Een verplicht spaarsysteem voor het werkloosheidsrisico

Transcriptie

1 Een verplicht spaarsysteem voor het werkloosheidsrisico

2

3 Een verplicht spaarsysteem voor het werkloosheidsrisico ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden ten overstaan van een door het college van promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit op woensdag 19 april 2006 te uur door Farkhondeh Hosseini geboren te Borojerd, Iran

4 Promotor: Leden van de commissie: prof. dr. Ph.R. de Jong prof. dr. P. Boorsma prof. dr. M. Lindeboom prof. dr. J. Theeuwes drs. G. Zalm Faculteit der Economische Wetenschappen en Econometrie

5 i VOORWOORD Mijn nieuwsgierigheid en interesse voor de Nederlandse samenleving leidden tot motivatie voor een uitgebreid onderzoek naar de sociale zekerheid in Nederland. Aan de ene kant het beschermde gevoel tegen het financiële risico en aan de andere kant de laksheid en het calculerende gedrag als gevolg van de sociale zekerheid waren de voornaamste prikkels voor dit proefschrift. Daarom ben ik in januari 2000 naast mijn werk en gezin aan dit proefschrift begonnen, niet geheel wetend wat me te wachten zou staan. In de loop der tijd zijn er veel mensen te veel om allemaal te noemen geweest, zonder wier steun dit boek niet tot stand was gekomen. Het proefschrift zou er zeker niet zijn geweest zonder de begeleiding van mijn promotor Philip de Jong. Ik ben er ontzettend trots op dat hij mij hierbij heeft begeleid. Zijn deskundigheid aan de ene kant en zijn betrokkenheid aan de andere kant boden mij de mogelijkheid om met plezier te promoveren. Hier ben ik hem ontzettend dankbaar voor. Mijn man, Shahryar heeft een enorme bijdrage geleverd aan mijn proefschrift door zijn aanmoediging en steun wanneer ik het niet meer zag zitten. Ik was net begonnen met mijn proefschrift toen ik zwanger werd. Voordat Sahaend geboren werd, had ik het idee dat een kind hebben betekent dat je niet meer aan een studie toekomt. Maar gelukkig door alle liefde en positieve energie die ik van Sahaend en Caspian heb mogen ontvangen heb ik genoeg motivatie gehad om harder aan mijn proefschrift te werken. Het is op zijn plaats om mijn vorige werkgever het Ministerie van Financiën, te bedanken voor de mogelijkheid om naast mijn werk ook te kunnen promoveren. Tevens gaat mijn dank uit naar mijn huidige werkgever, de Bve Raad, voor hun steun bij het uitgeven van dit proefschrift. Mijn twee paranimfen Marieke Liedorp en Martin Heekelaar verdienen ook mijn dankwoord. Vooral Marieke die niet alleen mij altijd heeft gesteund en naar mijn zeurverhalen heeft geluisterd, maar ook naast mijn andere vrienden een enorme bijdrage heeft geleverd aan de taalcorrectie van mijn proefschrift. In het kader van mijn proefschrift heb ik ruim een jaar bij het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid bij de Afdeling Sociale Verzekeringen ge-

6 ii werkt. Ik wil graag hier van de gelegenheid gebruik maken om de SZWmedewerkers vooral de Afdeling Sociale Verzekeringen en R&A te bedanken voor hun warme ontvangst en hun samenwerking. Hierbij wil ik graag Peter Hendrix, Dirk Beekman, Ine van Hooff en Quentin Roozen noemen. Tot slot gaat mijn dank uit naar het thuisfront. Mijn ouders, terwijl ze duizenden kilometers ver van mij vandaan zijn, hebben mij door hun liefde heel erg gesteund. Door hun liefde ben ik geworden wie ik nu ben. Daarnaast wil ik mijn vrienden en vriendinnen bedanken voor de liefde, steun en vertrouwen die ze me gegeven hebben in deze soms moeizame fase. Nahied Rezwani-Hosseini Capelle aan den IJssel, 10 januari 2006

7 iii INHOUDSOPGAVE VOORWOORD... I INHOUDSOPGAVE...III 1 INLEIDING Aanleiding Achtergrond De Nederlandse arbeidsmarkt in internationaal perspectief De positiebepaling van de Nederlandse economie op internationaal niveau De sociaal-economische terreinen Risicokenmerken Probleemstelling Methodiek van onderzoek Opbouw van het boek THEORETISCH KADER Inleiding Verschillen tussen publieke en private verzekeringen Werkloosheidsrisico privaat verzekerbaar? Risicoafhankelijkheid Gedragsrisico s Sociale verzekering in plaats van private verzekering Onmisbare overheid Overheidsfalen Theoretisch model Inleiding Zoektheorie Reserveringsloon Zoekgedrag Conclusie DE GESCHIEDENIS VAN DE WERKLOOSHEIDSVERZEKERING Inleiding Fundamentele discussiepunten in de 19 e eeuw Inleiding... 51

8 iv Inhoudsopgave De rol van de overheid Moreel risico Wel of geen verplichte werkloosheidsverzekering Spaardwang De geschiedenis van de werkloosheidsverzekering De periode tussen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog ( ) De periode na de Tweede Wereldoorlog De ontwikkelingen in de WW Inleiding De Werkloosheidswet van De stelselherziening van de Werkloosheidswet in 1987 (nww) De herzieningen na 1987 in de Werkloosheidswet De onderdelen van de WW en de ontwikkelingen daarin Financiering Uitvoering Voorzieningen en activering De Wet boeten, maatregelen en terug- en invordering Conclusie VORM EN WERKING VAN DE WW Inleiding Het cijfermatige overzicht van de ontwikkeling in de WW Instroom in de WW Lopende uitkeringen WW Uitstroom uit de WW Conclusie De huidige Werkloosheidsregelingen De Werkloosheidsvoorzieningen De huidige WW-wetgeving Financiering van werkloosheidsverzekering Werkloosheidsregeling, armoedeval in internationaal perspectief Werkloosheid in internationale vergelijking Conclusie Ontslagroute en de duur van de WW-uitkering Inleiding Achtergrond Classificatie van ontslagroute...118

9 v Inhoudsopgave Verdeling van de instroom in WW naar ontslagroute Verband tussen leeftijd en ontslagroute Samenhang tussen ontslagroute en verblijfsduur Conclusie Effect van sancties op het zoekgedrag Inleiding Het effect van sancties tijdens de WW Effect van sancties voor verschillende groepen WW ers Conclusie De WW en de oudere werknemer Inleiding De participatie van ouderen Financiële positie van de oudere WW ers Blijfkansen Conclusie Conclusie VERPLICHT SPAREN VOOR HET WERKLOOSHEIDSRISICO Inleiding Werkloosheidsuitkering door spaarfondsen Voorstel van prof. Schanz Voorstel van Orszag en Snower Voorstel van Feldstein en Altman Voorstel van Den Butter en Kock Motieven voor sparen voor het werkloosheidsrisico Gedragsbeïnvloeding en arbeidsparticipatie Productiviteit Verplicht sparen voor werkloosheidsrisico in Nederland Huidige werkloosheidsregeling Financiële incentives in de WW Sparen als alternatief Voorstel voor een systeem van verplicht sparen Economische effecten spaarsysteem WW Inleiding Operationalisatie De resultaten Enkele conclusies tot slot Bijlage 1 Gevolgen van een spaarsysteem voor de VS

10 vi Inhoudsopgave Bijlage 2 Gevoeligheidsanalyse spaarsysteem SAMENVATTING EN CONCLUSIE Inleiding Beantwoording van de probleemstelling: aanpak Theoretisch Kader De geschiedenis van de werkloosheidsverzekering Werkloosheidsverzekering en arbeidsmarktgedrag De werkloosheidsregeling Werkloosheidsregelingen in Zweden, Denemarken en de Verenigde Staten Armoedeval Werkloosheid in Zweden, Denemarken en de Verenigde Staten Het effect van de ontslagroute en sancties op het individuele arbeidsmarktgedrag Conclusie Een spaarsysteem voor het werkloosheidsrisico Het spaarsysteem Motieven voor het (verplicht) sparen voor het werkloosheidsrisico De kosten van het spaarsysteem Tweedeling als gevolg van het spaarsysteem Effecten van het spaarsysteem op de omvang van de werkloosheid Conclusie SUMMARY AND CONCLUSION Introduction Answering the research question: approach Theoretical framework The history of unemployment insurance Unemployment insurance and labour market behaviour The unemployment scheme Unemployment regulations in Sweden, Denmark and the United States Poverty trap Unemployment in Sweden, Denmark and the United States..232

11 vii Inhoudsopgave The effect of the process of dismissal and sanctions on the individual labour market behaviour Conclusion A saving scheme to cover the risk of unemployment The saving scheme Motives for (mandatory) saving for the risk of unemployment Costs of a saving scheme Disparity as a result of the saving scheme Consequences of a saving scheme for the unemployment rate Conclusion Afterword SLOTWOORD GERAADPLEEGDE LITERATUUR CURRICULUM VITAE

12

13 1 1 INLEIDING 1.1 Aanleiding Stelsels van sociale zekerheid zijn voortdurend in beweging. Zo ook het Nederlandse stelsel. Na een periode van opbouw die eindigt met de invoering van de AAW in 1976, ontstaan er tijdens de economische recessie in de jaren 70 al snel grote problemen wat betreft betaalbaarheid en beheersbaarheid. Met name de WAO en de AOW hebben sindsdien de aandacht getrokken. Deze studie richt zich op de Werkloosheidswet (WW). Aanleiding is een aantal opvallende ontwikkelingen in het volume van de werkloze beroepsbevolking 1 en in het aantal ontvangers van een WW-uitkering in de afgelopen decennia. Doel van de Werkloosheidswet is werknemers te verzekeren tegen de financiële gevolgen van werkloosheid. Om een beroep te kunnen doen op een WWuitkering dienen werknemers aan bepaalde eisen te voldoen. Deze eisen leiden ertoe dat niet alle werklozen recht op een WW-uitkering hebben. Bestaat er geen recht op WW, dan kan een werkloze een beroep doen op een bijstandsuitkering. De werkloosheid is in de laatste decennia in drie periodes gestegen: , en De eerste twee periodes vallen samen met de eerste en de tweede oliecrisis, de derde met de conjuncturele inzinking na de eenwording van Duitsland. 2 In al deze gevallen wordt de stijging dus veroorzaakt door internationale schokken. Dit is niet uniek voor Nederland, het is de gebruikelijke reactie van economieën op exogene schokken. Het patroon is in overeenstemming met algemeen aanvaarde macro-economische theorieën. Wat opvalt, is dat de werkloosheid na de eerste en de tweede oliecrisis nauwelijks is teruggelopen. Een mogelijke verklaring hiervoor kunnen enerzijds demografische ontwikkelingen zijn en anderzijds de ontwikkelingen in de arbeidsmarktparticipatie. Deze twee leiden tot groei van de beroepsbevolking, wat eveneens tot meer werkloosheid leidt. De arbeidsparticipatie van vrouwen is sinds de jaren 1 2 Tot de werkloze beroepsbevolking behoren personen van jaar die verklaren ten minste twaalf uur per week te willen werken, daarvoor beschikbaar zijn en activiteiten ontplooien om werk voor ten minste twaalf uur per week te vinden. Teulings, e.a Dilemma s van sociale zekerheid, p. 153.

14 2 Hoofdstuk 1 70 dankzij sociaal-culturele ontwikkelingen verdubbeld, terwijl oudere mannen massaal de arbeidsmarkt hebben verlaten. Figuur 1.1 Ontwikkeling werkloze beroepsbevolking en WW, werkloosheid werkloosheidsuitkering (WW) Bron: 1) Werkloosheid werkloze beroepsbevolking: CPB 1982, 1993, 1996, 2002 en ) Werkloosheidsuitkering (WW), Kroniek van de sociale verzekeringen Een andere verklaring is wellicht de sociale zekerheid. Hoe langer iemand werkloos is, des te meer zijn kwalificaties verouderen. Daardoor wordt het na verloop van tijd steeds moeilijker om een baan te vinden. Sociale zekerheid heeft dit effect versterkt, doordat werklozen in de eerste fase van de werkloosheid minder geneigd zijn een baan te aanvaarden omdat zij terug kunnen vallen op de zekerheid van een uitkering. De jaren 80 kende een snelle stijging van het aantal langdurig werklozen, een situatie die ongewijzigd bleef toen het economisch weer beter ging. De WW-ontwikkeling laat in Figuur 1.1 tot 1987 een minder sterk stijgende lijn ten opzichte van de werkloosheidslijn zien. Tot 1987 was de werknemer die onvrijwillig werkloos werd ten minste 2,5 jaar verzekerd van een inkomensgerelateerde uitkering via de WW en WWV (Wet Werkloosheidsvoorziening (WWV is niet weergegeven in Figuur 1.1)): een half jaar WW en maximaal twee jaar WWV ongeacht het arbeidsverleden. In 1987 werd de WWV echter afgeschaft en vervangen door een naar arbeidsverleden en leeftijd gedifferentieerd stelsel van langdurende uitkeringen in de WW. Om in aanmerking te komen voor een WW-uitkering die langer dan 6 maanden duurt, dient men te voldoen aan referte-eisen. Hierdoor sluit het nieuwe systeem voor een deel van de werklozen de mogelijkheid van verlengde uitkeringen uit. Tegelij-

15 Inleiding 3 kertijd betekent de afschaffing van de WWV echter dat nu ook getrouwde vrouwen, die geen kostwinner zijn, in aanmerking komen voor een verlengde uitkeringsperiode. Met andere woorden: door de stelselwijzigingen van 1987 wordt de toegang tot de WW versoepeld. Dit kan afgelezen worden uit Figuur 1.1. Ondanks de dalende werkloosheidslijn, stijgt de werkloosheidsuitkeringslijn. De ruimte tussen de werkloosheids- en de werkloosheidsuitkeringslijn zijn de werklozen zonder WW-uitkering. Na de stelselwijzigingen van 1987 is de afstand tussen deze twee lijnen steeds kleiner geworden. Enerzijds daalt de werkloosheid als gevolg van het economische herstel, anderzijds neemt het WW-volume naar aanleiding van de herziening van 1987 geleidelijk toe. Deze stijging heeft zich vertaald in de uitkeringslasten die tussen 1987 en 1993 meer dan verdubbelden (van 195 mln. naar 570 mln, bron: LISV 2000). De ontwikkeling in het beroep op de werkloosheidsregelingen heeft vanaf de tweede helft van de jaren 80 geleid tot maatregelen die als doel hadden beter grip te krijgen op het uitkeringsvolume. Het kabinet Kok heeft in 1995 een start tot wijziging van de WW gegeven. Door het aanscherpen van de toetredingseisen is het recht op een werkloosheidsuitkering sterk ingeperkt. Na 1995 werd een begin gemaakt met het creëren van mogelijkheden voor een betere beheersing van de kosten en modernisering van de sociale zekerheid door middel van toegangsbeperking, activering en privatisering. Maar in de jaren daarna leek er nog steeds geen sprake van een doelmatiger stelsel. Eind jaren 90 was er juist sprake van een tekort aan arbeidskrachten op delen van de arbeidsmarkt. Terwijl het beroep op de WW vanaf 1994 is gedaald dankzij een gunstige conjunctuur en aanscherping van het toelatingscriterium, is er in 2002 nog steeds sprake van een hoger niveau van instroom in de WW dan in 1992 en een langere gemiddelde verblijfsduur. Vooral oudere werknemers verblijven relatief lang in de WW. Het doel van dit hoofdstuk is de lezer te informeren over de rode draad in deze studie en tevens de plaatsbepaling weer te geven van de werkloosheid op macro- en micro-economisch terrein. In paragraaf 1.2 wordt de achtergrond van de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt beschreven. Vervolgens geven we in paragraaf 1.3 een plaats aan het verschijnsel werkloosheid op macro- en micro- economisch terrein. Hiervoor bespreken we in het kort de volgende onderwerpen: de arbeidsmarkt, inkomensverschillen, de sociale zekerheid en de risicofactoren. De probleemstelling komt in paragraaf 1.4 aan de orde. In paragraaf 1.5 geven we een overzicht van de methodiek van deze studie. Ten slotte komt de opbouw van deze studie in paragraaf 1.6 aan bod.

16 4 Hoofdstuk Achtergrond In de eerste jaren na de introductie van de Werkloosheidswet in 1949 bestond er geen massale werkloosheid (in 1950 was er sprake van werklozen). Jaren later is deze groep in omvang echter aanzienlijk toegenomen (in 1995 waren er werklozen). Een van de oorzaken van deze toename kan binnen het stelsel zelf liggen, met andere woorden in de sociale zekerheid. Bij de introductie van het stelsel in de loop van de jaren vijftig waren de schadelijke effecten nog minder zichtbaar. Teulings (1995):..Het stelsel heeft echter een mechanisme in gang gezet waarvan de gevolgen pas 20 jaar later in volle omvang zichtbaar worden. Deze vertraging in de doorwerking kan deels worden verklaard uit het feit dat burgers enige tijd nodig hebben om de werking van het stelsel te doorgronden. Pas als de voordelen goed tot hen zijn doorgedrongen zullen zij hun gedrag daar volledig aan aanpassen. Men zal trachten de mogelijkheden van het stelsel maximaal ten eigen bate te benutten.. Engbersen (1991) geeft de volgende verklaring voor het stijgende volume in de werkloosheid. Hoe langer iemand werkloos is, hoe meer zijn kwalificaties verouderen. Hierdoor wordt het na verloop van tijd steeds moeilijker om een baan te vinden. Sociale zekerheid heeft dit effect versterkt, doordat werklozen in de eerste fase van de werkloosheid minder geneigd zijn om een baan te aanvaarden, omdat zij terug kunnen vallen op de zekerheid van een uitkering. Daarnaast heeft zich de afgelopen decennia in alle hoog ontwikkelde landen door de technologische ontwikkeling een sterke daling van de vraag naar laaggekwalificeerde arbeid voorgedaan. In een pure markteconomie leidt deze ontwikkeling tot een daling van het loonniveau voor laaggeschoolden en dus tot een toename van de beloningsverschillen. Indien burgers via de sociale zekerheid een minimum inkomen wordt gegarandeerd, wordt deze daling afgezwakt. Het uitkeringsniveau legt een bodem in de loonopbouw. Langs deze weg heeft de afnemende vraag naar laaggekwalificeerde arbeid bijgedragen aan het overbelast raken van de sociale zekerheid. Hoe uitgebreider het stelsel van sociale zekerheid, des te sterker zal het beroep op dat stelsel toenemen. Indien de uitkeringen ten opzichte van het loon hoger worden, is er onvoldoende prikkel om te werken en zal het uitkeringsvolume toenemen. Vanaf 1973 stijgt het sociaal minimum sneller dan het modale loon. In 1984 wordt de sociale zekerheid minder royaal door de verlaging van de uitkeringen met 3% en de verlaging van de uitkeringspercentages in de WAO en WW, van 80% naar 70% van het laatstverdiende loon begin De werk-

17 Inleiding 5 loosheid is sinds 1984 echter slechts mondjesmaat afgenomen, ondanks een periode van hoogconjunctuur tussen 1987 en 1990 en tussen 1995 en De samenhang tussen de persoonkenmerken, de werkloosheidsregeling en de arbeidsmarktontwikkelingen heeft vermoedelijk een rol gespeeld bij de groei van het aandeel van oudere werknemers in de WW. Naarmate de leeftijd toeneemt, neemt de werkhervattingkans af. Ouderen vormen dus een groep met weinig werkhervattingkans. Tevens speelt de financiële prikkel een belangrijke rol in het arbeidsmarktgedrag van werknemers. Aangezien ouderen op basis van hun lange arbeidsverleden tevens een lange loongerelateerde uitkeringsduur hebben opgebouwd, ligt hier een verklaring voor een lange verblijfsduur in de WW. Daarbij komt dat bij ouderen die via de kantonrechter de WW ingestroomd zijn, de schadevergoeding 3 vaak als langdurige subsidie op het inkomen werkt. Het effect van de leeftijd en de werkloosheidsregeling op het arbeidsmarktgedrag wordt versterkt tijdens economische recessie. Tijdens een economische recessie hebben de werkloze ouderen weinig kans om aan het werk te komen. Soms kiest de politiek er dan voor ouderen te stimuleren juist de arbeidsmarkt te verlaten ten gunste van jongeren. Tabel 1.1 WW-instroom, -uitstroom en -bestand naar leeftijdsklasse over 2001 (exclusief ambtenaren). Instroom per 100 Verzekerden Uitstroom naar werk per 100 uitkeringsgerechtigden Bestand per 100 verzekerden 15 t/m 24 2,9 43,0 0,6 25 t/m 34 5,1 38,9 1,9 35 t/m 44 4,5 37,0 2,3 45 t/m 54 4,6 31,2 3,0 55 tot 57,5 4,8 19,4 5,0 57,5 en ouder 5,9 4,4 22,4 Gemiddeld 4,4 30,6 2,9 Bron: UWV, het WW-jaaroverzicht. Tabel 1.1 laat zien dat werknemers van 57,5 jaar en ouder een grotere kans hebben om de WW in te stromen dan werknemers uit de overige leeftijdsklassen. Eenmaal in de WW blijkt dat werknemers uit deze leeftijdsklasse ondanks de 3 Zie de paragraaf 1.5 van dit hoofdstuk.

18 6 Hoofdstuk 1 gunstige conjunctuur nauwelijks de weg naar betaalde arbeid vinden. Minder dan 5% van de werklozen van 57,5 jaar en ouder stroomt uit de WW in verband met een nieuwe baan. Bij werklozen tussen de 55 en 57,5 jaar is dit bijna 20%. Het gevolg hiervan is dat bijna een kwart (22,4%) van de verzekerde werknemers van 57,5 jaar en ouder een WW-uitkering geniet. Naast de geringe bereidheid van werkgevers om ouderen in dienst te nemen, speelt hierbij ook een rol dat werknemers die bij het ontstaan van werkloosheid 57,5 jaar of ouder zijn en voldoen aan de arbeidsverledeneis, als enige tot hun 65ste jaar recht op WW hebben. Met andere woorden: de huidige werkloosheidswet biedt weinig financiële prikkel aan oudere werknemers om de WW uit te stromen. Dit kan tot calculerend gedrag bij oudere werknemers leiden. 1.3 De Nederlandse arbeidsmarkt in internationaal perspectief Om een verklaring voor de ontwikkeling van de werkloosheid in Nederland te kunnen geven, schetsen we in deze paragraaf een beeld van de Nederlandse positie op het internationale vlak. Daarna maken we een internationale vergelijking voor een aantal sociaal-economische aspecten die relevant zijn voor het concurrentievermogen, te weten de arbeidsmarktregulering, inkomensverschillen, technologische ontwikkelingen en de sociale zekerheid. Hiermee proberen we inzicht te krijgen in de sterke en zwakke punten van het Nederlandse sociaal-economische beleid. Als laatste behandelen we een aantal microeconomische factoren die het gedrag van de werknemers kunnen beïnvloeden, zoals risicofactoren en financiële prikkels De positiebepaling van de Nederlandse economie op internationaal niveau Tot en met de jaren 70 was het macro-economisch beleid gebaseerd op de Keynesiaanse macro-economie. Dit is gebaseerd op het algemene evenwichtsmodel dat zich richt op het prijsmechanisme en volledige werkgelegenheid. De Keynesiaanse macro-economie legt het accent op het stimuleren van de binnenlandse vraag en bestrijding van de werkloosheid. Vanaf de jaren 80 heeft dit in landen met kleinschalige consumentenmarkten hiervoor aan betekenis ingeboet, met name in een land als Nederland. De Nederlandse economie is gekenschetst als een kleine open economie met een vaste wisselkoers en met een grote kapitaalmobiliteit. De Nederlandse economie is met handen en voeten gebonden aan de ontwikkeling van de wereldhandel. Het land is zeer gevoelig voor internationale ontwikkelingen zoals we in Figuur 1.1 kunnen zien. De stijgende werk-

19 Inleiding 7 loosheid in Nederland kan derhalve te maken hebben met de internationale conjunctuur. De Nederlandse economische positie wordt door de globalisering beïnvloed. Globalisering betreft vooral grensoverschrijdende activiteiten van het bedrijfsleven. Dit wordt vooral bevorderd door de sterke daling van de kosten van transport en communicatie en door het wereldwijde beleid van liberalisering van handel en financieel verkeer. Deze ontwikkelingen vergroten de omvang van markten. Deze ontwikkeling heeft duidelijk gevolgen voor de arbeid. In de mondiale concurrentiestrijd is arbeid een geschikt wapen om voorop te blijven. Enerzijds hebben geïndustrialiseerde landen een goed opgeleide beroepsbevolking en daarmee een hogere productiviteit. Dit is de concurrentiekracht van Europa. Anderzijds zijn er ook forse bedreigingen voor de geïndustrialiseerde landen via de arbeidsmarkt en dat is de werkloosheid in de categorie van laagopgeleiden en ouderen met een lagere arbeidsproductiviteit. De concurrentiekracht van Europa geeft geen reden tot zelfgenoegzaamheid. Sectoren die open staan voor mondiale concurrentie zoals de auto- en elektronica-industrie staan onder druk. Een snel groeiend aantal landen is in staat dezelfde producten te maken tegen lagere kosten als EG-landen vanwege hun lage loonkosten. Het prijsmechanisme heeft er namelijk toe geleid dat de reële uurlonen van laaggeschoolde, jonge mannen de afgelopen tien jaar met zo n 20% zijn gedaald. Hiermee wordt vooral de onderkant van de arbeidsmarkt getroffen, dus vooral de weinig of niet geschoolde werknemers zijn hiervan de dupe geworden. Door de uitbouw van de sociale zekerheid zijn steeds meer mensen opgevangen en soms verstrikt geraakt in het vangnet van ingewikkelde sociale regelingen. Dat de werkloosheid in Europa al twintig jaar oploopt zonder in perioden van hoogconjunctuur substantieel te dalen, tekent de structurele problemen waar Europa mee kampt De sociaal-economische terreinen De arbeidsmarkt Sinds 1998 heeft de Nederlandse economie zich op het terrein van de arbeidsmarkt vanuit internationaal perspectief verbeterd. De werkloosheid is gedaald. Deze gunstige ontwikkeling heeft internationaal veel aandacht gekregen. Het economische herstel wordt grotendeels toegeschreven aan het zogenaamde poldermodel. De voornaamste bestanddelen van dit model zijn loonmatiging in combinatie met lastenverlichting en sanering van de overheidsfinanciën. In dit overlegmodel proberen de overheid en de sociale partners overeenstemming te

20 8 Hoofdstuk 1 krijgen over beleid. De belangrijkste trendbreuk voltrok zich in de loonontwikkeling. In de jaren 70 stegen de reële loonkosten met gemiddeld 4,5% per jaar. In de twee decennia daarna bedroeg de stijging gemiddeld slechts 0,5% per jaar. Die loonmatiging heeft een sterke werkgelegenheidsgroei mogelijk gemaakt, vooral in de dienstensector. 4 In de laatste jaren heeft de loonontwikkeling echter geen bijdrage meer geleverd aan een verbetering van de concurrentiepositie. 5 Andere landen van de EU kennen nu ook een lage loonstijging. In recente jaren is intensief onderzoek verricht naar de betekenis van deze vorm van overleg. 6 Uit de onderzoeken blijkt dat overleg een positieve uitwerking heeft op macro-economische prestaties. Voorwaarde hiervoor is dat alle arbeidsmarkteffecten van de loonstijging worden meegewogen in het onderhandelingsproces. Dit betekent dat de CAO-onderhandelaars zich rekenschap geven van de externe effecten die uit de CAO-resultaten voortvloeien. Arbeidsmarktregulering beïnvloedt de werkgelegenheid. Strenge regelgeving op het gebied van ontslag bijvoorbeeld, leidt ertoe dat werkgevers personeel minder snel ontslaan of aannemen. Hierdoor kunnen in een periode van overcapaciteit de totale arbeidskosten toenemen. Ook kan streng ontslagbeleid leiden tot een vlucht in andere vormen van arbeidscontracten, zoals tijdelijke contracten. Uitvoerige regelgeving kan de flexibiliteit op de arbeidsmarkt dus aantasten. Arbeidsmarktregulering heeft ook voordelen. Gelijke arbeidsvoorwaarden voor voltijd- en deeltijdwerknemers bijvoorbeeld hebben een positieve invloed op het aanbod van deeltijdarbeidskrachten. Hetzelfde geldt voor uitzendwerk en flexibele arbeidskrachten. Door de gebrekkige rechtsbescherming die deze werknemers genieten, zijn zij geneigd zich eerder aan te bieden op de arbeidsmarkt. Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft in 2000 een onderzoek verricht naar arbeidsmarktresultaten van een aantal OECD-landen. Dit onderzoek richtte zich op een aantal factoren: kwaliteit van de arbeid, BBP per gewerkt uur, armoedeval voor uitkeringsgerechtigden en participatiegraad ouderen (55-64). In dit onderzoek wordt de kwaliteit van de arbeid bepaald aan de hand van het opleidingsniveau van de beroepsbevolking en de reken- en taalvaardigheden van jongeren. Voor de kwaliteit van de beroepsbevolking is ook de mate waarin de beroepsbevolking ingespeeld is op en vertrouwd is met de toepassing van (informatie- en communicatie) technologie (ICT) van belang. Internet is een belangrijke toepassing van ICT. Na Zweden, Denemarken en de Maxwell Watson e.a., 1999, pp CPB, 1999, p. 76. Hartog en Teulings, 1988, Layard, 1988, ILO, 1988.

21 Inleiding 9 Verenigde Staten blijkt 7 Nederland het hoogst te scoren op toegang tot en gebruik van Internet. Het BBP per gewerkt uur is in dit onderzoek een maatstaf voor de productiviteit van de factor arbeid. Er is een wisselwerking tussen aan de ene kant het BBP per gewerkt uur - de arbeidsproductiviteit - en aan de andere kant de werkgelegenheidsgraad. Zo heeft Nederland de hoogste arbeidsproductiviteit, maar de laagste participatie. In Denemarken en Japan is de situatie precies andersom. Volgens het CPB gaat in dit laatste land het relatief hoge aantal arbeidsuren per werkende (... ) waarschijnlijk gepaard met een negatief effect op de productiviteit per gewerkt uur. 8 De armoedeval voor uitkeringsgerechtigden geeft aan of het financieel aantrekkelijk is om de uitkering te verruilen voor een laagbetaalde baan. Meestal wordt de armoedeval gemeten met de replacement rate: dat is de verhouding tussen het uitkeringsniveau en het loon. Overigens spelen bij de armoedeval ook zaken als (het wegvallen van) inkomensafhankelijke subsidies en gemeentelijke voorzieningen een rol. Hier is de armoedeval alleen gemeten met het verhoudingscijfer tussen de netto bijstandsuitkering en het netto minimuminkomen. Dit onderzoek laat zien dat in de Verenigde Staten het verschil tussen de netto bijstandsuitkering en het netto minimuminkomen niet gering is in vergelijking met Denemarken, Nederland en Zweden. Dit bespreken we uitgebreider in hoofdstuk 4 van deze studie. De participatiegraad van ouderen in Nederland is in vergelijking met andere landen laag. In Zweden, de Verenigde Staten en Denemarken participeerden ouderen respectievelijk zes, drie en twee keer meer dan in Nederland. Inkomensverschillen Inkomensverschillen vormen een prikkel tot betere prestaties en dragen bij aan een goede werking van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Beperkte inkomensverschillen zijn dus goed voor de economische prestaties. Het niveau van inkomensverschillen wordt in de praktijk bepaald door politieke en maatschappelijke voorkeuren. Daarbij speelt niet alleen het criterium van rechtvaardigheid een rol, maar ook wat het effect is van de inkomensverdeling op de economische prestaties. De afweging kan per land verschillen (Nyfer 2000). De relatie tussen inkomensverdeling en economische prestaties is overigens niet zo simpel. Er is veel onderzoek naar verricht, maar dat levert geen eenduidige 7 8 Tabel 3.17 in hoofdstuk 3, van de Nederlandse verzorgingsstaat, p. 73. CPB, Economisch verkenning voor de volgende kabinetsperiode 1997.