Verantwoorde energie: duurzaam, degelijk, democratisch

Transcriptie

1 Linkse keuzes voor de eeuw van de energie (1) Verantwoorde energie: duurzaam, degelijk, democratisch diederik samsom 24 Onze energievoorziening is afgezien van een kleine oprisping rond de oliecrises in de jaren zeventig nooit een hoofdthema geweest voor de drie Nederlandse politieke hoofdstromingen, ook niet voor de sociaal-democratie. Nu de aandacht voor klimaatverandering en de eindigheid van fossiele-brandstofvoorraden snel toeneemt, lijkt daar verandering in te komen. En dat is zeker voor de PvdA geen dag te vroeg. Het gebrek aan duurzaamheid van onze energievoorziening bedreigt niet alleen het milieu, maar brengt op termijn de verwezenlijking van cruciale sociaaldemocratische idealen in gevaar. Het wordt tijd dat de sociaal-democratie het streven naar een duurzame energievoorziening uit de goedbedoelende milieusfeer haalt en het plaatst in het hart van haar politiek. Gelukkig is het nodige voorwerk al verricht met een op dit punt goed beginselmanifest, een uitstekend verkiezingsprogramma en een gedegen uitwerking in het onlangs verschenen boek Nieuwe Energie. 1 De komende jaren kan de PvdA naar het zich laat aanzien vanuit de regering laten zien wat deze woorden waard zijn in de rauwe praktijk van dagelijkse belangenafwegingen. Het probleem van onze energievoorziening is in essentie tweeledig: de grondstoffen die we Over de auteur Diederik Samsom is lid van de Tweede Kamer voor de PvdA Noten zie pagina 31 ervoor nodig hebben zijn eindig en de atmosfeer waarin we de afvalstoffen van onze energiewinning (co 2 en andere gassen) lozen is kwetsbaar. Voorraden olie en gas zijn er nog wel voor enkele tientallen jaren, maar de snelheid waarmee de wereldwijde energievraag op dit moment stijgt, overtreft inmiddels bijna de snelheid waarmee de olie- en gaswinning kan worden opgevoerd. Onzeker is of het aanbod de vraag zal kunnen blijven bijhouden. Belangrijker nog is dat West-Europa en de vs het einde van hun olie- en gasvoorraden in zicht krijgen. Daarmee worden de twee grootste energieconsumerende blokken steeds afhankelijker van energievoorraden in landen als Rusland en het gebied rond de Perzische Golf. Binnenkort is Europa voor zijn energievoorziening voor meer dan 75% afhankelijk van deze regio s. Dan het tweede probleem: de opwarming van onze aarde. De concentratie co 2 in de atmosfeer bepalend voor de warmtebalans van onze aardbol neemt sinds de industriële revolutie gestaag toe door de enorme hoeveelheid co 2 die de verbranding van fossiele brandstoffen veroorzaakt. De daaruit voortvloeiende temperatuurverhoging van de aarde kan, als ze boven de twee graden Celsius 2 uitkomt, grote tot dramatische gevolgen hebben. Veranderende neerslagpatronen, sterkere orkanen, een stijgende zeespiegel, smeltend landijs en een verstoorde drinkwatervoorziening zetten wereldwijd samenlevingen onder druk. De gevolgen verschillen sterk per

2 regio en zijn deels onvoorspelbaar, maar het lijkt onverantwoord om een temperatuurstijging van meer dan twee graden te riskeren. Om binnen die marge te blijven zal de jaarlijkse co 2 -uitstoot rond 2050 wereldwijd met 25% tot 60% moeten zijn gedaald. Westerse landen zouden daarvan het leeuwendeel voor hun rekening moeten nemen, zodat anderen nog ruimte voor ontwikkeling houden. En er is haast bij, omdat we alle co 2 -kilo s die nu nog in de atmosfeer belanden niet meer kwijtraken. Het is zaak om vóór 2025 de wereldwijde groei van co 2 -uitstoot om te buigen in een daling. 3 Zie hier de dubbele uitdaging: de afhankelijkheid van buitenlandse energievoorraden sterk verkleinen en tegelijkertijd de uitstoot van co 2 drastisch verminderen. Het moet allebei en dat is minder triviaal dan het lijkt. Het is immers goed mogelijk om onze afhankelijkheid van olie- en gasvoorraden elders te verminderen zonder iets aan onze co 2 -uitstoot te doen, door bijvoorbeeld massaal over te schakelen op kolen. Europa heeft er nog genoeg van. Ook andere en onconventionelere oliesoorten, zoals teerzand (zeer zware olie in zanderige oppervlaktelagen), zijn voldoende beschikbaar, bijvoorbeeld in Canada, dat in politiek opzicht dichter bij ons staat dan Iran of Saoedi-Arabië. Maar kolen en teerzand zijn zeer co 2 -intensief en grootschalig gebruik ervan leidt dus tot extra co 2 -uitstoot. Bovendien gaat de exploitatie van teerzanden in Canada gepaard met een vorm van dagbouw die in kwalijkheid de Duitse bruinkoolwinning in haar slechtste jaren overtreft. Omgekeerd is het mogelijk om iets aan de co 2 -balans van onze aardbol te doen, door ontbossing tegen te gaan of massaal bos aan te planten, of door te investeren in betere fabrieken in China en Rusland. Dat is relatief goedkoop, maar het verandert niets aan onze energieafhankelijkheid. Europa zal dus haast moeten maken met een structurele oplossing voor beide problemen. Dat betekent niets minder dan een energierevolutie: van een verspillende en vervuilende energievoorziening overschakelen op een zeer efficiënte en schone energievoorziening. Dat is niet alleen nodig om ons eigen hachje te redden. Er staat meer op het spel. Klimaatverandering maakt, cynisch genoeg, juist de meeste slachtoffers in gebieden met de kleinste economische veerkracht. Vooral Afrika zal te lijden hebben onder veranderende neerslagpatronen. Honderden miljoen mensen langs de Golf van Bengalen zijn kwetsbaar voor enkele decimeters zeespiegelstijging. Bijna een miljard mensen zijn voor hun drinkwater afhankelijk van de Himalaya-gletsjers. De instabiliteit als gevolg van de strijd om grondstoffen in het algemeen en energievoorraden in het bijzonder, maakt op dit moment al veel slachtoffers en leidt tot stagnatie van democratiseringsprocessen. De manier waarop China in Afrika zijn grondstoffen veilig stelt, ondermijnt veel inspanningen om juist tot democratischer samenlevingen te komen. De destabiliserende concentratie van rijkdom bij de Russische elite is mede een uitvloeisel van de grondstoffenbonanza. En veel westerse landen slikken hun bezwaren tegen grove mensenrechtenschendingen in Kaukasische en Centraal-Aziatische republieken in, vanwege hun afhankelijkheid van de energievoorraden. De crisis in onze energievoorziening raakt, kortom, aan veel meer dan onze eigen energiebehoefte. Ze ondermijnt de meest essentiële van onze sociaal-democratische idealen: vrijheid, democratie, rechtvaardigheid, duurzaamheid en solidariteit. besparing en duurzame energie Kunnen we onze energiehonger stillen zónder fossiele brandstoffen? Kunnen we onze afhankelijkheid van deze eindige grondstoffen beëindigen, de wereldwijde co 2 -uitstoot met 60% terugdringen en tegelijkertijd onze welvaart behouden en die van andere delen van de wereld nog drastisch zien groeien? Ja, dat kan. Een volledig schone energievoorziening is theoretisch denkbaar en technisch mogelijk. De zon geeft ons iedere dag zesduizend keer meer energie dan we wereldwijd nodig hebben. Een 25

3 26 fractie daarvan hoeven we maar te grijpen om de fabrieken draaiende te houden, te rijden, onze huizen te verwarmen en te verlichten en de apparatuur gaande te houden. Tussen technisch mogelijk en praktisch uitvoerbaar zit natuurlijk een enorm verschil, maar ook praktische studies laten zien dat het potentieel van nu bekende technologieën voldoende groot is om de noodzakelijke omslag te maken. Bij het maken van keuzes spelen uiteraard de kosten van de benodigde technische opties een De crisis in onze energievoorziening ondermijnt de meest essentiële van onze sociaaldemocratische idealen: vrijheid, democratie, rechtvaardigheid, duurzaamheid en solidariteit rol, alsook de mogelijke reducties (het totale potentieel) ervan. Maar er zijn ook andere overwegingen, die voor sociaal-democraten minstens zo belangrijk zouden moeten zijn. Dat onze huidige energievoorziening gepaard gaat met ernstige problemen als buitensporige machtsconcentratie, mensenrechtenschendingen en extreme ongelijkheid noopt tot bezinning. Men spreekt in dit verband wel van een gewenste democratisering van de energievoorziening. Dat is nauwelijks een issue in onze westerse samenlevingen, maar des te meer in ontwikkelingslanden. Een nieuwe energievoorziening moet dus niet alleen schoon zijn, maar ook democratisch, dat wil zeggen macht verspreidend in plaats van concentrerend en rekening houdend met minderheden. Het spreekt voor zich dat lang niet alle energie-opties aan die criteria voldoen. Een goed voorbeeld is grootschalige waterkracht. In een aantal opzichten is dat een schone methode, maar het is er wel een die de macht over de energievoorziening concentreert bij die ene exploitant van een gigantische centrale en die gepaard kan gaan met sociale ontwrichting, door grootschalige en onvrijwillige relocaties van de bewoners van een gebied. Een optie die daar geen last van heeft en die ook anderszins de meest schone optie is, is uiteraard besparing: geen schonere en goedkopere energie dan géén energie. Ons energiegebruik kan een factor vier efficiënter. Met zuiniger auto s en verlichting, elektromotoren en vooral efficiëntere verwarming/koeling van gebouwen kunnen we wereldwijde vele miljarden tonnen aan fossiele brandstoffen besparen, tegen lage of zelfs negatieve kosten. Besparing is niet uitsluitend een technisch vraagstuk. Techniek is maar beperkt in staat om onze energievraag te reduceren. Apparatuur is de afgelopen jaren veel zuiniger geworden, maar die winst is ruimschoots tenietgedaan door het grotere aantal elektrische apparaten per huishouden. Automotoren zijn zuiniger maar moeten steeds meer kilo s blik over steeds grotere afstanden verplaatsen. Ons steeds gulziger consumptiepatroon botst op niet al te lange termijn met de groeiende noodzaak tot minder energieverbruik. Moeten we persoonlijke sauna s, plasmaschermen van een meter breed en suv s ongelimiteerd mogelijk blijven maken? Of grijpen we in en hoe dan? Het beïnvloeden van de keuze van consumenten door het extra beprijzen van energieverslindende televisies en auto s lost het probleem niet geheel op. Het helpt tot op zekere hoogte, maar wil je echt veel bereiken dan kan dat door de zeer geringe prijselasticiteit van energie alleen met zeer grote heffingen die het dilemma meteen verplaatsen richting een voor ons zo mogelijk nog pijnlijker vraagstuk: toegankelijkheid. Ingrijpen in ons consumptiepatroon is uiteindelijk onvermijdelijk. Dat moet niet gebeuren via het verbieden van gedrag een aantasting van de vrijheid maar via strikte normering. We accepteren uit veiligheidsoverwegingen een maximum absoluut stroomverbruik voor een strijkijzer (anders slaat de stop

4 in de meterkast door), waarom zouden we geen absolute maxima op het verbruik van televisies of auto s mogen aanbrengen uit milieuoverwegingen? De andere optie met grote potentie is duurzame energie. Binnen het duurzame spectrum is met name biomassa energie uit gewassen een aantrekkelijke keuze. Zo kan de mogelijke productie van vloeibare brandstoffen uit biomassa voldoende zijn om de wereldwijde vraag in de transportsector volledig te dekken, tegen relatief lage kosten. De verwachting is dat hierbij snel een verschuiving zal optreden van gewassen die concurreren met de voedselketen naar houtachtige gewassen. Dat is overigens ook een noodzakelijke voorwaarde om een hoge opbrengst van deze energievorm te genereren. Wind, zon en waterkracht vormen de andere hoofdmoot van de duurzame energieopties. Alledrie hebben ze hun eigen voor- en nadelen. Waterkracht levert op dit moment de grootste bijdrage, maar de mogelijkheden voor uitbreiding zijn beperkt en het democratisch gehalte is, zoals gezegd, dubieus. Windenergie is de komende decennia economisch een stuk aantrekkelijker dan zonne-energie. Na 2030 kan ook zonne-energie een rol gaan spelen. Uiteindelijk heeft die van alle duurzame bronnen de grootste potentie. Critici van windenergie, zoals Saïd Zwerver en Fred Jansen elders in dit nummer, stellen dat subsidies voor windmolens weggegooid geld zijn en pleiten voor intensivering van bio- en zonne-energie. Dat maakt hun betoog weinig consistent. Windenergie en biomassa zijn op dit moment ongeveer even rendabel en de kostencurve van windenergie daalt sneller dan die van biomassa. 4 Zonne-energie is nog een factor duurder en zal pas op termijn dezelfde prestaties leveren als windenergie nu. Wachten met duurzame energie tot zonne-energie rendabel is, spaart geen investeringen uit, maar verplaatst die slechts naar een later tijdstip. Dat is ongeoorloofd met het oog op klimaatverandering. Een duurzaam energiescenario is niet sluitend te maken zonder alle opties te gebruiken. De kritiek dat windmolens het landschap aantasten is op zich valide, maar wordt ondervangen door de ontwikkeling van windmolentechniek ver op zee, onder de zichthorizon. Daar zijn windmolens heel goed te plaatsen, met als bijkomende voordelen hardere en stabielere wind en minder vogels. Democratisering van de energievoorziening is nauwelijks een issue in westerse samenlevingen, maar des te meer in ontwikkelingslanden Een niet te veronachtzamen aspect van zonne- en windenergie is dat dit stromingsbronnen zijn: er wordt slechts energie geproduceerd als het licht is respectievelijk als het waait. Daardoor lopen vraag en aanbod niet parallel. Dit betekent dat opschaling van deze opties ook gepaard moet gaan met ofwel uitbreiding van de mogelijkheden om energie over grote afstanden te vervoeren, ofwel met de introductie van extra opslagmogelijkheden. schoon fossiel als tussenstap Met energiebesparing en duurzame energieopties kan zo tonen studies aan 5 op termijn de gehele energie- en klimaatopgave worden uitgevoerd. Er zijn daarvoor ruim voldoende mogelijkheden. Toch is het zeer onwaarschijnlijk dat met alleen besparing en duurzame energie ook op voldoende korte termijn de noodzakelijke co 2 -reducties gehaald kunnen worden. De noodzakelijke daling van de wereldwijde co 2 -uitstoot vóór 2025 is niet of slechts tegen exorbitante kosten haalbaar met alleen deze twee opties. We moeten dus op zoek naar mogelijkheden om, bij wijze van tussenoplossing, onze co 2 -uitstoot tijdelijk te dempen. 27

5 28 Moeten we persoonlijke sauna s, plasmaschermen van een meter breed en suv s ongelimiteerd mogelijk blijven maken? Daarvoor dienen zich twee opties aan: kernenergie en co 2 -opslag. Bij dat laatste (ook wel schoon fossiel genoemd) worden wel fossiele brandstoffen ingezet, maar wordt de vrijkomende co 2 opgevangen en in de grond opgeborgen, bijvoorbeeld in oude gasvelden, zodat het gas niet bijdraagt aan klimaatverandering. Kernenergie en schoon fossiel maken gebruik van eindige grondstoffen en zijn dus niet duurzaam. Beide dragen weliswaar niet bij aan de opwarming van de aarde, maar ze creëren wel een ander afvalproduct dat ons nog generaties lang kan bezighouden. Bovendien zijn zowel kernenergie als schoon fossiel grootschalige, hoogtechnologische energieopties die niet bijdragen aan een gewenste democratisering van onze energievoorziening. Kernenergie is op dit moment een goedkopere optie dan schoon fossiel. Daar staat tegenover dat schoon fossiel een veel grotere potentie heeft en dat aan kernenergie extra bezwaren kleven, zoals veiligheidsrisico s en de proliferatiegevoeligheid van de gehele splijtstofketen (het gevaar van misbruik van materiaal voor nucleaire bewapening of terrorisme). In zijn uitstekende pleidooi over kernenergie schetst Frans Sluijters deze bezwaren en geeft hij tevens aan dat er mogelijkheden zijn om ze te ondervangen. Kort gezegd komen die erop neer dat er nog twee zeer belangrijke technologische doorbraken nodig zijn: de ontwikkeling van inherent veilige reactoren (zogenaamde generatie iv reactoren ) en de toepassing (eveneens inherent veilig, naar ik aanneem) van reactoren die efficiënter kunnen omgaan met uranium en die actiniden kunnen verbranden. De noodzaak van deze verduurzaming van kernenergie onderschrijf ik volledig. De PvdA heeft al eerder het standpunt ingenomen dat deze ontwikkeling kernenergie acceptabel zou kunnen maken. 6 Maar aangezien de benodigde technologische innovaties om aanzienlijke investeringen van tijd en geld vragen, belandt deze duurzamere kernenergie op de ontwikkelingscurve voor energiebronnen wel áchter opties als biomassa en windenergie (zie figuur 1: gen iv splijting staat nog in de kinderschoenen). Daarmee vervalt ook de mogelijkheid om het gat richting de nu nog te kostbare echt duurzame energievoorziening te overbruggen. Voor dat laatste zou alleen de huidige generatie van kerncentrales en splijtstofcyclus kunnen worden ingezet, met alle bijbehorende nadelen. Ook voor de optie van co 2 -opslag moet nog technische vooruitgang worden geboekt en geld geïnvesteerd. Die kosten worden echter lager geschat dan de kosten voor de duurzamekernenergievariant. Nederland heeft bovendien een extra, zeer voor de hand liggende reden om te kiezen voor co 2 -opslag als tussenoplossing: wij hebben veel verstand van gasbehandeling en -opslag. Met kernenergie hebben we juist nauwelijks tot geen ervaring. Als het gaat om een combinatie van verduurzaming van onze energievoorziening met investeringen in innovatie en werkgelegenheid én een verbetering van de concurrentiepositie van onze nationale industrie, dan is de keus vrij eenvoudig. de pvda-ambities Besparing, duurzame energie en waar nodig schoon fossiel. En dan niet een beetje, maar heel erg veel. Dat is de uitdaging die de PvdA heeft geformuleerd in haar verkiezingsprogramma. In cijfers: 20% duurzame energie in 2020 en 2% besparing per jaar; resulterend in 30% co 2 - reductie in Wie zijn wenkbrauwen fronst over de vraag hoe deze getallen zich tot elkaar verhouden moet bedenken dat de besparing er in combinatie met economische groei (naar verwachting tussen de 1,5 en 2% langjarig) voor

6 zorgt dat we netto in 2020 maar een fractie minder energie gebruiken dan nu. Wie dus 20% duurzame energie wil combineren met 30% minder co 2 -uitstoot zal nog flink wat moeten doen aan de tussenoplossing schoon fossiel en/of een deel van de reductie uit het buitenland moeten halen. Maar de PvdA heeft naast de droge cijfers nog een uitdaging geformuleerd. Wij willen dat Nederland in 2020 de schoonste en meest efficiënte energievoorziening van Europa heeft. Daarmee introduceren we naast milieudoelen ook een ambitie op het gebied van innovatie, investeringen en concurrentiekracht. Nederland kan uitblinken en voorop lopen in Europa (en de wereld) op het gebied van offshore energiewinning. Onze tuinbouw kan de eerste energieneutrale of zelfs energieproducerende ter wereld zijn. Energiewinning uit de overgang tussen zoet en zout water kan in Nederland furore maken. Rotterdam, op dit moment hét fossiele brandstofknooppunt van Europa (inclusief overslag en raffinage) blijft dat knooppunt, maar dan voor biobrandstoffen (inclusief productie). En zo zijn er nog talloze andere voorbeelden. En uiteraard eindigen onze ambities niet bij de landsgrenzen. Voor Europa en Nederland is de verduurzaming van de energievoorziening weliswaar een grote uitdaging, maar wel een redelijk overzichtelijke. Het opbouwen van een duurzame energievoorziening in zich snel ontwikkelende landen of in landen die nog aan die ontwikkeling moeten beginnen, vormt de echte opgave van de komende eeuw. Onze bijdrage daaraan is tweeledig. Allereerst scheppen we milieu- en daarmee ontwikkelingsruimte door zelf onze energiehuishouding te verduurzamen. Daarnaast dienen we zowel technologisch als financieel bij te dragen aan de opbouw en verduurzaming van de energievoorziening in Afrika en Azië. De discussie over de vraag of we onze klimaatdoelen in binnen- of buitenland moeten realiseren is dan ook grotendeels een valse: beide zijn nodig om het uiteindelijke doel te bereiken. De noodzakelijke daling van de wereldwijde co 2 -uitstoot vóór 2025 is niet of slechts tegen exorbitante kosten haalbaar met alleen energiebesparing en duurzame energieopties Voor het realiseren van de PvdA-doelen is nogal wat nodig. Nederland heeft al wel een efficiënte energiehuishouding, maar maakt minder progressie dan de landen om ons heen. Ons duurzaam-energiepercentage schommelt op dit moment rond een schamele 3%. Er zal dus veel moeten gebeuren. Daarbij wordt al snel aan geld, veel overheidsgeld, gedacht. Dat is een misvatting. Natuurlijk, stimulering van onderzoek en toepassing van nieuwe technieken vergt subsidies en daar wil de PvdA dan ook de benodigde bedragen, in totaal 2 miljard euro per jaar, voor uittrekken. Maar het hart van het beleid moet worden gevormd door een stelsel van heldere doelen dat verplicht aan de gehele marktsector wordt opgelegd: voor energiebedrijven een gestaag oplopend verplicht aandeel duurzaam, voor transportbrandstofproducenten een verplicht aandeel biobrandstoffen. Daarnaast worden de energienormen voor woningen, bedrijfspanden en apparaten strenger, om zo besparing in de hand te werken. Zoals betoogd kan dat ertoe leiden dat sommige luxegoederen (tijdelijk) van de markt verdwijnen. Dergelijke maatregelen kosten geen belastinggeld. Ze vergen wel politieke moed, omdat er maatschappelijke kosten mee gemoeid zijn. Berekeningen laten zien dat die tussen de 0,5 en 2,5 miljard euro per jaar bedragen. 7 Niet alleen moet de machtige lobbies van projectontwikkelaars en industrie het hoofd worden geboden, we zullen ook de toorn van bijvoorbeeld het 29

7 30 Centraal Planbureau moeten trotseren. Dat presenteerde onlangs een rapport met negatieve adviezen over investeringen in duurzame energie. De lezer werd voorgerekend dat de reductie van broeikasgassen bij voorkeur niet via duurzame energieopties zoals offshore windenergie zou moeten plaatsvinden. 8 Buitenlandse investeringen in besparingen en bosaanplant Besparing, duurzame energie en waar nodig schoon fossiel. En dan niet een beetje, maar heel erg veel. Dat is de ambitie van de PvdA zouden kostenefficiënter zijn. Het realiseren van meer duurzame energie vereist volgens het cpb geen overheidsbeleid; dat gebeurt vanzelf als de olieprijzen stijgen. Overheidsbeleid zou die marktwerking alleen maar verstoren. Het is de typische fout van een eenzijdig economische benadering: in de wereld van het cpb wordt de strijd om grondstoffen louter met de portemonnee beslist. In werkelijkheid beslist in grote delen van de wereld de kalasjnikov, of erger. Dat gegeven past niet in de rekenmodellen, maar het is voor politici wel iets om rekening mee te houden en het is vooral iets waar we wat aan moeten doen. Dan maar wat minder kostenefficiënt. Vanuit eenzelfde optiek als het cpb pleit de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid in een recent rapport onder andere voor meer aandacht voor maatregelen tegen de gevolgen van klimaatverandering. 9 Investeringen in dijken hebben rechtstreeks nut voor onze eigen veiligheid en kunnen volgens de wrr op een groter draagvlak rekenen dan co 2 -reducties, waarvan het effect wordt uitgesmeerd over de hele aardbol en die bovendien toch teniet worden gedaan door groeiende co 2 -uitstoot elders in de wereld. De wrr levert in feite een pleidooi voor terugtrekking achter de dijken een weinig solidaire gedachte. Moeten wij vanachter onze comfortabele dijken toekijken hoe de bevolking van Bangladesh, voor wie solide dijken onbetaalbaar zijn, wordt bedreigd door een stijgende zeespiegel? Voor politici met internationale idealen is dat een onverteerbaar vooruitzicht. Internationale inspanning is inderdaad zeer ingewikkeld, zo laat het moeizame Kyotoproces zien, maar de wrr faalt volstrekt in het noemen van een geloofwaardig alternatief. Het mislukken van de internationale klimaatonderhandelingen is simpelweg geen optie. Om wereldwijde samenwerking te realiseren dienen we ons niet terug te trekken achter onze dijken; we moeten juist meer inspanningen verrichten om ontwikkelingslanden over de streep te trekken en de confrontatie op dit punt met Amerika niet schuwen ook als dat thuis geen populair verhaal oplevert. Het energievraagstuk draait om meer dan techniek en milieu. Het raakt aan de kernwaarden van de sociaal-democratie. De PvdA streeft meer na dan alleen een goed draaiende economie. Duurzaamheid en internationale solidariteit zijn voor ons net zo belangrijk. Waar mogelijk proberen we zowel economie als duurzaamheid te bevorderen. Bij het oplossen van het energievraagstuk kan dat gelukkig tot op grote hoogte. Onze voorstellen zijn niet onnodig tobberig en maken volop gebruik van de kansen die investeringen in technologie ons op economisch gebied bieden. Maar het valt niet te ontkennen dat voor een schone energievoorziening en een leefbare wereld ook offers gebracht moeten worden. Lang leek het een kansloze onderneming om die offers van kiezers te vragen, maar de recente stijging van klimaat en energie op de maatschappelijke prioriteitenlijst biedt misschien nieuwe mogelijkheden. Politici die die kans niet ten volle benutten, zijn geen knip voor de neus waard. Uiteindelijk komt het aan op ons vermogen om mensen te winnen voor een realistisch verhaal vol dromen en idealen. Ik ben ervan overtuigd dat we het kunnen.

8 Figuur 1 Bron: Energieopties voor de 21 ste eeuw, wbs, 2004 Noten 1 René Rector, Nieuwe energie. Schaarste, klimaat, duurzaamheid. Amsterdam: wbs, ipcc, Third assesment report, mnp, Van klimaatdoel naar emissiereductie, november Junginger, Learning in renewable energy technology development, Utrecht, Bijvoorbeeld: erec, Energy [r]evolution. A world energy outlook, Werkgroep Sociaal Democratisch Energiebeleid, internetpublicatie verslag workshops, pag 171 e.v. 7 ecn en mnp, Potentieelverkenning klimaatdoelstellingen en energiebesparing tot 2020, februari cpb, Windenergie op zee. Een maatschappelijke kosten-batenanalyse, wrr, Klimaatstrategie, tussen ambitie en realisme,