Dijkversterking Diefdijklinie Schetsontwerp vanuit landschappelijk - cultuurhistorisch perspectief. Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur

Transcriptie

1 Dijkversterking Diefdijklinie Schetsontwerp vanuit landschappelijk - cultuurhistorisch perspectief Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur

2 Dijkversterking Diefdijklinie Schetsontwerp vanuit landschappelijk - cultuurhistorisch perspectief INHOUDSOPGAVE Inleiding + algemene visie p.3 Hoofdstuk 1 Karakteristiek + opgaven Diefdijklinie p.4 Primaire waterkering p.5 Dijkversterkingsopgaven p.6-9 Vier karakteristieke dijktracé s p Nieuwe Hollandse Waterlinie p.13 Integrale benaderingswijze Hoofdstuk 2 Ontwerpmodellen p Model 1: dijkversterking middels aanbermingen/ klei-aanvullingen p Model 2; dijkversterking als motor voor ontwikkeling cultuurhistorie en landschap p. 30 Model 2+: uitbreidingscenario voor toekomstige dijkversterking Hoofdstuk 3 Algemene aanbevelingen (valt buiten opgave dijkversterking) p. 38 Aanbevelingen t.a.v. bebouwing, erfontsluiting en bedrijfsterreinen p. 39 Aanbevelingen t.a.v. vegetatie BIJLAGE p Schone slaper: Hollands hoop in bange dagen Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur Postbus GV Amsterdam tel.: info@ronaldrietveld.nl homepage: Mei 2007 In opdracht van het Waterschap Rivierenland 2

3 Inleiding Opgave Het Waterschap Rivierenland waarborgt de standzekerheid van de Diefdijklinie. Aangezien de dijken niet voldoen aan de waterstaatkundige eisen is versterking van de Diefdijklinie noodzakelijk. De ontwerpopgaven voor de Diefdijklinie zoals gesteld door het Waterschap vormen een omvattend pakket aan maatregelen voor verschillende dijktrajecten. De door het waterschap voorgestelde ingrepen spitsen zich toe op het verbeteren van de stabiliteit, het voorkomen van piping en in de toekomst wellicht ook golfoverslag. Het laatste onderdeel behoort nu niet tot de opgave. Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur is gevraagd om op basis van de actuele technische eisen een aantal oplossingen te formuleren voor verbetering van de Diefdijklinie. De dijkverzwaringsopgave wordt benaderd vanuit een landschappelijk en cultuurhistorisch perspectief. Een separaat landschappelijk-historisch onderzoek* [van Ferdinand van Hemmen en Eckhart Heunks] heeft zeer veel interessante kennis over het verleden opgebracht. De kunst is om deze geschiedenis een goede plek te geven in het ontwerp. Tevens wordt aansluiting gezocht bij de doelstellingen omtrent de Nieuwe Hollandse Waterlinie zoals verwoord in Panorama Krayenhoff en het document Doelgericht uitvoeren van het Pact van Loevestein Algemene visie Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur De Diefdijklinie is voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie een van de parels. Nergens anders kan de hoofdverdedigingslijn op vergelijkbare wijze ervaren worden. Bovendien is de Diefdijklinie een landschapsmonument van nationale allure. Hoewel er diverse oplossingsrichtingen voor dijkversterking bestaan, ziet Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur het als een taak om oplossingen te bedenken die de eenheid en het karakteristieke tweezijdige profiel van de Diefdijklinie te versterken. Hierbij dient een zorgvuldige afweging te worden gemaakt van de verschillende belangen die in het gebied rondom de Diefdijk spelen. De uitdaging is om niet te vervallen in een optelling van technische oplossingen maar een helder ruimtelijk ontwerp te maken dat eenheid schept binnen de linie en de landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten in het omliggende landschap versterkt. Aanleiding dijkversterking De Diefdijklinie moet Zuid-Holland beschermen tegen een toekomstige overstroming als gevolg van een dijkdoorbraak in de Tielerwaard of de Betuwe (dijkring 43). Aangezien de dijken niet voldoen aan de huidige waterstaatkundige eisen is versterking van de Diefdijklinie noodzakelijk. Ontwerpmodellen Middels enkele ontwerpmodellen zijn verschillende invalshoeken voor de dijkversterkingsopgave gekozen. Het voordeel van deze methode is dat expliciet inzichtelijk wordt wat de kansen en bedreigingen zijn bij verschillende manieren van dijkversterking. Bijkomend voordeel is dat de uiteenlopende modellen direct als input dienen voor de startnotie MER in de vervolgfase. Samenvattend zijn de volgende modellen in beeld gebracht: Model 1: dijkversterking (t.b.v. piping + stabiliteit) middels aanbermingen/ klei-aanvullingen Model 2: dijkversterking als motor voor ontwikkeling van cultuurhistorie en landschap Model 2+: uitbreidingsscenario voor toekomstige dijkversterking Aanbeveling Van de drie onderzochte modellen sluit Model 2 (Dijkverzwaring als motor voor ontwikkeling cultuurhistorie en landschap) vanuit landschappelijk - cultuurhistorisch oogpunt het beste aan bij de boven genoemde visie. Model 2 is geïllustreerd op de voorpagina van dit boekje. Een citaat van uit het schriftelijk advies van het kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie over model 2 en model 2+: Het kwaliteitsteam is erg te spreken over het ontwerp en complimenteert de opdrachtgever hiermee. Het uitgebreide advies is te lezen op pagina 26. De verschillende ontwerpmodellen dienen als uitgangspunt voor de startnotitie MER die in een later stadium wordt opgesteld. * Schone slaper: Hollands hoop in bange dagen, cultuurhistorisch advies voor de verbetering van de `Diefdijklinie (Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuider Lingedijk, Zuider Lingedijk), inventarisatie, analyse en aanbevelingen voor methodiek, uitvoering en promotie. Door: Ferdinand van Hemmen, Eckhart Heunks van RAAP De afbeelding links vormt een waarschuwing voor de toekomst 3

4 Hoofdstuk 1 Karakteristiek + opgaven Diefdijklinie De Diefdijklinie is een primaire waterkering tegen hoogwater, onderdeel van Dijkring 16 De dijk vormt de grens van de provincies Zuid-Holland en Gelderland. De linie is onderdeel van het eeuwenoude waterstaatkundige systeem in het rivierengebied. Net als in het verleden moet de Diefdijklinie Zuid-Holland ook in de toekomst beschermen tegen een mogelijke overstroming. 1 Diefdijk 2) Noordelijke Lingedijk 3) Nieuwe Zuiderlingedijk 4) Zuidelijke Lingedijk Overzichtskaart Diefdijklinie Het blauwe vlak illustreert de mogelijke overstroming bij een dijkdoorbraak in de Tielerwaard of Betuwe De littekens in Diefdijklinie in de vorm van wielen (voormalige dijkdoorbraken) 4 zijn een waarschuwing voor de toekomst

5 Dijkversterkingsopgaven: De huidige ontwerpopgaven voor de Diefdijklinie, zoals gesteld door het Waterschap Rivierenland, is een omvattend pakket aan maatregelen. De door het Waterschap voorgestelde ingrepen spitsen zich toe op: 1. stabiliteit 2. piping 3. golfoverslag gehele traject (lange termijn, nu niet van toepassing) 4. dijkprofiel voldoet aan huidige norm 5

6 De Diefdijklinie bestaat uit vier dijktracé s 1. Diefdijk 2. Noordelijke Lingedijk (Meerdijk) 3. Nieuwe Zuiderlingedijk 4. Zuiderlingedijk 6

7 Eén Diefdijklinie, vier dijktracé s 1 Diefdijk 2) Noordelijke Lingedijk (Meerdijk) 3) Nieuwe Zuiderlingedijk 4) Zuiderlingedijk 7

8 Vier karakteristieke dijkprofielen 1. Diefdijk 2. Noordelijke Lingedijk (Meerdijk) 3. Nieuwe Zuiderlingedijk 4. Zuiderlingedijk 8

9 1. Diefdijk: A) Tussen Leerdam en het grote wiel bij de Molenkade Uiterst herkenbaar als dwarsdijk door aanwezigheid aan de westkant van de dijk van grote oppervlaktes uitgedijkt land (moerassen, grienden war grond is afgegraven voor speciewinning ten behoeve van dijkbouw-, -herstel en -verbetering), spekdammen en lintbebouwing, deels met boerderijen die in het dijklichaam staan. Deze indruk wordt versterkt door aanwezigheid van brede stroken uitgedijkt land in de vorm van plassen en moerassen met grienden en elzen aan de oostkant, evenals door aanwezigheid van reusachtige wielen behorend tot de allergrootste van Nederland, en van waterlossingsverbanden (Culemborgse Vliet) die verlegd zijn als gevolg van dijkdoorbraken en -herstel. Door parallele ligging waterlossingsverbanden aan de oostzijde, waaronder de Molenkade, versterkte impressie van de leidijkfunctie van de Diefdijk, die het Gelderse overstromingswater steeds moest afleiden naar het zuidwesten, richting Asperen, Dalem. Ook herkenbaar als basis voor laat-middeleeuwse ontginningen met verkaveling loodrecht staand op de dijk - weleer de Diefweg, een ontginningsweg. Zeer herkenbaar ook als inundatiedijk door aanwezigheid van forten op accessen (spoor, Lekdijk), relicten van batterijen aan de binnenzijde en een linie van groepsschuilplaatsen aan de oostzijde, op meerdere punten met uitzichten die ver de (voormalige)inundatiekom in reiken. B) Diefdijk ten noorden van het grote wiel bij de Molenkade. Minder getraumatiseerd dijkvak dan dat bezuiden de Molenkade, door afwezigheid van wielen en omvangrijke stroken uitgedijkt land. Niettemin wel herkenbaar als dwarsdijk door nadruk bebouwing aan de westkant van de dijk, deels met uitgedijkt land. Dit laatste ook aan de Gelderse kant minder markant aanwezig dan elders langs de Diefdijk; knotbomen langs de buitenteen herinneren misschien aan het gebruik om wilgen aan te planten in uitgedijkt land langs de buitenteen, mede om slib vast te houden en om de dijk extra te beschermen tegen golfoploop en golfoverslag. Deels minder herkenbaar als basis voor ontginningen door verkaveling die parallel aan de dijk loopt (ontginning vanaf Rijnoeverwal bij Everdingen). Door lijn van groepsschuilplaatsen aan oostzijde, relicten van een batterij aan de westzijde, vergezichten naar het oosten, aanwezigheid van fort op acces (Lekdijk) en inundatiekanaal in het voorland op-en-top herkenbaar als inundatiedijk. 4. Zuiderlingedijk Het gedeelte van Dalem tot en met Vogelswerf. Nog een echte rivierdijk, gebouwd op een oeverwal van de rivier - Linge, voorheen Waal -; aan de westkant: een rivier en uiterwaarden, op meerdere plekken bestaande uit uitgedijkt land. Aan de oostkant: boerenland met verkaveling die haaks op het dijkbeloop staat (Lingeoeverwal basis voor laat-middeleeuwse cultivering) en imposante kweldammen (kweldijken) evenals aansluitpunten van afwatering en molenkaden van dorpspolders. De dijk oogt hier ook als dwarsdijk, met name blijkens de aanwezigheid van lintbebouwing langs de oostkant van de dijk, waaronder boerderijen op pollen. Deels, bij Vogelswerf, ook herkenbaar als inundatiedijk, blijkens aanwezigheid van kazematten,groepsschuilplaatsen en batterijrelicten, oost en west van de dijk. Zie bijlage voor een meer precieze en uitgebreide toelichting: Schone slaper: Hollands hoop in bange dagen, cultuurhistorisch advies voor de verbetering van de `Diefdijklinie (Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuider Lingedijk, Zuider Lingedijk), inventarisatie, analyse en aanbevelingen voor methodiek, uitvoering en promotie. Door: Ferdinand van Hemmen, Eckhart Heunks van RAAP 2. Noordelijke Lingedijk: Meerdijk tussen Asperen en Leerdam Door nabijheid van rivier - Linge - en uiterwaarden met rabatten en door boogvormig beloop dat de ligging van een oeverwal lijkt te markeren ook een rivierdijk pur sang, beeld versterkt aan Gelderse zijde door imposante relicten van waterlossing, rond de Horn (Culemborgse Vliet en Aquoyse afwatering) en een groot wiel (bij fort Asperen). Minder herkenbaar als dwarsdijk door afwezigheid van bebouwing (op pollen) langs Gelderse kant dijk. Door creatie van zichtassen tussen Meerdijk en overlaatdijk aan de noordoever van de Linge ontstaan kansen om de leidijkfunctie optimaal te laten spreken. Door aanwezigheid relicten van batterijen aan de westkant,groepsschuilplaatsen aan (noord)oostkant en een fort op een acces (noordelijke Lingedijk) heel wel herkenbaar als liniedijk of inundatiedijk, dit alles wordt versterkt door openheid tussen de bunkerlinie (boven de Kerkweg) en Acquoy (vanaf de Meerdijk kan over de groepsschuilplaatsen heen worden uitgezien op de kerk van Acquoy). 3. Nieuwe Zuiderlingedijk Gespeend van omgeving met rivier en uiterwaarden, vormt een echte dwarsdijk van latere tijd, doorsnijdt daarbij laat-middeleeuwse polderstructuren op het vlak van verkaveling, waterlossing (weteringen), waterkering (zijdewenden of zijkaden) en verbindingen. Aan weerszijden indrukwekkende sporen van speciewinning voor dijkbouw vertonend, hier en daar ook littekens van watergeweld tijdens dijkoverloop of - doorbraak: wielen. Sprekend zijn hierbij plateau s voor opening van dijksluizen in het geval dat het Gelderse overstromingswater tegen de dwarsdijk staat. Ook zeer herkenbaar als inundatie- of liniedijk door prominent aanwezige linie van groepsschuilplaatsen aan de oostzijde, wat versterkt wordt door openheid rond dijk en plaatselijke panorama s richting het oosten. 9

10 De Diefdijklinie als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) Diefdijklinie als onderdeel de Nieuwe Hollandse Waterlinie ( ) Het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie stelt zich ten doel de Waterlinie als onderdeel van het Nederlands cultureel en landschappelijk erfgoed tot een herkenbare ruimtelijke eenheid te maken en deze duurzaam in stand te houden. Hiertoe zullen eigentijdse functies (zoals recreatie en toerisme, waterbeheer, landbouw, natuur, verkeer en vervoer) nader worden ingevuld c.q. aan de Linie worden toegevoegd, met als uitgangspunt de Belvedèregedachte: Behoud door Ontwikkeling De identiteit van de NHW binnen de Diefdijklinie kent drie aspecten: (Uit: Doelgericht uitvoeren, Programmaplan Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk - Loevestein. Vastgesteld oktober 2006) - De Nieuwe Hollandse Waterlinie manifesteert zich hier als een systeem: de Linie is een samenhangend geheel van landschappelijke onderdelen en specifieke militaire elementen; - De hoofdverdedigingslijn is heel manifest aanwezig. De 23 km lange, boven het maaiveld liggende, continue lijn van Diefdijk, Meerdijk en Nieuwe Zuiderlingedijk, met sluizen, forten, kazematten en groepsschuilplaatsen vormt een zeer markante cultuurhistorische gradiënt. De hoofd verdedigingslijn is in geen enkele andere enveloppe zo prominent aanwezig. Deze lijn, samen met de aansluitende Goilberdingerdijk op de zuidelijke Lekoever, is dan ook het verbindend element voor de uit te voeren projecten; - De relatieve afwezigheid van bebouwing, de openheid, is karakteristiek voor dit gebied. Deze openheid is zowel aanleiding voor, als gevolg van de militaire functie als schootsveld en inundatiegebied. In de lijn van de Versteende Ridders, Bureau B+B 10

11 Versterken tweezijdig landschap van de Diefdijklinie Zuid- Hollandse zijde: kleinschalig besloten cultuurlandschap langs de dijk Gelderse zijde: grootschalig open landschap (inundatievlakte Nieuwe Hollandse Waterlinie) 11

12 Opgaven voor versterking van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: Openheid in de schootsvelden en de verboden kringen. Articuleren hoofdweerstandslijn door beton- en inundatiewerken zichtbaar en toegankelijk te maken en door de samenhang te versterken. Waar mogelijk nieuwe functies toevoegen. Hoofdverdedigingslijn: betonwerken met open schootsvelden en verboden kringen zichtbaar maken in het landschap Fotomontage Nieuwe Zuiderlingedijk: Cluster van betonwerken herkenbaar gemaakt als eenheid met vrije schootsvelden door opschoning vegetatie Hoofddoelen Diefdijklinie (Uit: Doelgericht Uitvoeren, Programmaplan Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/ Loevestein): Duurzaam open inundatiegebieden en schootsvelden De inundatiegebieden en schootsvelden, die aan de oostzijde van de hoofdverdedigingslinie zijn gesitueerd, waren vanaf het begin van de Waterlinie open van karakter. Dit was belangrijk om de gebieden onder water te kunnen zetten en om het uitzicht op de aanvallers te behouden. Het open karakter van de inundatiegebieden en schootsvelden is door de eeuwen heen ter plaatse van de enveloppen Diefdijk en Loevestein grotendeels behouden gebleven en bepaalt voor een belangrijk deel het karakter van de NHW. Het doel van het programma is de openheid van de inundatiegebieden en schootsvelden te behouden dan wel te herstellen. Onder openheid wordt hier verstaan de relatieve afwezigheid van bebouwing. Deze doelstelling komt goed overeen met de kernkwaliteiten van het Nationale Landschap: een samenhangend systeem van forten, dijken, kanalen en inundatiekommen; een groen en overwegend rustig karakter en openheid. Elementen behouden en ontwikkeld De NHW bestaat uit een grote verzameling artefacten zoals forten, kazematten, groepsschuilplaatsen, kanalen en sluizen. Hoewel een deel van deze elementen voorgoed is verdwenen, is er nog altijd een respectabel aantal elementen aanwezig. De staat waarin deze elementen verkeren, varieert van sterk vervallen tot goed geconserveerd. Ook is inmiddels een aantal elementen gerestaureerd. Het doel van de NHW is de nog bestaande elementen te behouden. Dat wil zeggen dat verder verval wordt tegengegaan en waar nodig restauraties worden uitgevoerd. Bij behoud en eventuele restauratie wordt uitgegaan van het principe Behoud door Ontwikkeling met andere woorden de geschiedenis bewaard, maar niet teruggebracht. Passende eigentijdse functies kunnen aan de NHW worden toegevoegd. Hoofdverdedigingslijn zichtbaar De hoofdverdedigingslijn is globaal de oostgrens van het te verdedigen gebied. De grens wordt geaccentueerd door de elementen in het landschap zoals dijken, bijv. de Diefdijk. De grens wordt versterkt door de aanwezigheid van forten en reeksen van kazematten en groepsschuilplaatsen. De hoofdverdedigingslijn wordt verder versterkt door de openheid van de inundatiegebieden en schootsvelden aan de oostkant en de verdichting van het landschap in het te verdedigen gebied aan de westzijde. Hoewel de elementen van de NHW verscholen liggen, is de hoofdverdedigingslijn zichtbaar in het landschap. Het behoud van de hoofdverdedigingslijn en versterking ervan in het landschap is het doel van de NHW. Linie beleefbaar De NHW is een cultureel erfgoed dat door ontwikkeling moet worden behouden. Dit betekent dat het een plaats krijgt in de omgeving als stukje historisch geheugen. Tegelijk moet het voor het publiek aantrekkelijk worden gemaakt om de NHW te bezoeken. Het publiek kan de historische waarde van de NHW beleven, genieten van de rust en ruimte die de NHW biedt en deelnemen aan activiteiten die worden georganiseerd. Voor het verblijf van het publiek in het gebied moeten voldoende faciliteiten beschikbaar zijn, zoals eet-, drink- en overnachtingsmogelijkheden. 12

13 Benaderingswijze dijkversterking: visie op dijkzone als geheel Voorbeeld Nieuwe Zuiderlingedijk Kern dijklichaam Om ontwerpmodellen voor dijkverzwaring te toetsen, op de kansen en bedreigingen voor landschap en cultuurhistorie, is een integrale benaderingswijze belangrijk. De onmiskenbare samenhang tussen de dijken van de linie en aangrenzende cultuurgronden en bebouwing als mede het feit dat de Diefdijklinie 1/4 deel van de hele Nieuwe Hollandse Waterlinie beslaat, maakt een brede kijk op dijkverzwaring noodzakelijk. Dit gaat veel verder dan alleen kijken naar de (kosten) technisch meeste haalbare oplossing. De eenheid van Diefdijklinie wordt gevormd door de landschappelijke en cultuurhistorische waarden m.b.t. waterstaatkundige geschiedenis en de militaire geschiedenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (zie bijlage voor cultuurhistorisch onderzoek). De ongelooflijke cultuurhistorische rijkdom van de Diefdijklinie is tot in het detail verwoord en verbeeld door cultuurhistoricus Ferdinand van Hemmen en Eckhart Heuns (zie bijlage). Het schetsontwerp Diefdijklinie spitst zich toe op de hoofdlijnen/ zonering rondom de dijk, waarin een kader wordt geschapen voor behoud en ontwikkeling van de rijkdom van cultuurhistorische waarden. De dijkverzwaringsmodellen worden beoordeeld op de invloed op en de ontwikkeling van cultuurhistorische en landschappelijke waarden. Toetsingscriteria dijkverzwaringsmodellen (vanuit landschap en cultuurhistorie) - Invloed op en ontwikkeling van de Diefdijklinie als eenheid - De dijkzone (zone rondom dijken): invloed op en ontwikkeling van landschap en cultuurhistorische waarden - Kerndijklichaam: de invloed op de karakteristieke steile dijken en het lengteprofiel van de dijktracé s - Invloed op en ontwikkeling van hoofdweerstandslijn met bijbehorende beton- en inundatiewerken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie - Invloed op en ontwikkeling van de recreatieve potenties Diefdijklinie Dijkzone Noord binnendijks Dijkzone zuid buitendijks Voorbeeld dwarsprofiel Nieuwe Zuiderlingedijk Dijkzone binnendijks aan Zuid- Hollandse zijde: Algemeen: streven naar beslotenheid - Verdichting uitgedijkt land - Hoogopgaande moerasbossen/ hakhoutculturen Kern dijklichaam: Algemeen: relatief smalle en steile taluds + continuïteit dijklichaam in lengteprofiel behouden Dijkzone buitendijks aan Gelderse zijde: Algemeen: streven naar openheid - Openheid maken in uitgedijkt land (schootsvelden) - Omvormen moerasbos naar lage grienden/ rietvelden/ moerassen - Beleefbaar en toegankelijk maken beton- en inundatiewerken - Inundatiewerken benutten voor waterbeheer 21e eeuw 13

14 Hoofdstuk 2 Ontwerpmodellen dijkversterking Diefdijklinie 14

15 Karakteristiek voor de Diefdijklinie zijn de hoge, smalle en steile dijktaluds 15

16 Model 1 : dijkversterking t.b.v. piping + stabiliteit middels aanbermingen/ klei- aanvullingen De illustraties van de aanbermingen zijn getekend in een doorsnede aanzicht Ingrepen 1. Stabiliteit + piping: aanbermingen/dijkverbredingen met grond 2. Stabiliteit + piping: damwanden alleen ter plaatse van bebouwing 3. Dijkverhoging in nabije toekomst: opnieuw een verhoging met daarbij een verbreding van dijken Voordelen - relatief lage technische kosten door toepassing van aanbermingen. Er moet echter wel rekening gehouden worden met hogere kosten voor compensatie van landschappelijke en cultuurhistorische waarden - robuuste oplossing (er kan eenvoudig weer grond tegen de dijk aangebermd worden) 1. Diefdijk 2. Noordelijke Lingedijk (Meerdijk) 3. Nieuwe Zuider Lingedijk Nadelen 1. De eenheid in de Diefdijklinie verdwijnt: discontinuïteit (zie pag.17). 2. Eeuwenoude steile en smalle dijken worden breed, waardoor het karakteristieke dijkprofiel wordt aangetast. Het lengteprofiel van de dijk wordt discontinu door afwisselend brede en smalle dijklichamen (op trajecten waar geen aanbermingen komen en bij bebouwing). Er ontstaat een versnipperd beeld (zie pag.17). 3. Uitgedijkt land (met vele natuurwaarden) en zeer grote cultuurhistorische waarden zoals spekdammen, hoogstambomen, grienden in uiterwaarden e.d. gaan deels verloren. 4. Eeuwenoude wielen worden onherstelbaar verkleind in omvang (b.v. het 500 jaar oude Wiel van Bassa). 5. Dijkverbredingen in de Linge zullen het wateroppervlak van de rivier verkleinen langs grote trajecten in het zuidelijke deel van de Diefdijklinie 6. Grondverwerving aan westzijde is noodzakelijk. 7. Bij een volgende dijkversterking ontstaat met aanbermingen nog meer discontinuïteit. 8. Kans om samenhang diverse dijkdelen te versterken, wordt niet benut. Conclusie model 1 Forse aanbermingen hebben grote impact op met name het cultuurlandschap aan de Zuid-Hollandse zijde en de continuïteit van de Diefdijklinie. De verbreding van de karakteristieke smalle en steile dijktaluds alsmede de versnippering in het lengteprofiel zijn zeer ongewenst omdat daarmee de huidige samenhang en eenheid van de Diefdijklinie fundamenteel wordt aangetast. Tevens is het cultuurhistorisch en landschappelijk niet wenselijk om een groot deel van de waardevolle cultuurhistorische relicten, van de eeuwenoude strijd tegen het water, uit te wissen. 4. Zuider Lingedijk 16

17 Discontinuïteit lengteprofiel door aanbermingen Het zwarte vlak in de plattegrond laat de impact zien van een mogelijke aanberming tussen dijkpaal nr. 2 en nr. 7. De gestippelde lijnen verbeelden damwanden of een andere onzichtbare oplossing voor stabiliteit zoals bijvoorbeeld Mixed in Place. Door afwisselend damwanden (bij bebouwing) en aanbermingen toe te passen ontstaat discontinuïteit waardoor de eenheid van de Diefdijk verloren gaat. Plattegrond dijkverzwaring middels aanberming en damwanden (ter plaatse van bebouwing) Huidig dijkprofiel: eenheid en contuïteit Dijkprofiel na aanbermingen en damwanden: discontuïteit Doorsnede benodigde aanberming dp 2 17

18 Model 1 in de praktijk Het groene vlak laat de impact zien van een mogelijke aanberming op de dijk en directe omgeving Dwarsprofiel Wiel van Bassa (aanberming tot 18 meter uit dijkteen) Het resultaat van de aanberming is een gedeeltelijke verkleining van het grootste wiel van Nederland. Een 20 meter brede aanberming vindt plaats in dit 500 jaar oude wiel! Ondanks (mogelijke) nieuwe natuurlijke oevers betekent dit een verkleining van de wateroppervlakte. Hiernaast wordt het dijklichaam buitenproportioneel breed en gaat een deel van de oude hoogstamfruitbomen verloren (onderaan het talud). 18

19 Dwarsprofiel (aanberming tot ongeveer 20 meter) Door de aanbermingen verdwijnen in de Linge- uiterwaarden grienden, rietlanden en overige uitgedijkt land. Bovendien wordt het profiel van de Linge op een stuk versmald. 19

20 Dwarsprofiel (aanberming tot 16 meter uit dijkteen) Resultaat is een forse aantasting van het eeuwenoude uitgedijkt land, spekdammen, hoogstamboomgaarden. Door de aanberming wordt het smalle en steile dijktalud aangestast en ontstaat er disconitnuiteit in het lengte profiel. Disconitnuiteït wordt vooral verkregen doordat er bij de bebouwing afwisselend bermen en damwanden worden toegepast. Er ontstaat een dwarsprofiel van breed-smal-breed-smal- breed. enz. (zie voorbeeld pag. 17) 20

21 Dwarsprofiel (aanberming tot 16 meter in de Linge en Uiterwaarden) Door de aanbermingen verdwijnen de karakteristieke smalle en steile dijktaluds. Hiernaast worden grienden, rietlanden en overige uitgedijkt land en spekdammen aangetast. Tevens onstaat er disconitnuiteït in het lengte profiel. (zie voorbeeld pag. 17) 21

22 Model 2: dijkversterking als motor voor ontwikkeling van cultuurhistorie en landschap Liniepad met radialen verbindt de dijk met waardevolle landschappelijke en cultuurhistorische elementen in de directe omgeving. Zowel de Nieuwe Hollandse Waterlinie als de waterstaatkundige historie wordt beleefbaar en toegankelijk. Waar nodig worden t.b.v. stabiliteit en pipingbestrijding damwanden of een andere onzichtbare oplossing toegepast die tevens als fundering voor het Liniepad kunnen dienen. Op de overige plekken krijgt het liniepad een lichtere funderingsconstructie. 1. Diefdijk 2. Noordelijke Lingedijk (Meerdijk) Ingrepen 1. Stabiliteit middels damwanden of een vergelijkbare oplossing zoals b.v. Mixed in Place (selectief te plaatsen) aan de Gelderse zijde (damwand als volledig vervangende waterkering; geen aanbermingen ) 2. Piping bestrijden middels selectief te plaatsen scherm 3. Golfoverslag niet van toepassing 4. Uitbreidbaarheid in de toekomst: mogelijke dijkverhoging in de toekomst zou kunnen worden opgelost middels een muurtje aan de Gelderse zijde van het liniepad (fundering o.a. damwand) 5. Aanleg liniepad aan de Gelderse zijde met radialen ter plaatse van entrees naar NHW-attracties (zijn tevens verkeersremmers op de dijk) en andere bijzondere cultuurhistorische elementen zoals wielen e.d. 6. Versmalling wegprofiel tot 4.00 meter en grasstenen (aan Zuid- Hollandse zijde) ten behoeve van fietsers Voordelen 1. Behoud karakteristieke smalle en steile dijktaluds (geen aanbermingen) en waardevolle cultuurhistorische landschapselementen 2. Articuleren hoofdweerstandsstrook Nieuwe Hollandse Waterlinie, beleefbare linie en toegankelijkheid diverse onderdelen (start uitvoering Versteende Ridders ) 3. Articuleren tweezijdig landschap van de Diefdijklinie; versterking van waterstaatkundige cultuurhistorie en van het besef van toekomstig gevaar 4. Waterliniepad op de dijk met optimaal, tweezijdig uitzicht op landschap verbindt de waardevolle landschappelijke cultuurhistorische elementen 5. Veiliger situatie fietsers (uitwijkmogelijkheid + versmalling wegprofiel+ snelheidsremmers in de vorm van radialen) 6. Radialen in de weg zijn tevens de toegangen tot de NHWcultuurhistorie (groepsschuilplaatsen e.d.) en verbeelden de relatie met de hoofdweerstandslijn en schootsvelden 7. Radialen kunnen als ecologische corridor fungeren voor kamsalamanders en paddentrek 8. Uitbreidbaarheid dijk: een mogelijk toekomstige dijkverhoging- en verbreding kan middels een (later te realiseren) waterstaatkundig muurtje voorkomen worden. De damwanden/ Mixed in Place fungeren dan als fundering. Zie model 2+ Nadelen 1. hogere kosten door toepassing Mixed in Place / damwand t.o.v. aanbermingen. Er zijn echter geen kosten voor compensatie- maatregelen. 3. Nieuwe Zuiderlingedijk Conclusie model 2: Dit model benut de kans om de huidige karakteristiek van de Diefdijklinie te versterken. Het bijzondere tweezijdige profiel van de dijk wordt versterkt en de authentieke steile dijken blijven behouden. Middels het liniepad en de radialen wordt de cultuurhistorie op en rond de dijk afleesbaar en toegankelijk. De functie van hoofdweerstandslijn en het karakteristieke tweezijdige profiel (binnen- en buitendijks) maken zowel de militaire geschiedenis van Nieuwe Hollandse Waterlinie als de waterstaatkundige geschiedenis van de Diefdijklinie voor de leek beleefbaar en toegankelijk. Dit model geeft een aanzienlijke landschappelijke,cultuurhistorische, recreatieve en maatschappelijke meerwaarde. 4. Zuiderlingedijk 22

23 Illustratie Diefdijklinie tijdens hoog water 1. Diefdijk Schematische weergave toepassing damwanden/ Mixed in Place Gestippeld: Liniepad met fundering damwanden/ Mixed in Place Zwart: Liniepad met eenvoudige beton of puinfundering 2. Noordelijke Lingedijk (Meerdijk) 3. Nieuwe Zuiderlingedijk 4. Zuiderlingedijk 23

24 Model 2: Liniepad articuleert de Nieuwe Hollandse Waterlinie en verbindt cultuurhistorische waarden Liniepad wordt het bindende element van de Diefdijklinie als geheel Vesterking van het idee van de hoofdweerstandstrook, met name rond de accessen (lekdijk, A2, spoorlijn, Lingedijken). De ontwikkeling is weergegeven in de tijd:1940, 2007 en Water als verdedigingsmiddel Onder water gezette weilanden (inundatievelden) moeten primair dienen als barrière voor een aanval over land vanuit het oosten. De hoofweerstandsstrook bestaat primair uit de inundatielijn (Diefdijk) aan de oostzijde forten, bunkers, groepsnesten. Accessen worden verdedigd middels een tankversperringen, kanon- en koepkazematten ondersteund door mitrailleurs, opgesteld in de groepsnesten. Betonnen schuilplaatsen dienen als bomvrij onderkomen. Kenmerkend in het landschap: - Openheid schootsvelden en inundatievlakte aan de Gelderse zijde; gezicht van grazig boerenland met hoeven en moerassen aan de Zuid- Hollandse zijde - Veelheid aan betonwerken en tijdelijke militaire voorzieningen t.b.v. NHW - Rijkdom aan eeuwenoude cultuurhistorische en waterhuishoudkundige elementen aan oost- en west zijde Diefdijklinie (wielen, uitgedijkt land, spekdammen etc.) 2007 Ontbreken eenheid Hoewel de inundatielijn zelf (Diefdijklinie) nog steeds goed zichtbaar is, is het functioneren van de hoofdweerstandsstrook als onderdeel van het systeem moeilijk te begrijpen door het ontbreken van zichtbare en beleefbare samenhang tussen de overgebleven militaire onderdelen: - Ontbreken water in de voormalige inundatievelden - Beplanting in het voorland belemmert zicht op voormalige inundatievlakte en verstoort het beeld van open schootsvelden - Verdedigingswerken zijn gemaskeerd; weinig relatie met linie en acces - Herkenbaarheid verder verzwakt door opruiming tijdelijke militaire voorzieningen (groepsnesten, loopgraven, hekversperring e.d) - Door ongepast beheer slechte herkenbaarheid van de rijkdom aan cultuurhistorische waterhuishoudkundige elementen (wielen, uitgedijkt land, spekdammen, inundatiewerken etc.). 24

25 2010 Nieuwe samenhang door Liniepad Een nieuw aan te leggen Liniepad verbindt alle cultuurhistorische - landschappelijke waardevolle elementen en schept daarmee samenhang van elementen binnen de gehele Diefdijklinie. Zowel de voormalige hoofdweerstandslijn, als de grote waterstaatkundige lijn van de Diefdijklinie die Zuid-Holland beschermt tegen hoog water worden voor de leek zichtbaar en toegankelijk gemaakt. Militair historische relicten (kazematten, schuilplaatsen e.d.) en waterhuishoudkundige bijzonderheden (wielen e.d.) worden middels het liniepad met elkaar verbonden. Behalve een toeristisch recreatieve hoofdvoorziening vormt het liniepad de basis voor een potentieel alternatief voor toekomstige dijkverhoging. Daarbij kunnen de cultuurhistorische kwaliteiten ook in de toekomst behouden blijven. Deze optie is terug te vinden in model Door continu Liniepad ontstaat eenheid en samenhang tussen verschillende onderdelen en aspecten van de Diefdijklinie - Toegangen in de vorm trappen dagen bezoekers uit om cultuurhistorische bijzonderheden zoals groepsschuilplaatsen en wielen te bezoeken - Door verwijdering opgaande beplanting ontstaat openheid in schootsvelden rond groepsschuilplaatsen en grotere herkenbaarheid relatie tussen verdedigingswerken en de linie/ accessen (de verwijdering van beplanting kan tevens plaats vinden door omvorming naar griendbeheer ) 25

26 Waterliniepad schept nieuwe samenhang in de Diefdijklinie Vier dijktracé s met waterliniepad 20 km lengte Uit: Advies Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie, 22 februari 2007 Op 14 februari j.l. is het Schetsontwerp Diefdijklinie gepresenteerd aan het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie. Enkele citaten uit het advies: Het kwaliteitsteam is onder de indruk van de hoeveelheid informatie die boven tafel is gekomen tijdens de onderzoeksfase. Het landschappelijkhistorisch onderzoek* [van Ferdinand van Hemmen en Eckhart Heunks] heeft ongelooflijk veel kennis over het verleden opgebracht. De kunst is om deze geschiedenis een goede plek te geven in het ontwerp. Het kwaliteitsteam meent dat de ontwerper [Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur] hierin geslaagd is door een sober ontwerp te maken en het karakteristieke dijkprofiel te behouden. Het ontwerp doet recht aan de kenmerken van de Waterlinie door een duidelijk onderscheid te maken tussen de oost- en westkant van de dijk. Hierdoor wordt het verdedigend karakter van de dijk versterkt. Het ontwerp slaagt er op deze manier in de hoofdverdedigingslijn te articuleren, zoals wens of opdracht al verwoord is in Programma Krayenhoff. De manier waarop [het ontwerp] inspeelt op bijvoorbeeld de groepsschuilplaatsen die verspreid langs de dijk liggen kan rekenen op waardering. Het kwaliteitsteam is erg te spreken over het ontwerp en complimenteert de opdrachtgever hiermee. D.F. Sijmons, Voorzitter kwaliteitsteam nieuwe Hollandse Waterlinie en Rijksadviseur voor het Landschap De zwarte lijn is het nieuwe Waterliniepad op de Diefdijklinie Principe profiel waterliniepad op de Diefdijk 4.00 m 1.50 m 26

27 Impressie Diefdijklinie met Waterliniepad 27

28 Waardevolle cultuurhistorische elementen verbinden middels radialen (trappen en steigers) vanaf de Diefdijk Huidige situatie Molenkade: losse elementen Molenkade 2010: samenhang Diefdijk, groepschuilplaatsen, schootsveld, acces (A2) 28

29 Huidige situatie Wiel de Waai : geen toegang tot het Wiel Wiel de Waai 2010: toegang tot het Wiel via steiger 29

30 Model 2+: Uitbreidingsscenario voor toekomstige dijkversterking Ingrepen In dit toekomstscenario zullen damwanden of een vergelijkbare oplossing zoals Mixed in Place over de volle lengte van de Diefdijklinie (aan de Gelderse zijde) worden toegepast. De damwanden van model 2 met aanvullende ingrepen vormen het fundament voor een laag muurtje op het Liniepad. 1. Stabiliteit middels damwand of een vergelijkbare oplossing zoals b.v. Mixed in Place aan de Gelderse zijde (damwand als volledig vervangende waterkering; geen aanbermingen) 2. Piping bestrijding middels scherm (geen aanbermingen) 3. Aanbrengen waterstaatkundig muurtje op het fundament van damwanden of Mixed in Place 1) Diefdijk 2) Noordelijke Lingedijk (Meerdijk) Voordelen 1. Behoud karakteristieke steile dijktaluds (geen aanbermingen) 2. Extra sterke benadrukking hoofdweerstandstrook Nieuwe Hollandse Waterlinie, groter beleefbaarheid en toegankelijkheid linie diverse onderdelen (start uitvoering Versteende Ridders ) 3.Extra sterke benadrukking tweezijdig landschap van de Diefdijklinie; nog meer accent op waterstaatkundige cultuurhistorie en besef van toekomstig gevaar 4. Waterliniepad op de dijk met optimaal, tweezijdig uitzicht op landschap 5. Veiliger situatie wandelaars, fietsers (uitwijkmogelijkheid + versmalling wegprofiel+ snelheidsremmers in de vorm van radialen) 6. Radialen in de weg zijn tevens de toegangen tot de cultuurhistorische highlights en verbeelden relatie met de hoofdweerstandslijn en schootvelden 7. Radialen kunnen als ecologisch corridor fungeren voor kamsalamanders en paddentrek 8. Muurtje wordt zelf een recreatief element (bank, fietsenstalling, toegang betonwerken) 9. Liniepadmuurtje wordt een ecotoop voor diverse mossen: mosmuurtje als ecologische voorziening 10. Er zijn geen kosten wegens compensatie voor toebrenging aan landschap, cultuurhistorie en natuurwaarden. Nadelen 1. hogere technische kosten door toepassing Mixed in Place / damwand t.o.v. aanbermingen. 3) Nieuwe Zuiderlingedijk 4) Zuiderlingedijk Conclusie model 2+: Dit model laat net als model 2 de huidige karakteristiek van de Diefdijklinie met steile dijken in tact. Door de combinatie van liniepad met muurtje wordt de samenhang van de verschillende aspecten en elementen van de linie nadrukkelijk versterkt. Het liniepad met muurtje en radialen zijn een infrastructuur die de basis vormt voor de optimale afleesbaarheid en toegankelijkheid van de cultuurhistorie op en rond de dijk. Het muurtje wordt zelfs een extra recreatieve en ecologische attractie op de dijk. De functie van hoofdweerstandslijn en het karakteristieke tweezijdige profiel (binnen- en buitendijks) worden extra geaccentueerd. Dit model geeft optimale landschappelijke, cultuurhistorische, recreatieve en maatschappelijke meerwaarde. 30

31 Illustratie hoog water 1) Diefdijk Schematische weergave toepassing damwanden/ Mixed in Place Zwart: Liniepad met fundering damwanden/ Mixed in Place (gehele linie) 2) Noordelijke Lingedijk (Meerdijk) 3) Nieuwe Zuiderlingedijk 4) Zuiderlingedijk 31

32 In plaats van een nieuwe dijkverhoging in de toekomst wordt het Liniepad uitgebreid met een laag waterstaatkundig muurtje. De fundering bestaat in dit geval uit damwanden of een andere onzichtbare oplossing zoals b.v. Mixed in Place. Uit: Advies Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie, 22 februari 2007 Op 14 februari j.l. is het Schetsontwerp Diefdijklinie gepresenteerd aan het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie. Enkele citaten uit het advies: Het kwaliteitsteam is onder de indruk van de hoeveelheid informatie die boven tafel is gekomen tijdens de onderzoeksfase. Het landschappelijkhistorisch onderzoek* [van Ferdinand van Hemmen en Eckhart Heunks] heeft ongelooflijk veel kennis over het verleden opgebracht. De kunst is om deze geschiedenis een goede plek te geven in het ontwerp. Het kwaliteitsteam meent dat de ontwerper [Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur] hierin geslaagd is door een sober ontwerp te maken en het karakteristieke dijkprofiel te behouden. Het muurprofiel dat in dit ontwerp over de hele lengte wordt aangebracht, beschouwt het kwaliteitsteam als een subtiele ingreep die recht doet aan het verleden van de dijk. Er wordt een toevoeging gelanceerd die een nieuwe periode in het dijkbeheer aangeeft. Deze toevoeging laat alle voorgaande perioden in tact en voegt een nieuwe, leesbare laag toe. Het ontwerp doet recht aan de kenmerken van de Waterlinie door een duidelijk onderscheid te maken tussen de oost- en westkant van de dijk. Hierdoor wordt het verdedigend karakter van de dijk versterkt. Het ontwerp slaagt er op deze manier in de hoofdverdedigingslijn te articuleren, zoals wens of opdracht al verwoord is in Programma Krayenhoff. De manier waarop [het ontwerp] inspeelt op bijvoorbeeld de groepsschuilplaatsen die verspreid langs de dijk liggen kan rekenen op waardering. Het kwaliteitsteam is erg te spreken over het ontwerp en complimenteert de opdrachtgever hiermee. D.F. Sijmons, Voorzitter kwaliteitsteam nieuwe Hollandse Waterlinie en Rijksadviseur voor het Landschap Situatie 2009: principe Waterliniepad op de Diefdijk (plaatselijk Mixed in Place of damwanden) Mogelijke situatie 2030: principe Liniepad met muurtje (als dijkversterking) op de Diefdijk (over de volle lengte Diefdijklinie Mixed in Place of damwanden) 32

33 Sfeerbeeld Diefdijklinie 2030 Liniepad met muurtje 33

34 Verbeelding toekomstscenario 2030, het Liniepad met muurtje als dijkverhoging Molenkade situatie 2010 Molenkade mogelijke situatie

35 Wiel de Waai 2010 Mogelijke situatie Wiel de Waai

36 Detaillering muurtje: voorwaarden scheppen voor mossen en verwering Ontwerp muurtje Het waterstaatkundige muurtje dat mogelijk aan het Liniepad wordt toegevoegd (model 2+) is veel meer dan een gewone betonwand. Door middel van een speciaal betonmengsel met de juiste toeslag, grove structuur en slimme afwatering worden voorwaarden geschapen voor een rijkdom aan mossen. De mossen op het beton van de groepsschuilplaatsen bewijzen dat in het vochtige milieu langs de Diefdijk vele mossoorten goed groeien. Het betonmuurtje wordt een ecotoop in zichzelf en zal binnen enkele jaren een stoer groen en verweerd uiterlijk krijgen dat naadloos aansluit op de sfeer in dit deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. 36

37 Hoofstuk 3 Algemene aanbevelingen voor beeldkwaliteit 37

38 Algemene aanbevelingen bebouwing, erfontsluiting en bedrijfsterreinen (vallen buiten de opgave voor dijkversterking maar zijn wel cruciaal voor het behoud en versterking van de landschappelijke cultuurhistorische structuur en de sfeer) Aan de Gelderse zijde (oost) wordt gestreefd naar openheid van de voormalige schootsvelden en inundatievlakten. Dit is overeenkomstig met het vastgestelde nationale beleidsstuk Programma Krayenhoff en het eveneens vastgestelde regionale beleid uit Programmaplan Doelgericht Uitvoeren van het Pact van Loevestein. Bouwen: nieuwbouw voorkomen aan Gelderse zijde (behalve bebouwing op pollen aan de oude Zuider Lingedijk) Verbod op afritten haaks op de dijk en privatopia s Voorbeeld dwarsprofiel Diefdijk Afritten evenwijdig aan de dijk Eventuele nieuwbouw alleen aan de Zuid- Hollandse zijde langs de Diefdijk Er zijn momenteel veel voorbeelden (met name aan de Zuiderlingedijk) waar recente bebouwing en bedrijfsterreinuitbreidingen zich niet voegen in de omgeving. Hiernaast wordt er onvoldoende rekening gehouden met toekomstig hoog water. Deze ontwikkelingen vragen om een (separate) overkoepelende en integrale visie voor de gehele Diefdijklinie waarin de betrokken gemeenten participeren. In het kader van de hierboven genoemde vastgestelde nationale en regionale beleidsdocumenten kunnen echter nu reeds een aantal (sluimerende) ontwikkelingen worden gestopt om het karakter van de Diefdijklinie te behouden. Van de vier karakteristieke dijktracé s zijn er vanuit landschappelijkcultuurhistorisch oogpunt slechts twee geschikt voor incidentele nieuwbouw. Dit zijn de dijken waar bebouwing van oudsher een dialoog vormt met dijk. De overige dijken (Nieuwe Zuiderlingedijk en de Meerdijk) zijn ongeschikt voor nieuwbouw. We stellen wij het volgende voor: 1a Diefdijk: incidentele bebouwing zorgvuldig inpassen aan de Hollandse kant dijk De Gelderse zijde is zowel vanuit veiligheidsoogpunt (hoog water) als vanuit het Linieperspectief niet geschikt als bebouwingslocatie. Nieuwbouw langs de Diefdijk kan alleen plaats vinden aan de Zuid- Hollandse zijde indien deze zich voegt in de karakteristieke structuur van de Diefdijk. Nieuwe architectuur kan een verfrissende aanvulling zijn voor de cultuurhistorie rondom de Diefdijk maar dient zeer zorgvuldig worden ingepast. 1b Diefdijk: uitplaatsing transportbedrijven en industrie De transportbedrijven aan de Diefdijklinie (met name aan de Diefdijk nabij de A2) zijn zo groot geworden dat ze veel verkeersbewegingen veroorzaken, veel ruimte opeisen en het landschap van de Diefdijklinie verstoren. Het is vanuit landschappelijk-cultuurhistorisch en recreatief oogpunt zeer gewenst om deze bedrijven uit te plaatsen naar bedrijfsterreinen in de omgeving. 2. Meerdijk: geen nieuwbouw Van oudsher is hier geen relatie tussen dijk en bebouwing. Beide zijden van de dijk waren immers te nat. Bovendien is bij het hoog water in 1995 nog eens gebleken dat ook bebouwing in de Linge- uiterwaarden gevaar loopt. Hier dus geen nieuwbouw. 3. Nieuwe Zuiderlingedijk: geen nieuwbouw Van oudsher ligt deze dijk eenzaam in het polderland. Dit is een grote kwaliteit. Nieuwbouw is hier ongewenst. Dijkzone buitendijks aan Zuid- Hollandse zijde: - kleinschalig cultuurlandschap tot op de dijk - eventuele nieuwbouw (met strenge controle op passende architectuur) -nieuwe afritten alleen parallel aan de dijk - eventuele verdichting middels boomgaarden en erfbeplanting Kern dijklichaam: - toevoegen liniepad aan Gelderse zijde - steile taluds en recht dijklichaam behouden, aanbermermingen voorkomen Dijkzone buitendijks aan Gelderse zijde: - voorkomen nieuwbouw (landschap en veiligheid) - nieuwe afritten alleen parallel aan de dijk - openheid maken in uitgedijkt land - omvormen moerasbos naar lage grienden/ rietvelden/ moerassen - beleefbaar en toegankelijk maken beton- en inundatiewerken 4. Zuiderlingedijk: alleen nieuwbouw op hoge pollen tegen de Gelderse zijde dijk Bebouwing aan de Zuider Lingedijk is vanuit veiligheidsoogpunt (hoog water) alleen mogelijk op hoge pollen aan de Gelderse zijde van de Lingedijk (toetspeil NAP). Nieuwbouw aan de Gelderse zijde op pollen versterkt de structuur van deze eeuwenoude pollendijk. Bij het hoog water in 1995 bleek nogmaals dat bebouwing in de Linge- uiterwaarden (Zuid- Hollandse zijde) gevaar loopt. 38

39 Algemene aanbevelingen t.a.v. beeldkwaliteit vegetatieontwikkeling Opgaand groen Aan de Gelderse zijde (oost) wordt zoveel als mogelijk gestreefd naar openheid van de voormalige schootsvelden en inundatievlakten. Dit is overeenkomstig met het vastgestelde Programma Krayenhoff en het eveneens vastgestelde Programmaplan Doelgericht uitvoeren van het Pact van Loevestein. Nu: Opgaand groen belmmert zicht op inundatievlakte Straks: Alternatief voor opgaand groen zijn grienden Concreet wordt geadviseerd om opgaande beplanting aan de Gelderse zijde om te vormen naar moerasachtig/ uitgedijkt land met lage vegetatie of naar hakhoutculturen zodat er openheid is. Het onderhoud dient dan echter zo frequent als mogelijk te gebeuren. Opgaand (moeras) bos is vanuit het Linieperspectief onwenselijk aan de Gelderse zijde maar kan juist wel bijdragen aan plaatselijke verdichting aan de Zuid-Hollandse zijde. Bij voorkeur wordt ook het groenbeheer aan de Gelderse zijde langs de dijk gecombineerd met waterberging (piek of seizoensberging) om de natte sfeer in het gebied te versterken. Wetlands en uitgedijkt land met rietvelden versterken ook de hoofdstructuur van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Algemene spelregels Straks: Open schootsveld: voorbeeld uitgedijkt land Voorbeeld dwarsprofiel Nieuwe Zuiderlingedijk Zuid - Holland: beslotenheid Verdichting met beplanting en incidentele bebouwing (zie pag.38) Dijkzone buitendijks aan Zuid- Hollandse zijde: Kern dijklichaam: Dijkzone buitendijks aan Gelderse zijde: Gelderland: openheid Geen opgaande beplanting en nieuwbouw (behalve op pollen aan Zuider- Lingedijk) - verdichting uitgedijkt land - hoogopgaande moersbossen/ hakhoutculturen - toevoegen liniepad aan Gelderse zijde - steile taluds en recht dijklichaam behouden, aanbermermingen voorkomen - openheid maken in uitgedijkt land - omvormen moerasbos naar lage grienden/ rietvelden/ moerassen - beleefbaar en toegankelijk maken beton- en inundatiewerken 39

40 Bijlage: cultuurhistorisch onderzoek Kaarten uit: Schone slaper: Hollands hoop in bange dagen, cultuurhistorisch advies voor de verbetering van de `Diefdijklinie (Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuider Lingedijk, Zuider Lingedijk), inventarisatie, analyse en aanbevelingen voor methodiek, uitvoering en promotie. 40

41 41

42 Samenvatting Schone slaper: Hollands hoop in bange dagen, cultuurhistorisch advies voor de verbetering van de `Diefdijklinie (Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuider Lingedijk, Zuider Lingedijk), inventarisatie, analyse en aanbevelingen voor methodiek, uitvoering en promotie. Door: Ferdinand van Hemmen, Eckhart Heunks van RAAP Algemeen: bont dijkencomplex met extreme ambivalentie Een bonte aaneenschakeling van dijken vormend, komt de Diefdijklinie toch ook uit de verf als een geheel. Opvallend is het steile karakter van haar dijktaluds, typerend voor waterkeringen die zijn ontsnapt aan de dijkverzwaringsrondes van de Moderne Tijd. Dat beeld wordt versterkt door aanwezigheid van fruitbomen op buitentalud en binnenberm en het voorkomen van nadrukkelijke sporen van het verleden, relicten van kazematten en batterijen uit het hoogtij van de waterlinie en masten met elektrische bedrading uit grootmoeders tijd. Bij dat alles springt in het oog de grote hoogte van het dijkencomplex, abnormaal voor een waterkeringencomplex van de oude stempel, maar niet vreemd voor een dijkgedeelte, de Diefdijk zelf, dat eeuwenlang notoir was om zijn kolossale verschijning. Herkenbaar is de schrille, haast macabere, tegenstelling tussen de Hollandse en de Gelderse zijde, aan de ene kant deels omzoomd door huizen rustend op de dijkvoet, aan de andere kant deels omzoomd door huizen oprijzend op pollen tegen het dijktalud. Aan de Gelderse kant overheerst het beeld van sluizen en vlieten, afvoerputten van dorpspolders, verlatenheid, gestrekte esdorpen met door wateroverlast dicht opeen staande huizen en zowaar soms nog in het bezit van een vluchtheuvel. Ongemeen grote complexen uitgedijkte landen waarschijnlijk in deze omvang uniek voor Nederland - verzinnebeelden de dramatische pogingen tot behoud van de dijk; gigantische wielen vormen littekens van tomeloos watergeweld en een sinistere waarschuwing voor de toekomst. Ze getuigen ook van wonderlijke menselijke veerkracht. Zo gemakkelijk immers werd de erfvijand ingezet om Nederlands zelfstandigheid te redden. Sluizen langs Lek, Linge en Merwede herinneren aan het gebruik van water om de vijand te stuiten; stoere forten en clusters van kazematten bij prises d eau en accessen, van Everdingen tot Dalem, getuigen van zorg over de achilleshielen van de verdediging en de toevoer van het water, dat de centrale schakel van de landelijke hoofdlinie ongenaakbaar moest maken en dat bij de vijand ook zoveel ontzag inboezemde. Vermoedelijk nergens anders in ons land etaleerden mens en natuur een extremere ambivalentie dan langs de Diefdijklinie. Een kracht van verwoesting omgetoverd tot een kracht van afschrikking. Grote drive was de behoefte om te overleven, iets dat moet inspireren in een tijd vervuld van zorg over een natte toekomst. Diefdijk tussen Everdingen en Zijderveld - Zoodijk: ongerepte dwarsdijk militaire achilleshiel Dit dijkgedeelte mist het traumatische gezicht van het zuidelijk ervan gelegen deel van de Diefdijk. Door afwezigheid van littekens van doorbraken in de vorm van wielen, dijkbochten en overslag oogt het haast sereen. Te meer, omdat ook de stroken uitgedijkt land richting de Lekdijk zienderogen smaller worden. Tussen beide dijkgedeelten wordt de dwarsdijk gekruist door een hooggelegen prehistorische stroomrug die eeuwenlang de natuurlijke zuidelijke begrenzing vormde van de reguliere overstromingen vanuit de Lek (de oeverzone van de Lek reikt dan ook tot deze rug). Aan de Gelderse kant, rond het Stokviswegje, gaan de verkavelingspatronen ter hoogte van deze stroomrug over in een parallel aan de Diefdijk liggend beloop. Aan de Hollandse zijde ligt die overgangsgrens verder noordwaarts, rond de afslag van de Lange Meent, tussen Zijderveld en Everdingen. Aan die zijde gaat de lintbebouwing met deels oude boerderijen over op een onbewoond gedeelte, een berucht stuk, waar volgens de overlevering schimmen s nachts de bewoners schrik aanjoegen. Veel meer spreekt hier de omgeving van de Lekdijk als basis voor wonen en cultivering. Het noordelijk deel van de Diefdijk komt dus minder uit de verf als Middeleeuwse as voor cope-ontginning. Meer opvallend zijn de watergangen langs de buitenteen van de Diefdijk, die deels wordt omzoomd door knotwilgen. De bomen werden misschien aangeplant om slib voor winning van dijk- specie vast te houden of om extra bescherming te bieden aan de dijk tegen ijsgang en golven. Binnendijks herinneren watergangen bij de dijkvoet nog aan de vroegere sfeer van het uitgedijkte land. Slootjes droegen zorg voor de afwatering van een door afgraving verlaagd, daardoor kwelzuchtig, gebied. De kwel zal hier nog zijn verergerd door aanwezigheid van diverse afgedekte fossiele meandergordels. Onloochenbaar is hier het verband tussen afwezigheid van stille getuigen van watergeweld en prominente aanwezigheid van kazematten, gebouwd om extra steun te kunnen geven aan de verdediging van het vitale acces van Lekdijk en niet te inunderen gronden. Aarden hoogten op het binnentalud van de dwarsdijk herinneren aan een batterij die daarbij ondersteuning moest verlenen. Imposant is de ligging van het machtige fort Everdingen rond de splitsing van Dief- en Lekdijk. Aanwezigheid van monumentale sluizen en een inundatiekanaal verwijzen naar de hoofdopgave van het fort. Waarborgen moest het immers dat inundatiewater kon toevloeien naar het voorland. Water, dat de nationale hoofdlinie haar tanden moest geven. Gelegen bij al die militaire voorzieningen, openbaart het noordelijk deel van de Diefdijk zich vooral als een dwarsdijk, onkwetsbaar voor de aanvallen van de waterwolf maar kwetsbaar voor de aanvallen van de Pruisen. Diefdijk tussen Zijderveld Zoodijk en Leerdam: dwarsdijk met megalittekens van titanenstrijd Dit dijkdeel vormt de hoofdmoot van de eigenlijke Diefdijk. Dijk en omgeving ogen hier totaal anders dan tussen Everdingen en Zijderveld Zoowijk. Dat blijkt al uit de patronen van verkaveling aan weerszijden van de dijk. De lange complexen kavels doen sterk denken aan de cope-ontginningen van de Late Middeleeuwen. Ze vertellen het verhaal over de Diefweg. Een in een natte wildernis gelegen, moeilijk zichtbare weg, aan twee zijden dienend als basis voor cultivering. Evenwijdig aan de dijk lopende verkavelingspatronen bij Leerdam en Everdingen markeren de overgang van cultivering vanaf Linge- en Lekmeandergordels naar cope-ontginning vanaf beide kanten van de Diefdijk. De lintbebouwing langs de Hollandse zijde deels met oude hoeven die met de neus in de dijk liggen - staat in schril contrast met de schaarsheid van bewoning aan de Gelderse zijde. Het drama van de bouw van de Diefdijk wordt daarmee plastisch en ook raadselachtig. Opstuwing van vloedwater door dijkbouw noopte niet alleen tot verlating van lintbebouwing aan de Gelderse kant. Ook gehuchten als Paveien en Parijs zijn opgegeven. Het verhaal wil dat in de eenzame grienden beoosten de Diefdijk s nachts dwaallichten zweven. Het zouden de dode heren van Paveien zijn die geen rust kunnen vinden na de ondergang van hun dorp. Verspreid in dit door het water geplaagde gebied liggen nog huizen op pollen. Voorstelbaar is ook, dat de komst van de Diefdijk een ramp was voor de afwatering aan de Gelderse zijde. Weteringen of vlieten naderend uit het oosten draaien scherp af en lopen evenwijdig aan de dijk zuidwaarts, naar het punt van afwatering op de Linge, bij de Horn. Het indrukwekkendst van dit Diefdijkgedeelte zijn toch wel de sporen van de strijd tegen het water. Dat het een titanenstrijd was, vertellen de reuzenwielen, behorend tot de allergrootste van Nederland. Uniek in verband met die strijd zijn de uitgedijkte landen langs de dijk, vooral die aan de Hollandse kant. Ze herinneren aan noeste arbeid bij dijkherstel en -verbetering. Op menige plek lijken ook nog relicten van spekdammen te liggen, dammen waarover de gewonnen dijkspecie naar de dijk werd gevoerd. Betrokken bij de zorg voor die spekdammen waren de Hollandse dijkcolleges; aan hun toezicht bij watersnood herinnert nog altijd het Dordtse Huis bij de Wiel van Bassa. Zeldzaam zijn ook de resten van de dammen voor provisorische afsluiting van dijkgaten, vingerlingen, zoals die bij de Waaij. Opmerkelijk is ook nog de relatie tussen het dijkherstel bij de Wiel van Bassa en het ontstaan van gebied De Geeren. De aanleg van de enorme uitlaagdijk bij deze wiel maakte dat de Culemborgse Vliet over grote afstand oostwaarts moest verhuizen. Maar ook aan de Hollandse zijde manifesteren zich de gevolgen van dijkbreuken, zoals de overslag. Bongerds markeren de plek waar eens het water massa s zand en grind uitstrooide over het boerenland, vooral bij de Wiel van Bassa. Waar de fruitteeltcultuur ging gedijen, werden geen kansen verzuimd om ook op het dijktalud fruitbomen aan te planten. Vlieten leidend in de buitenwielen langs de dwarsdijk en nabijgelegen relicten van molenbemaling 42