing. Schoon of niet schoon, de hoeveelheid bruikbare materialen enz. PAS (Programma Aanpak Stikstof) mogelijkheden zijn te onderzoeken. Mogelijk kan de hectare grond meetellen in de normeringen voor de agrariër die inzet op schaalvergroting en zo de rechten van deze hectare van de stoppende boer kan inzetten op de verworven gronden van die stoppende boer. Deze overwegingen en marktontwikkelingen maken dat er aandachtspunten zijn voor het uitwerken van cases. Hieronder een opsomming van een aantal van die punten. Een stoppende agrariër maakt vaak geen rationeel plan. Stoppen betekent vaak dat de woning van de balans gaat en fiscale winst oplevert. De bewoners van de woning willen privacy en baas op eigen erf zijn en blijven, bij externe ontwikkeling van het zonne-erf kan dit een rol spelen. Slooplocaties. Mensen zijn bang bouwrechten kwijt te raken. De business case en de maatschappelijke waarde creatie moeten opwegen tegen alternatieven als de grond verkopen als landbouwgrond, verpachten of natuurontwikkeling. Asbest en slopen worden vaak ervaren als alleen maar een kostenpost, mensen besteden het geld liever aan andere zaken. De beschikbaarheid van landelijke ondersteuningsregelingen, de prijs van zonnepanelen en stroom zijn onzekere factoren op de langere termijn. De postcoderoosregeling en SDE+regeling gelden bijvoorbeeld voor een doorlooptijd van 15 jaar. SDE+-subsidie verkrijgen is geen gegeven in de laatste fase (zie bijlage 3.3: SDE tabel 2015). Het kan zijn dat je uitgeloot wordt en het project minimaal 1 jaar vertraagt tot een volgend jaar. 2.7 De maatschappelijke baten De verwachting op basis van onze inschattingen is dat een terugverdientijd van maximaal 10 jaar noodzakelijk is om partijen grootschalige investeringen in zon te laten doen. Op grond van de kosten en baten die zijn berekend in hoofdstuk 1 zou de terugverdientijd echter hoger uitkomen, namelijk op ca. 15 jaar. Echter, daarin zijn de maatschappelijke voordelen van de opgeruimde erven, de gezondere omgeving en een enorme slag in de energietransitie niet verdisconteerd. Andersom geredeneerd: als de zonneboerderijen niet worden gerealiseerd zal het toerisme er onder leiden, er zullen hogere kosten ontstaan in de gezondheidszorg vanwege de gevolgen van asbest in de lucht en de grond en er zijn extra kosten nodig voor klimaatadaptatie. Verkenning zon op erf 12

13 Aan deze aanzienlijke maatschappelijke voordelen is in deze verkenning een waarde toegekend tussen de EUR en EUR per project. Als deze waarde wordt toegerekend aan de business-case, daalt de terugverdientijd tot 13 resp. 10 jaar. Het minimum van EUR is opgebouwd uit het in hoofdstuk 1.5 berekende bedrag van de saneringskosten, afgerond op EUR , plus een gelijk bedrag voor de waarde voor het toerisme en de werkgelegenheid. De exacte kosten c.q. waarde kunnen uiteraard moeilijk worden berekend. Het maximum van EUR is het bedrag dat maximaal nodig is om de terugverdientijd in de huidige situatie naar 10 jaar te laten dalen. 2.8 Een eerste stap om het ontstaan van zonneboerderijen aan te jagen In een eerste stap zouden tot 50 zonneboerderijen kunnen worden ingericht in de periode van 2016 tot Afhankelijk van de gretigheid van de markt zal in het begin stimulering nodig zijn om een terugverdientijd van circa 10 jaar te realiseren in de businesscases. Om deze stap aan te jagen zou het bedrag van de maatschappelijke waarde kunnen worden ingebracht vanuit de overheid. Dit is in totaal 5 tot 15 miljoen voor 50 projecten. Daarbij moet worden opgemerkt dat elke case zijn specifieke kansen op optimalisatie biedt en dat eerst op laag hangend fruit business cases moet worden ingezet. Dit kan worden vorm gegeven door een tenderregeling te ontwerpen, zodat de gunstigste 50 projecten door de voorlopers onder de stoppende agrariërs kunnen worden gerealiseerd. Hiermee wordt de inzet van stimuleringsgeld geoptimaliseerd. De komende jaren zal het asbestverbod de noodzaak om te slopen verhogen, en zal parallel de prijsdalingstrend van zonnepanelen zich doorzetten, dit vergroot de realisatiekansen zonder extra stimulering in de nabije toekomst. Verkenning zon op erf 13

14 3 Conclusies en aanbevelingen Verkenning zon op erf AGEM wil graag samen met de verschillende stakeholders (gemeenten, Regio Achterhoek, Provincie Gelderland, LTO, stoppende agrariër en mogelijke initiatiefnemers) een succesvolle start maken met de zon op erf transitie! 3.1 Conclusies Tot 2030 gaan zo n 1500 agrariërs in de Achterhoek stoppen. Op minstens de helft van die erven komen met met asbest vervuilde schuren en stallen leeg te staan. Het mooie Achterhoekse coulisselandschap verrommelt hierdoor. De gezondheid is in gevaar en het toerisme kan schade oplopen. De verkenning zon op erf laat zien dat die erven kunnen worden benut om een decentraal zonnenetwerk te bouwen van 750 MW; een alternatief voor een klassieke centrale op fossiele energie. We slopen de gebouwen en saneren het asbest. De erven van weleer worden omgetoverd in fraai in het landschap ingepaste zonneboerderijen. De bewoner wordt zonneboer. En het levert een economische impuls en naar schatting 350 mensjaren werk op. Het is aan de Achterhoek om hierin, samen met de Provincie Gelderland en AGEM, de Achterhoekse Groene Energiemaatschappij, het voortouw te nemen om dit zonnenetwerk te realiseren. En dat kan op een Achterhoekse manier: kleinschalig, mooi ingepast in het landschap, innovatief. Alle expertise wordt gebundeld en voor de financiering worden arrangementen aangeboden. De boer wordt ontzorgd: zijn business cases en fiscale situatie worden doorgerekend en de projectaanpak wordt gecoördineerd, door goede ondersteuning te organiseren. De kennis en mogelijkheden zijn in de regio volop aanwezig. Om het netwerk snel van de grond te krijgen zijn in de aanloopfase extra financiële middelen nodig om de terugverdientijd naar tien jaar te brengen. De markt kan hierop inschrijven. Met zon op erf worden verschillende maatschappelijk doelen gediend: het versnellen van de energietransitie, het doelgericht aanpakken van een gezondheidsrisico en het stimuleren van de leefbaarheid door het tegengaan van leegstand en verrommeling. Als eerste stap, om ervaring op te doen met de aanpak, kan gedacht worden aan een ambitie om in de periode totaal 50 zonneboerderijen te realiseren. Daarvoor is EUR 5 tot 15 mln. nodig, afhankelijk van de gretigheid van de markt. Daarna zullen naar verwachting de prijzen van de zonnepanelen verder gedaald zijn en het rendement verhoogd. Op termijn wordt het dus nog aantrekkelijker voor de stoppende boer en zal extra financiële steun niet meer nodig zijn. De zonneboerderij 1 ha 4000 zonnepanelen Investering EUR 1 mln. Opbrengst EUR per jaar incl. SDE+-subsidie Kosten EUR per jaar, incl. 4% rente (volledige berekening zie bijlage.) Verkenning zon op erf 14

15 Het zonnenetwerk 750 boerderijen zonnepanelen Capaciteit 750 MW Opbrengst kwh Elektriciteit voor huishoudens De helft van het huidig Achterhoekse stroomverbruik (capaciteit is het opgestelde vermogen. De opbrengst is het aantal kwh per jaar in de gekozen opstelling. (oost west of diamant.) Dit is conservatief neergezet.) 3.2 Mogelijkheden en aanbevelingen Uit de verkenning blijkt dat een aantal transitieopgaven bij elkaar komt. Dit brandpunt van transities biedt handvatten en kansen om programma s op elkaar te laten aansluiten. Deze verkenning heeft de hoofdlijnen in kaart gebracht. Mogelijkheden liggen op het gebied van: Sloopregelingen Ruimtelijke ordening Energietransitie Gelders energie akkoord Aanbevelingen: AGEM in samenwerking met Regio Achterhoek en Provincie Gelderland organiseren een symposium over de kansen uit deze verkenning; hierbij wordt afgesproken wie de lead neemt bij de volgende aanbevolen acties: Organiseer een gesprek met de verschillende stakeholders; werk de concrete business cases met de betrokkenen uit en betrek ook de fiscale aspecten. Betrek de Provincie Gelderland en Liander in een vroeg stadium van de case. Organiseer communicatie naar de agrariërs en speel in op kansen zoals het nieuwe coalitieakkoord van de Provincie Gelderland. Bijvoorbeeld door het organiseren van een minisymposium. Werf hieruit minimaal 10 belangstellende stoppende bedrijven om een projectcalculatie te maken en verder te verkennen om door te zetten. Probeer nog in 2015 een aantal concrete zonne-erven voor te bereiden en een aanvraag voor SDE+-subsidie te doen die dit jaar meeloopt in fase 8 voor 12 oktober. Maak vanuit AGEM in samenwerking met de stakeholders voor de komende jaren een programma-aanpak met standaardprocessen waar mogelijk. 3.3 Afsluitend Alle ingrediënten lijken aanwezig om de transitie in de Achterhoek te versnellen en vrijkomende erven op een mooie manier in te zetten als zonneboerderij. Ze kunnen tot de helft van de huidige elektriciteitsvraag van de Achterhoek opwekken en leveren daarmee een zeer grote bijdrage aan de energietransitie in de Achterhoek. Tegelijkertijd wordt verrommeling tegengegaan en asbest opgeruimd. Er is sprake van een regio waarin de 3 O s reeds samenwerken. Vanuit deze samenwerking liggen zonnige kansen in het verschiet om met de stakeholders samen de geschetste mogelijkheden van zon op erf in de Achterhoek te benutten. Op naar een energieke regio! Verkenning zon op erf 15

16 Bronnen Gebruikte rapporten Alterra, Conceptrapport nadere analyse vrijkomende agrarische bebouwing Gelderland. Edo Gies et.al. januari 2015 icm bijlage 1. met kengetallen Alterra Alterra, Rapport Vrijkomende agrarische bebouwing in het landelijk gebied. Edo Gies et al. Maart 2014 ISBN Rapport nummer Energietransitie nota Duurzame Energie Achterhoek Gelders Energie Akkoord Dhr. Joosten/Dhr De la Court. Geraadpleegde personen/instanties: Alterra Edo Gies, getallen en omvang vrijkomende agrarische bebouwing Bergevoet sloopbedrijf Doetinchem, dhr Bergevoet indicatie sloopwerkzaamheden en kosten Dusseldorp Lichtenvoorde, dhr Plaggenburg indicatie sloopwerkzaamheden en kosten Gemeente Bronckhorst/Regio Achterhoek dhr Jan Ditzel ivm Ruimtelijke Ordening Liander, dhr Ben Lansink mogelijkheden en onmogelijkheden netwerk LN AGRO de Ondernemerij, dhr Nieuwenhuis, ontwikkeling en ervaring op het platteland en asbesttrein LTO; Mark Ormel. Over de agrarische sector. Verkenning zon op erf 16

17 Bijlagen rapport 1 Mail met kengetallen Alterra Wageningen, Hallo Otto Voor de Achterhoek (en dus de 8 gemeenten) kom ik op ruim 1500 van de bijna 3500 bedrijven in 2012 die tot 2030 vrij zullen komen. Daar hoort 1,3 miljoen m2 bedrijfsgebouwen en 0.5 miljoen m2 gebouwen met woonfunctie bij (1,8 miljoen m2 vrijkomende agrarische bebouwing totaal). De sloopopgave schatten wij voor de achterhoek als volgt in: 1,2 miljoen m2 bedrijfsgebouwen van voor het jaar % daarvan wordt naar verwachting hergebruikt, dat betekent dat ca. 0,95 miljoen m2 naar verwachting leeg komt te staan. Dit zou qua oppervlakte de sloopopgave zijn. We hebben niet uitgerekend voor hoeveel locaties de sloopopgave zal zijn, maar als we de verhouding tussen vrijkomende oppervlakte (1,8 milj m2) en sloopopgave (0,95 milj m2) ook toepassen op het aantal stoppers dan kom ik uit op ruim 750 locaties (de helft van 1500). Via een andere manier berekend: 0,95 miljoen m2 delen door gemiddelde oppervlakte bedrijfsgebouwen in Achterhoek (1234 m2) kom je uit op ca. 770 locaties. Ik hoop je hiermee van dienst te kunnen zijn. De rapportage voor Gelderland wordt momenteel aangepast. Deze kun je dan weer via Hilbrand Faber opvragen neem ik aan. Edo Gies, Projectleider/senior onderzoeker Dynamiek Ruimtegebruik Alterra Wageningen-UR Team Regionale Ontwikkeling en Ruimtegebruik Postbus 47, 6700 AA Wageningen Droevendaalsesteeg 3, gebouw GAIA (nr. 101) T (0317) F (0317) E edo.gies@wur.nl I I Verkenning zon op erf 17

18 2 Inzicht in netwerk en infrastructuur Resumé gesprek 4 maart bij Liander in Doetinchem Prettig en open gesprek Net bestaat uit hoogspanning naar een onderstation. Vanaf het onderstation wordt middenspanning geleverd naar een trafohuisje of verdeelstation. Of wordt een locatie direct aangesloten. Vanaf een trafo huisje wordt laagspanning op adressen geleverd. Laagspanning gaat tot maximaal 160 kva en hierop kan 136 kva = 3x 250 A (bij juiste cos phi, bij peak trashing meer mogelijk) Bij Zon op Erf uitvoering zijn er geen belemmeringen in aansluitmogelijkheden qua netcapaciteit. Liander lost dat uiteindelijk op, en kosten worden gesocialieerd. Er zijn standaarden voor aansluitkosten en die zijn niet onderhandelbaar. Project voor project zal heel anders zijn ivm de afstand tot een trafohuisje of naar het middenspanningsnet. Bij hele grote installaties is de afstand tot het onderstation bepalend voor de kosten in de business case. Het verdiend de aanbeveling om in grote projecten in vroeg stadium goed samen te werken om slimme keuzes te maken die voor het net en het project goed doorwerken. Liander is open om samen te werken en samen kunnen slimme keuzes gemaakt worden met gevolgen voor de businesscase en het project. 3 Kosten baten inschatting Op de volgende pagina de inschatting van de kosten baten van een zonneveld met 4000 zonnepanelen. Het is bedoeld om een beeld te schetsen. Er zijn verschillende knoppen waaraan kan worden gedraaid en hoe een business case kan worden geoptimaliseerd. Dit is een conservatief scenario met een lage opbrengst 0,8 kwh/wp als gevolg van een Oost/west of diamant opstelling waar panelen niet allemaal exact zuidgericht liggen. Dit heeft voordelen in de installatie kosten, in de opbrengstverdeling over de dag en in het onderhoud omdat er minder ligt en dus planten groei op de grond is dan en er een hoge energie dichtheid per m2 kan worden verkregen. Deze details zijn per project uit te werken en af te stemmen. Daarnaast ontwikkelt de techniek en moet de slimste keuze op het moment van installeren worden gemaakt. In de berekeningen is een bedrag van EUR als vergoeding voor de maatschappelijke baten opgenomen, zodat de investering per saldo op EUR minus EUR = EUR uitkomt. Hierbij dient bedacht te worden dat als de prijzen van de zonnepanelen dalen zoals door alle deskundigen verwacht wordt-, de investering ook zonder een vergoeding voor de maatschappelijke baten in de richting van EUR zal bewegen. Verkenning zon op erf 18

19 Uitgangspunten, investering, kosten en baten Uitgangspunten 4000 panelen 250 Wattpiek 1 MegaWatt 0,8 Opbrengstfactor (veilige kant oostwest en of evt regressie) 0,8 MegaWattuuur per jaar 1,00 prijs per watt piek 0,140 SDE+ fase 8 0,045 correctiebedrag 114,90 extra kosten kabel 200,00 aantal meters gemiddeld 0,10% voorziening omvormers reparatie per jaar 2,00% rente / 2 tbv revolverend fonds ivm liniair aflossen in 15 jaar door 2 gedeeld 0,20% Verzekering 0,50% monitoring, onderhoud panelen en terrein 1,00 groencertificaten per 1000 kwh Dit is een erg simpele sigarendoos berekening zonder inflatie gerekend aangenomen dat het correctie bedrag van stroom ook wordt ontvangen Investering Projectbegeleiding, haalbaarheidstudie en dergelijke Zon rijpmaken gemiddelde prijs slopen incl asbest Installatie panelen Net aansluiting, incl eerste 25 meter kabel extra meters kabel vergoeding maatschappelijke baten Totale investering Kosten per jaar eerste 15 jaar 2.000,00 verzekering 5.000,00 monitoring, onderhoud panelen en terrein 1.000,00 reparatie omvormers ,38 rente 585,00 Aanlsuitkosten gegevens Liander 1 MVA 18,00 Transportkosten ivm laagspanning (mag maar 1 x) 696,00 meetdienst 1.956,00 Trafo huur 3.408,00 Trafohuisje huren incl onderhoud. (evt koop tussen en euro) ,38 Totale kosten per jaar Opbrengsten per jaar ,00 SDE ,00 Opbrengst stroom/correctiebedrag 800,00 Groencertificaten ,00 Totale opbrengsten per jaar ,62 saldo opbrengsten-kosten Verkenning zon op erf 19

20 Cumulatieve opbrengst cummulatief saldo jaar cum saldo min investering , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,30 saldo - investering na 15 jaar ,69 opbrengst per jaar van de grond SDE tabel 2015 Hieronder de SDE tabel van de site van RVO. Per fase kan een projectplan worden ingediend, tot het budget op is. In de laatste fase is er dus een risico van overtekening. Verkenning zon op erf 20

21 Inschatting manjaren per erf en totaal Van asbesterf tot zonneerf mandagen 10 Graafmachine met machinist 10 grondwerker 8 asbestploeg 2 dagen 1 asbestinventarisatierapport 3 vrachtwagen 60 installatie panelen 6 man 10 dagen 6 inrichting terrein afrastering 98 dagen per erf dagen totaal 350 manjaren bij 210 werkbare dagen per FTE Verkenning zon op erf 21

22 4 Case beschrijvingen stoppende en gestopte boeren Casebeschrijving gestopte boer met 40 koeien (voorbeeld uit de praktijk) Inmiddels ben ik al meer dan 15 jaar geleden gestopt met de boerderij. In 1938 is deze boerderij gebouwd door mijn ouders. Toen ik stopte waren er 50 melkkoeien. De grond om de boerderij is verpacht. Ik ben de oudste zoon en ongehuwd, maar woon hier nog steeds. Ik kan en heb alles redelijk goed bijgehouden en het is geen rommeltje. Er is geen opvolger en de stallen slopen zou alleen maar geld kosten. Er ligt veel asbest, misschien wel 2000 m2. De ligboxenstal en de voormalige melkstal/hooischuur en de jongveestal zijn overbodig. Eigenlijk zou ik met alleen de oude boerderij genoeg ruimte hebben. Ik geniet het buitenleven en heb rondom allerlei fruitbomen staan. Of ik aan de zonnepanelen wil? ja maar ik wil er geen gedoe mee hebben en het moet me geen geld kosten. En wat gebeurd er over een paar jaar? blijft het wel zijn geld waard. Ik ben op zich een tevreden mens, ben nu 73 jaar en het zal mijn tijd wel duren. En die asbest, vroeger zaten we er in te zagen, zolang het ligt, ligt het. Case beschrijving boer met toekomst en overgenomen bedrijf (Gebaseerd op echt voorbeeld) Deze boerderij is vanaf 1900 in het bezit van onze familie en sinds 1750 zijn er al agrarische activiteiten. In 1970 nam mijn vader het van mijn opa over met 18 koeien en 9 hectare. Inmiddels zitten we ruim boven de 100 koeien en is de stal uitgebreid tot een capaciteit van 220 grootvee eenheden. Vorig jaar heb ik 275 zonnepanelen gekocht en ik laat daaraan gekoppeld het asbest verwijderen. Die rommel moet een keer weg en dit was voor mij fiscaal een gunstig moment. Over een aantal jaren kan die fiscale regeling maar zo weg zijn, of bedrijfsmatig kan het dan niet uitkomen. Ook heb ik vorig jaar een boerderij met 12 hectare grond bij gekocht. Die grond ligt op 1,5 kilometer van de huiskavel van mijn boerderij. De boerderij met de voormalige ligboxenstal en het erf heb ik verkocht. Iemand uit het dorp die buiten wilde wonen zit er nu. De stal is verhuurd aan een andere agrariër voor jongvee en in het huis en de overige schuren voert de nieuwe bewoner zijn hobby s uit op gebied van techniek en constructie. Er lag daar ook nog aardig wat asbest, dat was de koper bekend, en daar was de prijs van het totaal ook na. Het was het hem waard dat risico te nemen om op een voor hem unieke plek te kunnen wonen en zijn vrije tijd in te kunnen vullen. Case beschrijving boer met toekomst Ik heb een bedrijf met 180 melkkoeien. Ik heb ook nog asbest. Ik moet er een keer vanaf, maar hoe zit het eigenlijk met alle regelingen? Case varkensboer (hypothetisch) Het zijn onzekere tijden voor ons en onze sector. We moeten fors investeren in luchtwassers en andere maatregelen en houden de kop maar net boven water. Asbest is ook een probleem, het zit op al onze schuren. Momenteel kan ik het niet betalen en ook omdat de toekomst onzeker is, durf ik de investering niet aan. Fiscaal levert het me niets op, moet eerst maar eens geld verdienen. Case kleine melkveehouder (gebaseerd op echt voorbeeld) Verkenning zon op erf 22

23 We hebben 60 melkkoeien en een recreatie neventak. Ik focus op mijn melkveebedrijf en wil doorgroeien richting de 100 melkkoeien. De stal is daar inmiddels op aangepast. Op mijn bedrijf heb ik ongeveer 1500 m2 asbest liggen. Ik weet dat ik daar een keer vanaf moet. Maar ik heb eerst nog andere investeringen die ik wil doen in de koeien, melktechniek en in de mechanisatie. Ook zonnepanelen volg ik wel, ook voor de gasten in de recreatie is dat natuurlijk een pluspunt. Al staan de meesten er nuchter in en vinden ze het zijn op een boerderij in de natuur en in het landschap al mooi. Ik loop daar niet meer voorop. Case melkveehouder (gebaseerd op voorbeeld) Ik heb de boerderij van mijn ouders overgenomen. We hebben ongeveer 75 melkkoeien. Ik zou willen uitbreiden maar zit gevangen op mijn bouwblok door een gasleiding van defensie en de weg. Ook mijn ouders wonen nog op de boerderij. We hebben onlangs een offerte voor asbest laten maken. Er ligt nog 800 m2. Het moet er toch een keer af. Zonnepanelen denk ik daarna wel over na. Dat maakt de investering wel een stuk groter. En we hebben door ons grote energie verbruik een relatief lage prijs voor stroom. Daarnaast heb ik nog voldoende afschrijvingen waar door er geen overvloedige fiscale capaciteit is. Maar astbest wil ik binnen een paar jaar kwijt. Case melkveehouder (gebaseerd op voorbeeld) Wij hebben nu ongeveer 40 melkkoeien. Er kunnen nu 65 koeien in de stal. Ik ben 22 en ben net van school af. Mijn vader werkt nog volop in het bedrijf en ik doe er ook nog wat dingen naast bij andere werkgevers. Asbest en milieu ben ik niet zo mee bezig. Vaak bedenken ze van alles, maar het zal zo n vaart niet lopen. Vindt het zowiezo zwaar overdreven met asbest en die maanmannetjes pakken. Blijf eerst nog wel eens mooi afwachten. Case melkveehouder (gebaseerd op voorbeeld) Wij hebben in de 80er jaren een bedrijfsverplaatsing gehad. Mijn vader werkt mee op de boerderij en ik doe wat dingen ook nog in loondienst bij de loonwerker. We hebben zo n 80 melkkoeien en ik ben nu 40 en wil graag verder. Asbest moet een keer van het dak af. Maar ik hik tegen de investering aan. De melkprijs is onzeker en ook wat er gebeurd na afschaffen van het quotum. Eerst maar eens afwachten als iedereen het moet, zullen ze toch ook vanuit de overheid iets moeten faciliteren. Verkenning zon op erf 23

24 5 Bijlage Overzicht vrijkomende agrarische bebouwing Achterhoek oppervlakte in m2 agrarische bebouwing totaal 2012 waarvan vrijkomende agrarische bebouwing tot 2030 gebouwen met woonfunctie (geheel of gedeeltelijk) totaal agr bebouwing bedrijfsgebouwe n gebouwen met woonfunctie (geheel of gedeeltelijk) totaal vrijkomend totaal % bedrijf % Woon % gemeenten/provincies bedrijfsgebouwen Aalten % 28% 37% Berkelland % 25% 29% Bronckhorst % 30% 36% Doetinchem % 26% 39% Montferland % 31% 39% Oost Gelre % 25% 35% Oude IJsselstreek % 28% 32% Winterswijk % 35% 40% 8 gemeenten Achterhoek % 28% 35% Gelderland % 28% 35% Nederland % 25% 31% Bron: Alterra, Wageningen UR. /583/Vrijkomendeagrarischebebouwinginhetlandelijkgebied Contact: Edo Gies, , edo.gies@wur.nl Verkenning zon op erf 24

25 6 Samenvattende brochure Verkenning zon op erf 25

26 Verkenning zon op erf 26