t Heelblaadje 31 e jaargang, nummer Poppies - klaprozen De Kaloot, het behouden waard Melde en ganzenvoet

Transcriptie

1 Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afd. Bevelanden t Heelblaadje 31 e jaargang, nummer Poppies - klaprozen De Kaloot, het behouden waard Melde en ganzenvoet 1

2 Foto op de voorpagina: Grote klaproos - Foto Harry Raad Inhoud nummer Van de voorzitter 5 Agenda 8 Conclusies KNNV ledenraadpleging 9 Bestuur, mededelingen 10 Mimiek Website Over De Zee 11 Melde en ganzenvoet 14 Impressie van de Natuurwerkdag 15 Poppies klaprozen 17 Euro Birdwatch Telpost De Banjaard 18 Kerkuilenbescherming 21 De Kaloot, het behouden waard 22 Schelpen uit het Gastenputje Colofon t Heelblaadje is een uitgave van KNNV afdeling Bevelanden. Het verschijnt 5 keer per jaar en wordt aan alle leden en donateurs toegestuurd. Redactie: Ton de Koning, Anneke Nieuwenhuijze, Harry Raad Kopij a.u.b. opsturen/mailen naar Harry Raad, Capelleweg 9, 4416 PN Kruiningen of hjraad@hetnet.nl Uiterste inleverdata: 15 januari, 15 maart, 15 mei, 15 september, 15 november. De Heelblaadjes verschijnen ongeveer 14 dagen na deze data. 2

3 Van de voorzitter Door: Johan Eckhardt In deze inleiding een kort verslag van de werkgroepleidersvergadering en een natuurbeleefmoment. Ieder jaar vergaderen we volgens dezelfde systematiek als de landelijke vereniging: in de herfst een opiniërende vergadering en in het voorjaar de ledenvergadering. Tijdens de verslagen van de werkgroepen bleek weer de enorme hoeveelheid werk die er is verzet. Het meest in het oog sprong de Strandwerkgroep, die weer op volle sterkte is. Hoe kort geleden is het nog maar dat er wanhoop klonk uit het verslag van Petra. En nu is het weer een groep in volle glorie. Ook de andere werkgroepen functioneren goed. Pieter vertelde dat de meeste belangstelling voor de website afkomstig is van overheden van over de hele wereld. Als hij een naam verandert, dan ziet hij in een paar dagen een heleboel views overal vandaan. Daarna ebt de belangstelling weer weg. Hij stelde voor om de website terug te brengen tot de basis: personalia van bestuur, werkgroepen en links naar andere websites, zoals de goed onderhouden Vogelwerkgroepwebsite. Zo wordt het gedaan, tot er betere ideeën zijn. Het bestuur heeft besloten dat de poel in de Rietput wat uitgediept wordt met behulp van het Tigchelaarfonds. Daarmee is de Rietput volgens plan afgerond. Vanaf nu is het een kwestie van bijhouden. De vergadering was ook akkoord met het wijzigen van de opzet van het Fête de la Nature. Ook was er goedkeuring voor het plan om contacten te leggen met andere verenigingen om elkaar te versterken. De locatie van de Nieuwjaarswandeling is nog niet bekend, maar het zal wel een duin/strandexcursie worden. Bericht volgt nog. De excursie naar Den Inkel leverde een mooie oogst aan paddenstoelen op. Ik was het meest onder de indruk van de kleine viltinktzwam. Als je wilt weten hoe mooi die is en wat je gemist hebt, moet je op de website van Niek Oele kijken. Kies galerij, klikken op plaatjeszwammen, klikken op de rood met witte stippen en dan op de laatste pagina, de viltinktzwam. Als het niet lukt heb je in ieder geval andere mooie paddenstoelen gezien. Wegens een blessure heb ik de zomerse natuurwerkdag van 1 november gemist, daar kan ik dus niets over vertellen, mogelijk heeft iemand anders een verslag geschreven. Ik kom nu bij mijn natuurbeleefmoment. Op 8 november heb ik mijn gazon nog moeten maaien. In de voortuin stond ik ineens voor een paddenstoel, zo groot, dat hij niet onderdoor de maaimachine kon. Ik heb hem uitgesneden, zoals ik dat op excursies heb zien doen en naar binnen gebracht. Een stukje van de hoed eraf gesneden en onder een potje gelegd op een wit papiertje. Met de loep gekeken naar haren en bochtjes en tandjes, en ook het oppervlak van steel en hoed. Via de ETIwebsite getracht te determineren. Dit lukte niet. Maar liefst vier grote geslachten kwamen in aanmerking, scoorden 100%. Dus dan maar kijken naar de plaatjes. Ik had er een, die was slechts 2 tot 5 cm. Toen had ik een andere maar die groeit alleen in dennenbossen. Zo ging het maar door. 3

4 De volgende morgen lagen er prachtige bruine sporen. Met een boek en een beetje geluk kwam ik op de krulzomen. Laat ik nu net de vorige dag al gezien hebben dat het geen gordijntje maar een krul aan de hoedrand was. Ik kwam uit op de gewone krulzoom. Op Waarneming.nl gezet en na een dag een groen vinkje. Voor het eerst van mijn leven een bruine paddenstoel juist gedetermineerd: een waar natuurbeleefmoment. 4

5 Agenda De activiteiten staan vermeld per maand in plaats van per werkgroep. Ook anderen dan de eigen werkgroepleden zijn welkom om deel te nemen aan lezingen, inventarisaties en excursies. Zie voor een toelichting, bij Informatie. DECEMBER za 6 december Eerste Zaterdag Excursie p.m. za 6 december Beheerswerkgroep wilgen knotten, Valdijk, Nisse vr 12 december Strandwerkgroep Neeltje Jans za 13 december, Vogelwerkgroep Ganzentelling za 20 december Beheerswerkgroep wilgen knotten, Valdijk, Nisse za 27 december Strandwerkgroep Neeltje Jans wo 31 december Vogelwerkgroep Neeltje Jans winterwandeling JANUARI za 3 januari NIEUWJAARSWANDELING Oranjezon za 3 januari Beheerswerkgroep wilgen knotten, Notenboomdijk 3, Nisse vr 9 januari Strandwerkgroep Neeltje Jans za 17 januari Beheerswerkgroep wilgen knotten, Notenboomdijk 3, Nisse za 17 januari Vogelwerkgroep Ganzentelling za 24 januari Strandwerkgroep Neeltje Jans za 24 januari Vogelwerkgroep Brouwersdam excursie za 31 januari Beheerswerkgroep wilgen knotten, Plataanweg/Platteweg Informatie Eerste Zaterdag Excursie Iedere eerste zaterdag van de maand hebben we een excursie van negen tot twaalf, tenzij anders vermeld. Soms sluiten we aan bij een andere werkgroep, maar steeds in overleg. Er wordt per keer aangegeven wat het excursiedoel is, dat kan specifiek op een dier- of plantengroep gericht zijn of juist heel ruim op allerlei groepen. 5

6 6 december p.m. 3 januari zie: Nieuwjaarswandeling Info: Johan Eckhardt, voor contact zie binnenkaft, achter. Algemene activiteit 3 januari NIEUWJAARSWANDELING - Oranjezon, uur. Info: Pieter Steennis, voor contact zie binnenkaft, achter. Beheerswerkgroep: 6 december wilgen knotten, Valdijk, Nisse. 20 december wilgen knotten, Valdijk, Nisse. 3 januari wilgen knotten, Fam. Harthoorn, Notenboomdijk 3, Nisse. 17 januari wilgen knotten, Fam. Harthoorn, Notenboomdijk 3, Nisse. 31 januari wilgen knotten, Fam. Smits, parkeren hoek Plataanweg/Platteweg. 14 februari wilgen knotten, Fam. Smits, parkeren hoek Plataanweg/Platteweg. 28 februari reserve. 14 maart wilgen knotten, F.Minnaard, perceel Breedseweg Kapelle. 28 maart wilgen knotten en opslag verwijderen, Goesse Sas, Rietput Wilhelminadorp. Vertrek vanaf de werkplaats Goes om 9.00 uur op de locatie 9.15 uur Bij verhindering bellen of mailen met Ton de Koning: tel , tddekoning@zeelandnet.nl. Paddenstoelenwerkgroep Op 9 december wordt het nieuwe excursieprogramma opgesteld. Info: Thijs Franse, / , tfranse@zeelandnet.nl en Loek de Bruijn, / lbruijn@zeelandnet.nl. Plantenwerkgroep De plantenwerkgroep van de KNNV afdeling Bevelanden organiseert komende winter weer een gevarieerd programma. Locatie MEC - Hollandsche Hoeve, uur. Zoals altijd is er koffie/thee en een lekkere koek. Zeeuwse floristen: 7 februari FLORON Zeeland bijeenkomst in de Schaapskooi te Nisse. Werkgroepavonden: 12 februari evaluatie vorig jaar (Justus). Wat heeft 2014 ons voor leuke activiteiten en waarnemingen gegeven. Justus doet verslag en er zal tevens een inventarisatie zijn van de wensen voor het veldseizoen Na de pauze: verrassing! 26 februari p.m. 12 maart p.m. 26 maart p.m. 9 april p.m. 6

7 24 april p.m. 7 mei (Ik denk dat we dan al het veld in gaan.) Info: Justus v.d. Berg, zie bij werkgroepen achter op de binnenkaft. Strandwerkgroep We hopen in inventarisatie-excursies de nodige waarnemingen te doen. Kennis is geen vereiste, interesse is heel fijn. Deelname is gratis en vrijblijvend. Alle wandelingen starten aan het eind van de Faalweg op Neeltje Jans bij de Roompotsluizen. Per keer duurt het ongeveer 2 uur. Het is handig om, wanneer je van plan bent te komen, contact op te nemen. Het zou namelijk om allerlei redenen kunnen dat het een keer niet door gaat. Hier volgt het programma, de verschillende tijden zijn aangepast aan het tij: 12 december u. 27 december u. 9 januari u. 24 januari u. 6 februari u. 23 februari u. 9 maart u. 27 maart u. Info: Petra Sloof: tel / pasloof@kpnmail.nl; Ria Verhagen: tel / rzuure@zeelandnet.nl. Vogelwerkgroep 13 december Ganzentelling 31 december Neeltje Jans winterwandeling u. o.l.v. Peter,. beginpunt parkeerterrein Topshuis. Verzamelen om u. op carpool Deltaweg/Wilhelminadorp, zelfgemaakte oliebollen meenemen s.v.p. 17 januari Ganzentelling 24 januari Brouwersdam excursie o.l.v. Wim, vertrek 9.00 u. carpool Deltaweg? februari Ransuilroestplekken In februari gaan we met zoveel mogelijk mensen op zoek naar ransuilroestplekken. Deze oproep is dan ook voor de hele KNNV zodat er zoveel mogelijk bosjes en parken op N en Z-Beveland kunnen worden afgezocht. Geef je hiervoor op bij Peter: to-us@zeelandnet.nl en je ontvangt een kaartje van het bos of park bij jou in de buurt dat je mag afzoeken en een handleiding. Je mag zelf het tijdstip bepalen. 14 februari Ganzentelling 7 maart Spechten Mattenburgh Wegens groot succes in 2014 gaan we op zaterdag 7 maart o.l.v. Edward en Peter opnieuw op pad om op één dag 5 spechtensoorten te scoren op het landgoed de Mattenburgh. Dit is een vroege vogel -excursie, dus we vertrekken al om 7 uur vanaf Vierwegen (ANWB carpool). We zijn tegen 12 uur hier weer terug. Maar omdat het noodzakelijk is dat er weinig wind 7

8 staat en dat het droog weer is, wordt de avond van te voren pas besloten of het door gaat. Indien de weersvooruitzichten niet gunstig zijn, schuiven we de excursie een week op naar zaterdag 14 maart. 14 maart Ganzentelling nfo bij eter Boelee - Overig Afspraak KNNV afd. Walcheren: Het bestuur heeft de afspraak gemaakt met de afdeling Walcheren om over en weer de gezamenlijke activiteiten in het verenigingsblad te vermelden. Voor meer informatie over deze en andere activiteiten: Conclusies KNNV ledenraadpleging Namens het bestuur: Pieter Steennis en Leo Janssen In t Heelblaadje, 31/3, pp , was op verzoek van het bestuur een formulier voor een ledenraadpleging opgenomen. Centraal stond de vraag: hoe gaan we verder met KNNV afdeling Bevelanden? Voorzitter Johan Eckhardt is in zijn voorwoord in nr. 31/4 al enigszins ingegaan op het resultaat van deze enquête. Hierbij het verslag van het bestuur. Verslag/conclusies De leden hebben een goede respons gegeven. Er zijn 26 reacties binnengekomen, de meeste per . Het zijn voornamelijk de actieve leden die gereageerd hebben. Vraag1. Opvallend dat het vooral actieve leden zijn, die de moeite hebben genomen om de enquête in te vullen. Vragen 2-6. De website wordt matig geraadpleegd. Vragen 7-9. Het Heelblaadje wordt goed gelezen en positief gewaardeerd. Vragen De meerderheid van de respondenten is niet bereid meer contributie te betalen voor een Heelblaadje met kleurenfoto s. De meerderheid wil het blad per post en digitaal. Een minderheid wil het blad alleen digitaal. Vragen In de werkgroepen wordt veel werk verricht. De animo om buiten de werkgroep ander werk te verrichten - bijvoorbeeld bestuur of organisatie van algemene zaken - is niet groot. Vraag 15. In het algemeen is men voor samenwerking met het IVN. 8

9 Bestuur Mededelingen Door: Leo Janssen Verzoek Heelblaadje digitaal Naar aanleiding van de ledenraadpleging zouden wij de leden, die niet op de enquête hebben gereageerd en toch het Heelblaadje alleen digitaal willen ontvangen, willen vragen dit alsnog bij de secretaris te melden via Oproep ontvangst leesmap In Heelblaadje, nr. 31/4 hebt u kunnen lezen in het voorwoord van de voorzitter, dat wij willen experimenteren met een digitale leesmap. Het is de bedoeling deze leesmap dan 1x per kwartaal te verspreiden, vanaf begin Indien u belangstelling heeft voor deze leesmap, kunt u dit kenbaar maken door een mailtje te sturen aan de secretaris: secretaris@bevelanden.knnv.nl Website Over de Zee Bron van informatie over zilte natuur Door: Harry Raad In t Heelblaadje, nr. 1/2012 heb ik lezers uitgenodigd hun favoriete website te presenteren. De website ben ik via Petra Sloof te weten gekomen. Een aanrader voor mensen die een blik over de dijk en de duinen werpen! Wie/wat latform Over de Zee is een project van de stichting Water&Media. Kennis van de zee gaat vooraf aan wijs gebruik en het behoud van haar waarden is de slogan waarmee het platform zich presenteert. Daar mogen we ons als KNNV afdeling Bevelanden ook in herkennen. Water&Media - zo lezen we verder - is opgericht om betrouwbare berichtgeving en communicatie over water te stimuleren; over meren, kanalen en rivieren, estuaria, zeeën en oceanen. Over het water zelf, de watersystemen en hun ecologie, het maatschappelijk gebruik en de economische betekenis van water. Water&Media slaat bruggen, legt contacten, neemt initiatieven en is eindverantwoordelijke rechtspersoon. De stichting werkt samen met andere maatschappelijke organisaties en/of overheden, en voert ook zelfstandig projecten uit. Magazine Voor ons is het digitale tijdschrift Magazine Over de Zee de moeite waard. Daarin staan allerlei artikelen, waaronder veel over de natuur van zee en kust. Het nieuwste nummer is direct zichtbaar onder de knop Magazine en op die pagina is ook het Magazine archief met oude nummers te ontsluiten. Artikelen als: Boven de Noordzee vliegt meer dan de meeuw en Najaarsstorm verandert strand in kerkhof zijn zomaar twee voorbeelden die aangeven dat dit tijdschrift voor ons de moeite waard is. Wie dit verder wil volgen kan zich gratis abonneren op het magazine en het nieuwsbulletin via de homepage van de website. 9

10 Mimiek Beestachtig 2 Door: Adri Karman* Uilen zijn over het algemeen nachtelijke jagers, die overdag roesten of rusten op beschutte en weinig in het oog lopende plaatsen. Een van de in ons land algemeen verspreid voorkomende soorten is de ransuil. Bovendien laten ransuilen zich nogal eens zien, zij het dat dit niet direct de bedoeling van de dieren is. Dat we ze waarnemen komt doordat ze zich in de winter dikwijls op gezamenlijke rust- of slaapplaatsen ophouden. Rustende ransuilen - Tekening Adri Karman Zo kon het gebeuren dat we zo n slaapplaats ontdekten in het struweel van een aanplant van maar enkele meters breed langs een sportveldencomplex. Bij tegenlicht vielen enkele opvallende verdikkingen langs stammen op en bij nader onderzoek kwamen we tot de ontdekking dat er zich 15 ransuilen ophielden. Nieuwsgierige blikken deden de dieren niet zoveel. Zolang we op een redelijke afstand bleven, verroerden ze zich niet. Saillant detail is dat er op dat moment ook nog eens een voetbalwedstrijd werd gespeeld. 10

11 Ook hierdoor leken ze niet verontrust. Zouden we dichterbij gekomen zijn, dan had hun lichaamstaal hun alertheid verraden. Bij onraad maken de vogels zich zo smal mogelijk en drukken zich tegen de stam van de boom, waarmee ze daardoor, op het oog, bijna samensmelten. De oorpluimen, die overigens niks met het gehoor van doen hebben, staan recht overeind. Ook de mimiek van het gezicht verandert. Dat is sowieso al bijzonder. Geen enkele andere vogelsoort heeft de ogen zó voor in de kop staan dat ze ook een gezicht vormen. Het gezicht versmalt eveneens en alle opvallende onderdelen, zoals de lichte rand rond de gezichtssluier, vervagen. De oogleden van de anders zo opvallende oranjegele ogen worden zo dicht mogelijk toegeknepen. Nog dichterbij komen betekent een tegengestelde alertheid, die de beschouwer als bijna hypnotiserend zou kunnen ervaren. Fixerend spert het dier de ogen open, de kop wordt ronder en alle kleuren die het gezicht bezit worden getoond, waarbij vooral de ogen en de donkere en lichte randen van de gezichtssluier opvallen. Helpt ook deze imponerende houding niet en komen we nog dichterbij, dan pas gaan de vogels, dikwijls bijna gelijktijdig, op de wieken om de eerstvolgende, beschutting biedende plaats op te zoeken. Grote kans dat we dieren verderop op enkele meters afstand voorbij lopen, zonder ze op te merken. *) In 2013 stelde Adri als tekenaar/auteur een serie van acht stukjes speciaal ter beschikking van de KNNV afdeling Bevelanden. Gebruik van het materiaal door derden is niet toegestaan zonder voorafgaand overleg met de auteur. Melde en ganzenvoet op het strand van de Kaloot Door: Harry Raad Een wandeling over het strand kan allerlei verrassingen opleveren. Het vloedmerk, bijvoorbeeld, is vaak vol met resten van biologische en menselijke activiteit. Dat laatste was een reden om op 19 april een schoonmaakactie te organiseren op de Kaloot, waarover dit jaar in Heelblaadje, nr. 3 is gerapporteerd. Ik kwam als vuilnisman te laat en verzamelde vervolgens maar wat fossielen en schelpengruis, omdat dat mijn speciale aandacht heeft. In het gruis zaten hele leuke minischelpjes, maar ook wat plantenzaden. Vloedmerk Het strand heeft zijn eigen levensgemeenschappen, met op het natte strand een zeeaspect en op het droge deel een landaspect. Dat zijn twee verschillende werelden, die beide weer sterk verschillen van enerzijds de zilte zee en anderzijds het land buiten de invloed van zilt en nat. De vloedmerken voegen daar nog wat aan toe door het rijke aanbod van organische stof; dat kan het zware, resistente vloedmerk van een springtij zijn, maar ook een vers afgezet, tijdelijk lijntje van een gewone vloed. Restanten biologisch materiaal worden er geconsumeerd en verteerd door een actieve levensgemeenschap. Heel fraai wordt dit rijke leven beschreven door Cadée (2014). Hij wijst ook de ernstige verstoring van deze levensgemeenschap met beachcleaners door de recreatiesector. De zwaarste schelpen blijven in het vloedmerk hangen, maar het fijnere materiaal spoelt een stuk terug richting zee. Daar ligt het aanspoelsel in de vorm van 11

12 schelpen- en schelpengruisbanken. Op luwe plekken van het natte strand liggen brokjes klei en veen. Schelpengruis Schelpenverzamelaars zoeken niet alleen objecten op het strand, ze nemen op goed geluk ook schelpengruis mee om thuis zorgvuldig de kleinste schelpjes te ontdekken. Daar zijn soorten van 1 à 2 mm bij. In die gruisfractie zitten ook plantenzaden. Op de Kaloot zie je veel zaden van biezen, russen en meldes. Dat is ook niet verwonderlijk als je de vegetaties op nabijgelegen dijktaluds en schorren kent. Soms komen er zaden vanuit open zee aandrijven, of uit de Schelde en de havens. Bij planten als zeevenkel (grindstranden, rotskusten), oeverstekelnoot (rivierstranden) zonnebloem (handelsgewas) kan dat het geval zijn. De aangevoerde zaden zullen niet op het natte strand kiemen, dagelijkse onderdompeling houdt dat tegen. Kieming en verdere ontwikkeling gebeurt op een hoge, oude vloedlijn of hoger, in het duin. De zaden van het natte strand zullen dus nog naar die plekken getransporteerd moeten worden door zee en wind. Kiemen Na het uitzoeken van het schelpengruis heb ik de fijne fractie, voornamelijk zand, in een oude fotobak gedaan om thuis een vloedmerkflora te ontwikkelen. Eigenlijk was ik stom dat ik alleen die fractie had genomen, misschien daarmee de grotere zaden te hebben weggesmeten. Maar goed, ik droomde van kiemende zeekool, gele hoornpapaver, zeedistel et cetera. Wie schetst mijn verbazing, de bak vulde zich moeizaam met wat melde en ganzenvoet. Er kwamen drie plantjes van een klaver bij en twee van een gras. Dat resultaat was wellicht ook te verwachten bij een hap zand van een willekeurige zandhoop of uit een zandbak? Daarnaast was ik niet echt zeker van insluipers van eigen erf. Gelukkig ontwikkelde een tweetal meldes zich tot herkenbare strandmelde (Atripex littoralis), wat in ieder geval duidde op de Kaloot als herkomst. Littoralis betekent strand- of oeverbewonend (HHT, 1965). Ik nam aan dat de ganzenvoeten ook wel van het strand kwamen. Het bleek melganzenvoet (Chenopodium album) te zijn, een plantje of wat. Het is een soort die met strandmelde deels samen optreedt, maar binnendijks vooral bekend is van akkerland, ruderale terreinen en erven. Strandmelde zie je nauwelijks binnendijks. De klaver en het gras bleven vegetatief en ik heb ze nog niet op naam gebracht. Strandmelde, vruchten Melganzenvoet, vruchten 12

13 Vrucht Melde en ganzenvoet worden door leken beide voor melde aangezien, vermoedelijk omdat de planten sterk op elkaar lijken en de naam ganzenvoet relatief onbekend is. De naam melganzenvoet heeft iets van beide, maar het blijft evengoed een ganzenvoet. In het najaar is het onderscheid makkelijk te zien aan het vruchtje. De vruchten van melde zijn een soort theebeurs, twee driehoekige steelblaadjes omklemmen de vrucht, waarin een enkel zaad is ontwikkeld. Die blaadjes, ook vruchtkleppen genoemd, hebben vaak wonderlijke, ellipsoïde knobbels. Bij de ganzenvoeten is de vrucht uiteindelijk als een taart, een krans van bloemdekbladen met daarbinnen de zaden als partjes gerangschikt. Slot Deze exercitie met schelpengruis van het strand was weinig spectaculair. De gebruikte fotobak was een mislukking omdat hij regelmatig volliep met regenwater, anderzijds kon het dunne laagje zand ook sterk uitdrogen. De plantjes groeiden zeer slecht op het strandzand; ik had de zaailingen eigenlijk in een pot met goede, voedselrijke grond moeten zetten. Vervolgens moest de kweek steeds beschermd worden tegen kippen, die in dit product een smakelijke aanvulling op hun dieet zagen. Dan had ik nog de omstanders, die verbaasd keken naar het meldebakje. Aan de Bevelandse tuinclub Groene Wuven heb ik uitgelegd dat het een proef was rondom het fenomeen vloedmerkplanten. Slechts even was er schuchter belangstelling voor melde en ganzenvoet. Met dat alles lijkt zo n experiment niet echt een aanrader. Zo wil ik nu ook weer niet eindigen: het gaf voldoening en was, mede door de reactie van de omstanders (de kippen incluis), verrassend amusant. Bronnen: Cadée, G., Vloedmerken, bedreigde soortenrijke minimilieus op het strand. - Entomologische Berichten, 74 (1-2): Zie op Internet: HHT, Geïllustreerde flora van Nederland / Heimans, Heinsius & Thijsse. 21e druk, bewerkt door J. Heimans. - Versluys, Amsterdam - Antwerpen Meldebakje - Foto s Harry Raad 13

14 Impressie van de Natuurwerkdag 1 november 2014 Door: Ton de Koning Op deze dag was het schitterend weer met zomerse temperaturen. De locatie was bij de familie Aarnoutse, Groenewegje te Kwadendamme. De bomen die geknot moesten worden staan aan de Zwaakse Weel. Het Statenlid Frits de Kaart was onze gast. Tonnie Outermans heette de aanwezigen welkom en zeker het Statenlid. De laatste kreeg het woord en verrichtte de openingshandeling: het afzagen van een zeer moeilijke tak. Na deze handeling ging eenieder naar zijn of haar boom. De opkomst op deze zeer mooie dag was niet zo groot, maar ja, volgende keer beter. De wilgen werden geknot. Het afkomende dunne wilgenhout werd deels op stapels gelegd, want iemand wilde hiervan een vlechtscherm maken. Van het overige dunne en dikke hout werden houtrillen van gemaakt. Er werd pauze gehouden om half elf. Koffie/thee of iets anders, met een traktatie van Landschapsbeheer Nederland. Het smaakte heerlijk. Hierna gingen we er weer met frisse moed tegenaan. Het werd alsmaar warmer, dus jassen en truien gingen uit; het was geweldig. Om kwart over twaalf was deze ochtend weer afgelopen en keerde eenieder moe maar voldaan naar huis. Foto Gezina de Moor 14

15 Poppies - klaprozen Waarom dragen de Britten een klaproos in november? Door: Els Koorstra Met het dragen van een Poppy, ofwel klaproos, herdenken de Britten de slachtoffers van de Eerste en Tweede Wereldoorlog, maar ook alle conflicten sinds die tijd. Dankzij haar bloedrode blaadjes en zwarte kruisvormige binnenste is zij een toepasselijk symbool voor alle gesneuvelde soldaten. Het rood is verbonden met bloed, het kruis is voor christenen lijden en verlossing. Velden klaprozen Het klaproossymbool komt voort uit het idee dat de plant groeide op plaatsen waar iemand om het leven was gekomen. De bloem zou het bloed van het slachtoffer hebben omgezet in die mooie kleur. Lang is gedacht dat er daarom zoveel klaprozen op slagvelden te vinden waren. Dat komt echter doordat de zaden goed ontkiemen in omgewoelde grond. Dat kiemmilieu was in de Eerste Wereldoorlog ( ) volop aanwezig rond de loopgraven, als gevolg van gevechten en bombardementen. De velden met klaprozen inspireerden de Canadese arts en dichter, John McCrae ( ), tot het beroemde gedicht, In Flanders Fields. Hij moet dan ook honderden klaprozen hebben zien bloeien, toen hij in 1915 het gedicht schreef. Het werd vertaald in vele talen, waaronder het Nederlands: In Vlaanderens velden bloeien de klaprozen Tussen de kruisen, rij aan rij die onze plek aangeven; en in de lucht vliegen leeuweriken, nog steeds dapper zingend al hoor je ze nauwelijks te midden van het kanongebulder aan de grond. Wij zijn de doden. Enkele dagen geleden leefden we nog, voelden de dauw, zagen de zon ondergaan beminden en werden bemind en nu liggen we in Vlaanderens velden Neem ons gevecht met de vijand weer op: Tot u gooien wij, met falende hand de toorts; aan u om haar hoog te houden Als gij breekt met ons die sterven zullen wij niet slapen, ook al bloeien de klaprozen in Vlaanderens velden. Eerbetoon De Amerikaanse dichteres, Moina Michael ( ), kwam dit gedicht onder ogen. Zij was de eerste die op het idee kwam om de klaproos te gebruiken als symbool voor de gevallenen. Met behulp van opgespelde klaprozen kunnen mensen laten zien dat ze betrokken zijn en doneren aan liefdadigheidsorganisatie, The Royal British Legion. Deze zet zich in voor hulp aan oorlogsveteranen. Ieder jaar worden op 11 november in het Belgische Ieper de gevallenen van de Eerste Wereldoorlog en de oorlogen die volgden herdacht met een speciale Last Post plechtigheid aan de Menenpoort. Deze stadspoort is een herdenkingsmonument, dat in 15

16 1927 door de Britten aan de oostzijde van de stad werd opgericht. Het is ter nagedachtenis van de ongeveer Britse soldaten die in de Eerste Wereldoorlog sneuvelden en niet meer geïdentificeerd of teruggevonden werden. Sinds 1929 wordt hier iedere avond, klokslag acht uur, door een groep klaroenblazers de Last Post gespeeld, opdat wij niet vergeten hoe zij voor ons streden. Ook in Zeeland Afgelopen oktober/november was in Zeeland de herdenking van de Slag om de Schelde. Er was onder andere op zaterdag 25 oktober en zaterdag 1 november een bevrijdingstocht, die van Zeeuws-Vlaanderen, via Walcheren en Beveland, naar Bergen op Zoom ging. Ruim 125 voertuigen deden hieraan mee en men kon middels een donatie in het bezit komen van een kunststof poppy. Wij waren 25 oktober in Kapelle, en onder de indruk van de gebeurtenis. De klaproos heeft een diepere betekenis gekregen. Royal British Legion poppy-bron:wikipedia Poppy natuurlijk De papaverfamilie omvat ruim 700 soorten en is in alle werelddelen vertegenwoordigd, maar verreweg het beste op het noordelijk halfrond. Het is een pioniersoort. Van de Nederlandse soorten behoren de klaprozen, de hoornpapaver en de stinkende gouwe tot de Papaver-onderfamilie. In Nederland kennen we de ruige klaproos, de gewone klaproos en de kleine klaproos. De drie klaprozen lijken erg veel op elkaar: - gewone klaproos is meestal het ruigst behaard; in Nederland vrij algemeen, maar zeldzaam in het noordoosten; - ruige klaproos is de kleinste; zeldzamer en vooral nabij grote rivieren en binnenduinrand te vinden; - kleine klaproos is ook vrij algemeen in Nederland. Klaprooszaden ontkiemen goed in pas omgewerkte, arme grond. Zij kunnen jarenlang in de grond bewaard blijven De paarse slaapbol of maanbol is reeds zeer lang een veel verbouwd gewas. Prachtig om zo n veld bloeiende paarse klaprozen te zien. n de jonge steentijd kwam hij al voor in nederzettingen bij de Zwitserse meren. De zaden bevatten een belangrijke olie, die gebruikt kan worden in de sla, bij het koken, als brandstof voor lampen en ook bij de vervaardiging van verven,lakken en zeep. De zaden worden ook nu nog in bepaalde broodsoorten en koeken meegebakken. Morfine, codeïne en andere pijnstillende stoffen worden gewonnen uit het ingedroogde melksap van de onrijpe zaaddoos. Zo is de klaproos een mooie bloem met een heel verhaal eromheen. Ter info: Verleyen, Herwig, In Flanders Fields. Het verhaal van John McCrae, zijn gedicht en de klaproos. - De Klaproos, Brugge. 16

17 Euro Birdwatch telpost De Banjaard Door: Rien Weststrate Tijdens de Euro Birdwatch op zaterdag 4 oktober 2014 werden in meer dan 30 landen in Europa (trek)vogels geteld. In Nederland coördineert Vogelbescherming Nederland deze telling. Vogelwerkgroep De Bevelanden was die dag actief op telpost De Banjaard, waarvan hier het verslag.. Goede moed Vandaag, 4 oktober, is het weer zover. Vol goede moed, met gunstige weersvoorspelling, gaan Peter Boelee, Tamara Erwich, Trudy van Wezel, Rien Weststrate en Edward Minnaar op stap naar De Banjaard, bij de stormvloedkering. We hebben geteld en geturfd van 7.45 uur tot uur. Naast het tellen en determineren van trekvogels houden we ook een soortenlijst bij. Hieronder een zo compleet mogelijk overzicht van alle soorten die we gezien hebben. Daarna volgt de lijst van trekvogels. Duin en zee Bij aankomst worden we verwelkomd door een zingende tjiftjaf. In het struweel van de duinen horen we verder deze morgen: tjiftjaf, roodborst, winterkoning, heggenmus, pimpelmees, koolmees, staartmees, ekster, goudhaan en rietgors. Op volle zee zie we soorten als: kokmeeuw, zilvermeeuw, grote mantelmeeuw, grote stern, blauwe reiger en roodkeelduiker. Daarnaast zien we onderweg of ter plaatse: grauwe gans, torenvalk, turkse tortel, knobbelzwaan en steenloper. Na het tellen van de trekvogels gaan we als clubje de plaatselijke duinvallei en het watertje bezoeken, in de hoop daar nog wat te beleven. Een waterral hebben we al horen roepen deze morgen. Ook de ijsvogel laat zich van zijn mooiste kant zien! Andere soorten die we te zien krijgen zijn: waterral, waterhoen, gaai, vuurgoudhaan, goudvink, boomkruiper, wilde eend en ijsvogel. We nemen afscheid van Edward en Tamara. Peter, Trudy en Rien gaan nog door naar Neeltje Jans. Peter koopt daar een maaltje mossels voor de zaterdagavond, die in zijn geparkeerde auto alvast voorgekookt worden. Ook droomt hij over haviken, die daar mogelijk gevestigd zijn. In het duingebied kunnen we toch nog enkele soorten op naam brengen: grote gele kwikstaart, buizerd en grote lijster. Lijst trekvogels Het hoofddoel van onze activiteit is de hier bijgevoegde lijst met de aantallen van de door ons getelde trekvogels. Het geeft een indicatie van de massale vogeltrek van deze morgen. Met name zanglijsters, vinken en graspiepers bleven voorbijgolven. Maar wat te denken van merels, ringmussen en grote bonte spechten? Ook onze eerste kramsvogels, koperwieken en kepen van dit seizoen verrasten ons! Er passeerden zoveel vogels dat we het zo nu en dan niet konden bijbenen! Voldaan We kijken terug op een zeer geslaagde morgen met heerlijk najaarsweer. We zagen 37 soorten trekvogels en 32 soorten onderweg en ter plaatse die geen trekgedrag vertoonden. Voldaan en met veel indrukken gingen we weer naar huis. 17

18 Trekvogels De Banjaard ( Roodkeelduiker 1 Boomleeuwerik 11 Pimpelmees 1 Aalscholver 141 Veldleeuwerik 54 Kauw 116 Knobbelzwaan 1 Duinpieper 2 Spreeuw 3374 Kolgans 2 Boompieper 4 Ringmus 19 Brandgans 6 Graspieper 459 Vink 1661 Rotgans 14 Oeverpieper 1 Keep 1 Kievit 49 gele kwikstaart spec. 1 Groenling 20 Watersnip 1 Witte Kwikstaart 9 Sijs 1 Grote Stern 2 Gekraagde Roodstaart 1 Kneu 25 Holenduif 43 Merel 28 barmsijs spec 1 Houtduif 39 Kramsvogel 4 Rietgors 4 Turkse Tortel 1 Zanglijster 1455 Grote Bonte Specht 1 Koperwiek 1 Totaal: 7554 exemplaren, 37 soorten, 3:00 uren Ter plaatse: Wilde Eend +, Waterral 1, Waterhoen +, IJsvogel 1, Winterkoning +, Heggenmus +, Roodborst +, Goudhaantje +, Vuurgoudhaantje 1, Staartmees +, Pimpelmees +, Koolmees +, Boomkruiper 1, Gaai +, Ekster +, Rietgors + Vet = Opmerkelijke waarneming (schaarse of zeldzame vogelsoort of hoog aantal) Kerkuilenbescherming, een bijzonder verhaal... Door: Peter Boelee Een asbestdak dat weg moet, een uilenpaartje in gevaar. Dat kan niet anders dan een klus voor de Uilenwerkgroep inhouden. Hierover een verslag. Eerste kast Op 2 oktober kreeg ik via Stichting Landschapsbeheer bericht dat bij boer T. het asbestdak van zijn stalen schuur moest en dat hij vermoedde dat daar jonge kerkuilen onder konden zitten. Al jaren achter elkaar heeft een kerkuilpaartje daar tussen het dak en de isolatieplaten eieren gelegd en jongen groot gebracht. Er was nooit eerder een kast geplaatst, waardoor onze Uilenwerkgroep dus ook niet op de hoogte was van dit jaarlijkse broedgeval. De familie maakt zich zorgen, want het asbestcementen dak moest er af en het nieuwe dak zal het onmogelijk maken dat de kerkuilen nog terug kunnen keren naar hun oude broedplek. Ik heb meteen contact opgenomen met de boer. Hij wil graag een kerkuilkast, waarin hij dan de mogelijk aanwezige jongen kan zetten op het moment dat het dak eraf gaat. Samen met Jos, de vaste controleur van deze regio, hebben we een kast afgegeven. Actie Enkele dagen later was het zo ver, de mannen van de asbestverwijdering lichtten het dak. En inderdaad, er lagen vier jonge kerkuilen op de isolatieplaten. Kordaat namen de mannen het besluit om de kerkuilkast op een van te voren gebouwd platform in een es te zetten. Ze legden niet 18

19 alleen de jonge kerkuilen in de kast, maar ook de vele dode muizen die ze onder de dakplaten gevonden hadden. De kast stond dan wel maar een meter of tien van de plek van het nest vandaan, maar kerkuilen zijn gewend om ín een gebouw te broeden en dus niet in een kast buiten, in een boom. Het was dus een gok. Zouden de ouders de jongen buiten in de kast wel kunnen vinden. In de Nieuwsbrief Uilen heeft al eens een verslag gestaan van het verplaatsen van jonge kerkuilen in een kerkuilkast buiten in een boom, dus ik wist dat het mogelijk was. Johan in de hoogwerker - Foto Peter Boelee Ringen Op 10 oktober ben ik samen met Bram en Johan teruggekeerd om te kijken hoe het met de jongen in de kast gaat. Ik heb mijn ringspullen bij me, hopelijk leven de jongen nog en zijn ze groot genoeg om geringd te worden. Een van de mannen van Hoondert Staalbouw, het bedrijf dat het dak aan het vernieuwen is, loopt mee. Er staat een hoogwerker, die hij wel even zal gebruiken om de jongen uit de kast te halen. Maar wij hebben onze eigen hoogwerkermachinist bij ons: Johan, die bij het verplaatsen van hoge kasten naar veilig bereikbare plekken al zo vaak gebruik heeft gemaakt van een hoogwerker, beschikbaar gesteld door het plaatselijke bedrijfsleven. Johan heeft de bevoegdheid zo n machine te besturen dus ook nu mocht hij na enige instructie het apparaat zelf bedienen. De spanning stijgt bij de aanwezigen: de boer en zijn vrouw, ons ploegje en - nog wat later - de mannen die de jonge uilen verplaatst hebben. Johan roept naar beneden dat er nog vier jongen in de kast zitten. We zien hoe Johan de jongen een voor een in de hoge emmer zet. Het zijn vier lekker vette jongen, die zich in de emmer op hun rug hebben gegooid om zich fel met hun poten te kunnen verdedigen. Ik ring de vier jongen, hun gewicht is prima, ze wegen zelfs boven het gemiddelde. De ouders hebben ondanks de verhuizing naar de kast in de boom dus prima hun best gedaan. Ze zijn nu ongeveer 38 dagen oud. Na het ringen worden ze teruggeplaatst in de boomkast, zodat de ouders niet opnieuw hoeven te zoeken. Nieuwe kast We spreken meteen af dat we over een dag of tien in een andere schuur op het erf, het gaat dan om een oude houten schuur, een nieuwe kast zullen plaatsen. De boer 19

20 wil dan graag dat de nieuwe kast rechtstreeks tegen de wand wordt geplaatst. De uilen gaan van buitenaf de kast in en de schuur kan afgesloten worden, zodat er geen uilen in de schuur kunnen komen. Op 20 oktober zijn Jos en ik weer ter plaatse, want er wordt een zware storm verwacht met hagel en onweer, dus ik wil voor die storm de jongen binnen hebben in de schuur. Helaas, de hoogwerker staat er niet meer, maar we hebben gelukkig een ladder bij ons. Eerst plaatst Jos de nieuwe kast in de schuur. Boer T. helpt Jos door hem met behulp van de heftruck naar boven te brengen. Dan klimt Jos op de ladder naar de boomkast. Opnieuw is het spannend, want kerkuilen zijn niet gewend een kast in de openlucht te gebruiken. "Nog steeds vier jongen!", roept Jos naar beneden. Ze zijn fel en agressief; dat ben ik niet gewend, meestal laten jonge kerkuilen zich gemakkelijk pakken. Maar deze vier hebben natuurlijk al heel wat meegemaakt. De jongen worden weer in een emmer naar beneden gebracht en even later kunnen ze in hun nieuwe kast worden gezet. De boomkast blijkt niet waterdicht te zijn geweest, dus ze zullen het nu wel prettig vinden in deze nieuwe, droge kast. Alles goed Een week later ontvang ik foto's van de eigenaars. De jongen zitten al in de veren; opnieuw is het hun ouders dus gelukt ze te vinden. Operatie geslaagd! Onze dank gaat uit naar de mannen van de asbestverwijdering en de mannen van Hoondert Staalbouw, want door hun kordaat handelen hebben deze vier jonge kerkuilen het gered. Jonge kerkuilen in nieuwe kast - Foto Peter Boelee 20

21 De Kaloot, het behouden waard Door: Freddy van Nieulande In dit stukje memoreert de voorzitter van Redt de Kaloot* de waarden van de Kaloot als fossielenstrand en natuurgebied, die reden waren voor actie tot behoud. Dit artikel verscheen eerder in Afzettingen, 3/2014. Havenwerken? Op Europees niveau staat dit strand bekend als een unieke vindplaats van fossiele schelpen, voornamelijk uit het Plioceen. En inderdaad is de belangstelling voor dit unieke strand nog steeds groot. Dank zij de onvermoeibare inzet van de Vereniging Redt de Kaloot is dit strand er nog, want zonder ingrijpen in 2003 van de Raad van State was er ongetwijfeld inmiddels een Westerschelde Containerterminal (WCT) aangelegd. Daardoor zou het grootste deel van dit 3.5 km lange strand onherroepelijk verloren zijn gegaan. In onze kringen spraken we van een Worst Case Tragedy. Omdat er geen dwingende reden van groot openbaar belang is, zal het waarschijnlijk nooit mogelijk zijn om in dit Natura2000 gebied een dergelijk monstrum aan te leggen, maar we blijven als vereniging op onze hoede om dit gebied voor de toekomst te behouden. Stromingen Wat maakt dit strand nou zo uniek? De bron hiervan ligt in het feit, dat afzettingen van Pliocene ouderdom hier relatief dicht onder de oppervlakte liggen en door een diepe geul in de Westerschelde bij de Noordnol is ingesneden. De stromingen zorgen voor erosie in deze geul waardoor de fossielen in ondieper gebied terechtkomen en van daaruit op het strand kunnen aanspoelen. Vanwege het bestorten van de vooroever is deze aanvoer de laatste jaren wel gereduceerd, maar er spoelen nog wel degelijk fossielen aan, schelpen zowel als haaientanden. Van oude rotten hoor ik dan: tja, de laatste tijd is er toch heel wat minder te vinden dan vroeger! Maar, denk ik dan meteen: vroeger liepen er hier maar een paar man te zoeken De Kaloot ter hoogte van de Roeper - Foto Theo Willemstein 21

22 Vondstgarantie De aandacht voor dit strand onder verzamelaars is mede door de schermutseling rondom de WCT zo groot geworden dat er nu bijna dagelijks verzamelaars rondlopen, en een oud gezegde luidt: Hoe meer varkens aan de trog, hoe dunner de spoeling. Maar die keren dat ik er ben en ook regelmatig met schoolklassen rondloop, wordt er altijd wel wat leuks aangetroffen. Vele private en openbare verzamelingen zijn hier ontstaan Ook in de bestaande literatuur, zoals "De fossiele schelpen van de Nederlandse kust", is meer dan 80% van de behandelde soorten van dit unieke strand afkomstig. Ik zeg niet voor niets al vele jaren: "Dit is het enige strand met vondstgarantie", en ik hoop dat dit nog heel lang zo mag blijven. *) De website van de Vereniging Redt de Kaloot is: Schelpen uit het Gastenputje Oosterschelde, Kor & Bot 2013 Door: Harry Raad Met de hier behandelde resten van organismen zal het gezelschap Kor & Bot welhaast nooit de krant halen. Daar gaat het meestal om spectaculaire botten, kiezen en het oordeel van gezaghebbende woordvoerders; het nietige blijft buiten beeld. Alweer een flink aantal jaren worden ook de kleinste fossielen opgevist. Joop van Veen introduceerde de muizenbuizen, die - opgehangen aan de kor - minikiesjes en ander fijn spul uit het diepe meenemen. Francien Dieleman volgde het spoor van Joop met het onderzoek naar kleine zoogdieren. Ze deelt haar kennis met amateurs en zet ze aan tot buisgruisonderzoek. Francien neemt de uitgepikte zoogdierresten dan graag in ontvangst, het andere spul is voor de ijverige gruizers. Hierbij het resultaat van mijn schelpentocht in 2,8 kg van dit grauwe, onooglijke materiaal, opgevist uit het Gastenputje op 7 september Dit artikel zal ook verschijnen in Voluta, 1/2015. Herkomst Het Gastenputje ligt in de geul tegen de Flaauwersinlaag op de zuidkust van Schouwen, nabij de Herenkeet. Met hulp van een professionele visser - Jaap Schot met zijn ZZ10 - wordt het materiaal daar van de bodem geschraapt en opgehaald. Vervolgens wordt het door geologische/paleontologische deskundigen verwerkt. Francien mailde me over de inhoud van de Van Veenbuizen: Er zijn bij bijna elke sleep buizen aan het net gehangen en het sediment daaruit is elke keer op een zeeftafel gegooid. Het zeven ging in drie trappen. Wat op de grove zeef bleef liggen is aan boord bekeken en het meeste daarvan snel overboord gegooid. Het residu van meerdere trekken van de middelste zeef en de fijne zeef is gescheiden in zakken gedaan, aangeduid als grof en fijn. Op het Natuurhistorisch te Rotterdam heeft André Slupik het opnieuw gespoeld. Het door mij uitgedeelde materiaal is uit de middelste en de fijne zeef afkomstig. Er werd in 2 putten gevist: Gastenputje en Olifantsputje, maar dat materiaal houden we strikt gescheiden. In 2012 is er geen enkele kleine zoogdiervondst uit het Olifantsputje gekomen, maar wel het een en ander uit het Gastenputje. Gruiswerk 22

23 Met het gruis van Francien ben ik dagenlang zoet geweest. Ik heb met bekend keukengerij - 2 vergieten en 2 keukenzeven - aparte zeeffracties gemaakt om het uitpikken te vergemakkelijken. Daarnaast heb ik nog een andere methode om homogene fracties te maken. Op een groot blad karton strooi ik wat gruis uit en laat in schuine stand met enig schudden de korrelfractie er afrollen in een grote kuip. Op het blad blijven voornamelijk platte scherven achter, die in een aparte bak gaan. Toegegeven, een hele klus met toch al meerdere fracties, maar het loont de moeite. Onder het binoc zijn de gruisdeeltjes goed te beoordelen; vergelijk het met kijken naar horentjesgruis of tweekleppigengruis. Om er de vaart in te houden kijk ik met de 10 x vergroting, dat is voor kiesjes en schelpjes best te doen. Na het uitpikken komt het sorteren van het uitgepikte en het opstellen van een lijst met gevonden soorten; ik beperk me tot een lijst met schelpensoorten. Het uitpikken van een algemene soort houd ik beperkt tot hooguit enkele tientallen, als indicatie van het voorkomen van de soort en het vangen van de variatie binnen de soort. Ook deze aantallen komen op de lijst. Grote diepslak dekseltjes Resultaat Voor de schelpen kwam ik op 72 soorten, wat niet een bijzonder hoge score is als je dat vergelijkt met goed strandgruis. Qua aantallen, conservering en geologische ouderdom is er flinke variatie; het afwijkende karakter van dit gruis, vergeleken met strandgruis, was een reden om hierover te rapporteren. De volledige lijst met soorten en soortinfo wordt aangeboden aan Onder de soorten zijn vele tot de actuele fauna van de Oosterschelde te rekenen, minstens 28. Die hoeven niet per se in het Gastenputje te leven, ze kunnen ook met de getijstroom aangevoerd zijn. Opvallend talrijk was Abra alba (witte dunschaal), die hier ogenschijnlijk een optimaal milieu heeft. Andere algemene soorten zijn Crepidula fornicata (muiltje), Onoba semicostata (geribde gordelhoren), Epitonium clathratulum (witte wenteltrap), Buccinum undatum (wulk), Crassostrea gigas (japanse oester), Kurtiella bidentata (tweetandsschelp), Spisula subtruncata 23

24 (halfgeknotte strandschelp), Venerupis senegalensis (tapijtschelp) en Mya arenaria (strandgaper). Hieronder zijn soorten met enkel broedjes en soorten die een niet al te verse indruk maken. Het lijkt daarbij om aangevoerde soorten in de geul te gaan - broedval, verspoeld - die hier slechts korte tijd geleefd hebben omdat het milieu suboptimaal is. Van reproducerende populaties kan dan geen sprake zijn. Die gedachte kan mogelijk discussie geven en ik laat me dan ook graag informeren. Bij 35 soorten heb ik de aanduiding verweerd geplaatst. Dat is een grijs middengebied tussen recent en fossiel. Het zijn soorten die in onze huidige fauna voorkomen, maar geologisch gezien al langer meegaan. Holoceen is er een mooie term voor of subfossiel ; spul uit het Pleistoceen is niet uit te sluiten. Van de volgende soorten die nog massaal in de Oosterschelde leven, kwamen in het gruis vrijwel alleen verweerde exemplaren voor: Macoma balthica (nonnetje), Littorina saxatilis (ruwe alikruik), Littorina littorea (gewone alikruik), Peringia ulvae (wadslakje), Cerastoderma edulis (kokkel) en Scrobicularia plana (platte slijkgaper). Het verrassende is dat recente exoten soms ook een fraai subfossiel karakter tonen; neem de lichtbruine, deels gerekristalliseerde kleppen van Petricola pholadiformis (amerikaanse boormossel), een soort die pas rond de voorlaatste eeuwwisseling aan onze kust kwam. Dan het fossiele materiaal, waarvan een dergelijke vistocht toch het nodige zou moeten ophalen. Er werden talloze soorten opgevist met een fossiel karakter, zeker 40 voldeden daaraan. Het oordeel is niet vrij van subjectiviteit, zie het genoemde aantal als een goedbedoelde poging. De fossielen zijn in slechte conditie, meestal slechts defect en als fragment aanwezig. Het gaat om soorten die inmiddels zijn uitgestorven of nog actueel in de Oosterschelde of de Noordzee leven. We kunnen ons bij de volgende soorten een fossiel karakter indenken: Venerupis senescens (grijze tapijtschelp), Ringicula ventricosa, Yoldia sp., Goodallia triangularis (kleine astarte), Altenaeum dawsoni (scheve bultschelp), Retusa truncatula (geknotte oubliehoren), Astarte montagui (driehoekige astarte), Pseudopythina macandrewi, Turbonilla rufa (gestreepte priemhoren) en Cyclocardia scalaris. Dat is dus maar een deel, om de opsommingen niet vervelend te maken. In de fossielenlading komen soorten voor uit het Eoceen, Plioceen en Pleistoceen. Gevlochten (l) en grofgeribde (r) fuikhoren juveniel 24

25 Opmerkelijk De gevonden soorten waren soms om verschillende reden verrassend, daarom wil ik daarover nog enige opmerkingen plaatsen. Dreissena bugensis (quaggamossel). Nog maar enige jaren geleden is deze exoot snel opgekomen in de veelal grotere, zoete wateren. De aanwezigheid van twee juveniele kleppen in de Oosterschelde mag verbazen. Op onbekende wijze zijn ze daar terechtgekomen, maar aanvoer aan een scheepshuid of door vogels ligt voor de hand. Bithynia tentaculata (grote diepslak). Huisjes van deze zoetwatersoort zijn niet aangetroffen, wel dekseltjes/opercula, liefst 15. Deze verkalkte dekseltjes zijn verweerd, afgerold en vaak defect. Hiatella arctica (noordse rotsboorder). Juveniele doubletten wekken de indruk van een actuele populatie in of nabij de vislocatie. Dit stemt overeen met de gegevens in De Bruyne, c.s., Nassarius nitidus (grofgeribde fuikhoren). Er is één vers juveniel exemplaar aangetroffen tegenover meerdere verse juveniele exemplaren van Nassarius reticulatus (gevlochten fuikhoren). Vergelijking liet zien dat N. nitidus een kleinere protoconch - het embyonale deel van de top - heeft doordat de windingen minder opgeblazen zijn. In eerste instantie viel de vaak genoemde donkere kleur - paarstinten - mij al op. Pseudopythina macandrewi. Een fossiele klep van deze kleine soort is aangetroffen. De Oosterschelde is nog niet als vindplaats gepubliceerd. De soort leeft nu langs de Atlantische kust en de westelijke Middellandse Zee. En verder... De gruisdonatie was dus eigenlijk bedoeld voor het uitpikken van muizenkiesjes. Dat leverde één kies op van relatief groot formaat. Francien Dieleman schreef me daarover: Het is een linker bovenkaakskies van de waterrat Mimomys pliocaenicus, de grootste soort die je kan vinden en praktisch ook het grootste element. Van andere organismen werden vele tandjes gevonden, recent en fossiel. Bij het fossiele spul gaat het om vissentandjes, waaronder die van rog. Over het recente materiaal - vier tandachtige elementen, vermoedelijk van ongewervelden - heb ik een vraag op het forum van stichting ANEMOON gezet. Marco Faasse reageerde: krab, wadpier en een onbekende. Mimomys pliocaenicus kies ca. 4 mm Foto s Harry Raad 25

26 Verder waren er natuurlijk viswerveltjes en botstukjes. Verrassend is dat je ook stukjes van insecten vindt: kop, borst, kaakstuk etc. Dat zal wel recent materiaal zijn. Sporen- of ichnofossielen waren er ook zat. Daaronder zijn buisjes van Ditrupa, leefgangetjes van gekit zand, keutelbrokjes? (pellets) en staafjes. De laatste leken vaak van plantaardige herkomst: zwart, met aan de buitenkant klei met aangeplakte zandkorrels. Misschien gewoon wortelresten uit afgekalfd schor? Tot slot wil ik de vele gruiskorreltjes van gebroken glas met luchtinsluitsels noemen. Met Alice Krull, een zanddeskundige, ben ik al eens met dit bijzondere verschijnsel bezig geweest. Ik vermoedde dat het uit de natuursteen, het basalt, van de glooiing kwam. Onze zoektocht had een minder spectaculair resultaat, het bleek om straalgrit te gaan. Dat komt verspreid in de Oosterschelde voor; mijn eerdere vondst was aan een dijk nabij Yerseke. Dank Veel dank gaat richting Francien Dieleman voor het aanbieden van het gruismonster en info over de gevonden kies. Verder had ik steun aan George Simons en Lex Kattenwinkel, waarmee ik mijn bevindingen kon delen omdat ook zij deze gruiservaring hadden, ook van eerdere Kor & Bot tochten.bronnen: Moerdijk, P.W. c.s., De fossiele schelpen van de Nederlandse kust. - Ned. Centrum voor Biodiversiteit Naturalis, Leiden. Bruyne, R. de, S. van Leeuwen, A. Gmelig Meyling, R. Daan, Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied - Ecologische atlas van de mariene weekdieren (Mollusca). - Tirion Natuur en Stichting ANEMOON. 26