De handschriften van Ets Haim/Livraria Montezinos en de boekcultuur van de Amsterdamse Sefardim

Transcriptie

1 De handschriften van Ets Haim/Livraria Montezinos en de boekcultuur van de Amsterdamse Sefardim Menasseh ben Israel ( ) Emile Schrijver Bibliotheca Rosenthaliana Universiteit van Amsterdam Bijzondere Collecties 1

2 De boekcultuur van de Amsterdamse Sefardim en de handschriften van Ets Haim/Livraria Montezinos Menasseh ben Israel ( ) Emile Schrijver Bibliotheca Rosenthaliana Universiteit van Amsterdam Bijzondere Collecties 2

3 Menasseh s biografie: : Menasseh Ben Israel wordt geboren in Lissabon in een familie van Nieuw-Christenen. Hij ontvangt de naam van zijn peetvader en wordt gedoopt als Manuel Dias Soeiro. De naam wordt later ook nog gebruikt in zijn familie. Tijdens een verblijf in Spanje wordt zijn vader vervolgd door de Inquisitie, waarna de familie vertrekt, eerst naar La Rochelle, in Frankrijk, daarna naar Amsterdam. 1616: De familie is zeer actief in het joodse leven in Amsterdam en zowel vader als zoon treden toe tot de studiekring Santa Irmandade de Talmud Tora, die net was opgericht. 1621: Menasseh schrijft zijn eerste boek, een grammatica, getiteld Safah berurah. 1622: Menasseh s ouders overlijden. Hij is actief in het primaire onderwijs en wordt rabbijn. 1623: Menasseh trouwt met Rachel Abarbanel, uit een beroemd Sefardisch geslacht. Ze kriigen drie kinderen: Gracia (ook bekend als Hanna), Joseph en Samuel. 1624: Menasseh wordt Talmoedleraar. 3

4 Menasseh s biografie: (1 januari): Menasseh s eerste gedrukte boek komt van de pers. 1632: Hij schrijft zijn Conciliador, een poging om tegenstrijdige Bijbelpassages met elkaar in overeenstemming te brengen. Het werk geniet grote belangstelling onder niet-joodse geleerden. 1635: Caspar Barlaeus schrijft een Latijns lofdicht op Menasseh, gepubliceerd in diens De creatione problemata. 1636: Rembrandt vervaardigt een portretets die lang voor een portret van Menasseh wordt gehouden. 1639: Menasseh wordt de derde rabbijn in de in dat jaar verenigde drie Sefardische gemeenten. Als gevolg van onenigheid in het rabbinaat wordt hij voor een dag geëxcommuniceerd en mag hij een jaar niet preken. Dat is waarschijnlijk de reden dat hij naar Brazilië wil vertrekken, maar dat plan is nooit verwezenlijkt. 1642: Menasseh wordt hoofd van de Talmoedschool, gesticht door Abraham en Isaac Pereira. 4

5 Menasseh s biografie: : Menasseh spreekt bij het bezoek van Frederik Hendrik en Mary, Queen of England aan de synagoge aan de Houtgracht. 1644: De drukkerij van Menasseh komt in handen van Elijah Aboab, waarschijnlijk als gevolg van financiële problemen. Hij blijft echter aan als corrector. 1646: Menasseh s zoon Joseph neemt de drukkerij over en na diens dood in 1648 zijn tweede zoon Samuel. In 1652 krijgt Menasseh weer de leiding. 1655: Menasseh vertrekt naar Engeland om de hernieuwde toelating van de joden te bepleiten. In 1651 had hij al een open brief hierover geschreven aan de Lord Protector, Oliver Cromwell. 1656: In Londen publiceert Menasseh zijn bekende werk Vindiciae Judaeorum, or a letter in answer to certain questions, touching the reproaches cast on the Nation of the Jews 1657: Zonder het resultaat van zijn inspanningen gezien te hebben sterft Menasseh kort na zijn terugkeer in Nederland in Middelburg, op 20 november 1657, nadat hij daar zelf de stoffelijke resten van zijn zoon Samuel had begraven, die in Engeland was gestorven. 5

6 Het eerste door een jood in Amsterdam gedrukte Hebreeuwse boek,

7 Isaac Aboab da Fonseca Menasseh s eerste corrector 7

8 Isaac Aboab da Fonseca in zijn voorwoord uit 1627 Menasseh ben Joseph ben Israel zag dat de drukletters van Bomberg versleten waren en aangezien er voor het Heilige Werk niets onvolmaakt kan zijn, stond hij op vanuit de gemeente en ging er op uit, en kwam bij het huis van een ambachtsman. En zie, die stond daar te werken, met zijn gereedschap in zijn hand. Hij zei tegen hem: zie hier, ik geef je geld, en de vormen van de letters zoals ze goed bevonden zijn door de eerbiedwaardige en gerespecteerde Michael Judah, de beste schrijver die er is, moge de Eeuwige zijn werk vervolmaken en moge zijn beloning van de Eeuwige, de G d van Israël volledig zijn. De man zwoer in geschrifte om ze voor hem te maken en voor niemand anders. Hij bracht ze met een burijn in de juiste vorm en zorgde ervoor dat ze mooi om te zien waren en goed te lezen en zo volmaakt als waren ze in goud gegoten. En er waren twee mannen die verrast waren hoe volmaakt dit werk was en hoe mooi en ze schiepen er voldoening in om een klein gebedenboek te laten drukken, dat zijns gelijke niet kende, sinds het moment dat er drukkers op aarde waren. 8

9 Menasseh s Hebreeuwse typen De grootse Hebreeuwse letter van Menasseh, waarschijnlijk de Paragon uit het contract van 1626, vergeleken met Le Bé s Texte Hebreeuws, 1564 of vroeger 9

10 Een van zijn mooiste werken Joseph Solomon Delmedigo Sefer Elim,

11 Menasseh s fondslijst uit

12 Menasseh ben Israel website (oud) 12

13 Ets door Rembrandt,

14 Menasseh ben Israel Kopergravure door Salom Italia,

15 Menasseh s grafsteen in Ouderkerk aan de Amstel 15

16

17 Johannes Leusden, Biblia Hebraica,

18 Twee Jiddische Bijbelvertalingen Amsterdam,

19 Picard-Bijbel,

20 Biblia en lengua Española, Ferrara- Bijbel,

21 Eerste Spaansjoodse publicatie in de Nederlanden, [Dordrecht, 1584] 21

22 Dagelijkse gebeden,

23 Vals adres Frankfurt = Amsterdam,

24 Abraham Pharar,

25 Jacob Judah Leon Templo,

26 26

27 27

28 Jacob Judah Leon Templo,

29 29

30

31 31

32 Daniel Levi de Barrios,

33 Torah en Haftarot,

34 Gesprek tussen de bergen,

35 Spaanse Haggadah, 14e eeuw, Sefardisch kwadraat -schrift 35

36 Moreh Nevukhim, 14e eeuw, Universiteitsbibliotheek, Leiden 36

37 Middeleeuws Sefardisch semi-cursief schrift, Toledo

38 Ketoebah, Rotterdam

39 Kopiist: Iehuda Machabeu. Saul Levi Mortera, Providencia..., Amsterdam

40 40

41 Montalto Megillah Amsterdam, 1686, NYPL 41

42 Puerta del cielo, Amsterdam Amsterdam, Ets Haim 42

43 Rosenthaliana 43 Matatiah de Ishack Aboab, 1690, Bibliotheca

44 Matatiah de Ishack Aboab,

45 Otot haahavah, 1748, Bibliotheca Rosenthaliana 45

46 Iehudah Machabeu, La Rochelle 1655, Ets Haim 46

47 Middeleeuws Sefardisch semi-cursief schrift, Villalon de Campos,

48 Matatiah de Ishack Aboab, Amsterdam 1690 Koninklijke Bibliotheek, Den Haag 48

49 49

50 Communications Circuit, Robert Darnton,

51 51

52 52

53 53

54 54

55 55

56 56

57 57

58 58

59 59

60 60

61 61

62 62

63 63

64 64

65 65

66 66

67 67

68 68

69 69

70 70