NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE

Transcriptie

1 NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE Uitwerkingsplan Lingekwartier Ruimtelijk Kader: regionaal Linieperspectief Lek - Waal

2 - regio Oost Rosendaalsestraat 64 Arnhem postbus ED Arnhem

3 RUIMTELIJK KADER voor de ontwikkeling van de NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE tussen LEK & WAAL Gemeente Lingewaal - provincie Gelderland, gemeenten Geldermalsen en Lingewaal, Waterschap Rivierenland, Staatsbosbeheer -

4 COLOFON opdrachtgever stuurgroep Lingekwartier stuurgroep Lingekwartier gemeente Geldermalsen (voorzitter) gemeente Lingewaal provincie Gelderland waterschap Rivierenland Staatsbosbeheer projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie (adviseur) ambtelijke werkgroep Lingekwartier gemeente Geldermalsen gemeente Lingewaal provincie Gelderland waterschap Rivierenland Staatsbosbeheer - regio oost opdrachtnemer - regio Oost Pieter van Heteren, procesmanager Kees van der Velden, landschapsarchitect versie 3.0 definitief datum december 2009 afbeeldingen projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie Topografische Dienst / Kadaster DKLN Eurosense Meetkundige Dienst RPS BCC Rietveld Landscape

5 INHOUD 1. INLEIDING Panorama Krayenhoff Project Lingekwartier Ruimtelijk Kader Plangebied Proces en status TUSSEN LEK EN WAAL Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijklinie ONTWIKKELINGEN Publieke ambitie Particuliere energie LINIEPERSPECTIEF REGIO Samenhang NHW & LOP Regionaal Linieperspectief Ruimtegebruik in het Waterlinielandschap LINIE IN ONDERDELEN Hoofdverdedigingslijn Inundatiekommen Accessen en verdedigingswerken Veilige zijde Detaillering UITVOERING Samenhangende deelgebieden Thematische opgaven 119

6

7 1. INLEIDING In dit inleidende hoofdstuk worden aanleiding, doel, plangebied, proces en status van het Ruimtelijk Kader, als onderdeel van het Uitwerkingsplan Lingekwartier, weergegeven. hoge stuw langs de Nieuwe Zuiderlingedijk Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 7

8 historische inundatie Fort bij Vuren soldaten bij Asperen 1938 historische inundatie overzichtskaart Nieuwe Hollandse Waterlinie 8 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

9 1.1 Panorama Krayenhoff In 2004 is Panorama Krayenhoff - Linieperspectief opgesteld. Het is de visie op de toekomst van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is één van de meest indrukwekkende verdedigingslinies die ons land heeft gekend. Over een lengte van 85 kilometer vormde ze één systeem, met één doel en één beheerder. De Linie was bedoeld ter verdediging van het westen van Nederland. Wanneer vijandelijke legers in aantocht waren, konden brede stroken weiland tussen Muiden en de Biesbosch onder water gezet worden. De vijand zou daarin vastlopen. Kwestbare delen van de Linie, hooggelegen terreinen en accessen bij (spoor)wegen en rivieren werden onder controle gehouden vanuit forten en ander bouwwerken. De Waterlinie heeft officieel gefunctioneerd van 1815 tot De Linie is echter nooit in haar geheel geïnundeerd. In 1939 en 1940 is een deel van de Linie ten zuiden van de Linge onder water gezet. Na 1945 verloor het systeem geleidelijk zijn noodzaak, het onderhoud kwam op een laag pitje te staan en de beperkingen die de Linie stelde aan landbouw en stadsuitbreiding kwamen te vervallen. Na 1963 verbrokkelde ook het beheer. Hoewel de militaire noodzaak is verdwenen, kan de Waterlinie wel degelijk van betekenis zijn. Het Linieperspectief kent er drie eigentijdse ambities aan toe. Als deel van het nationale geheugen draagt de Linie bij aan het historisch besef en de regionale identiteit, als megasingel door de Deltametropool is de Linie een rustige en groene tegenhanger van het stedelijk netwerk en als hydrologische machinerie kan de Linie wezenlijk bijdragen aan het gemoderniseerde waterbeheer van de 21ste eeuw. Het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie stelt zich ten doel de Waterlinie als onderdeel van het Nederlands cultureel en landschappelijk erfgoed tot een herkenbare ruimtelijke eenheid te maken en duurzaam in stand te houden. Hiertoe zullen eigentijdse functies (zoals recreatie en toerisme, waterbeheer, landbouw, natuur, verkeer en vervoer) nader worden ingevuld, cq. aan de Linie worden toegevoegd, met als uitgangspunt de Belvederegedachte behoud door ontwikkeling. In 2006 is Panorama Krayenhoff vertaald in het Overkoepelend Uitvoeringsprogramma Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is in de Nota Ruimte aangewezen als Nationaal Landschap. Aansluitend op de kernkwaliteiten van het Nationale Landschap staan in het uitvoeringsprogramma drie ambities centraal: - een herkenbaar Waterlinieprofiel het versterken van de ruimtelijke ontwikkeling en vormgeving; - de Waterlinie in de hoofden en de harten ontwikkelen en profileren van de Waterlinie als een liefhebberslandschap; - en het duurzaam gebruik realiseren van maatschappelijke en economisch duurzame bestemmingen. De uitvoering is grotendeels regionaal georganiseerd in projectenveloppen. Het Waterliniegebied tussen Lek en Waal bestaat uit de projectenveloppes Diefdijk en Loevestein, en een klein gedeelte, met Fort bij Everdingen, in Linieland. In de enveloppen Diefdijk en Loevestein manifesteert de Nieuwe Hollandse Waterlinie zich als één systeem. De Waterlinie is hier herkenbaar als een samenhangend geheel van landschappelijke onderdelen en specifieke militaire elementen. In het bijzonder is de hoofdverdedigingslijn goed waar te nemen. Deze neemt hier de vorm aan van een vijftien kilometer lange dijk, voorzien van sluizen, forten, kazematten en groepsschuilplaatsen. De doelen voor het gebied tussen de Lek en de Waal laten zich samenvatten in vier streefbeelden: duurzaam veilig stellen van forten met hun schootsvelden en inundatiegebieden, het toevoegen van economische en publieke functies, het beleefbaar maken van de samenhang door openbare toegankelijkheid en uitbreiding van recreatieve netwerken, en het versterken van de openheid, onder meer door natuurontwikkeling en vernatting. Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 9

10 Leerdam Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk Asperen Acquoy Fort bij Asperen Nieuwe Zuiderlingedijk Linge Fort bij de Nieuwe Steeg luchtfoto van het plangebied Lingekwartier 10 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

11 1.2 Project Lingekwartier 1.3 Ruimtelijk Kader Een belangrijk onderdeel van de uitvoering van het Linieperspectief is het Uitwerkingsplan Lingekwartier. Het is een uitwerking van de ambities van het Pact van Loevestein, neergelegd in het programmaplan Doelgericht uitvoeren van de enveloppen Diefdijk en Loevestein. Onder leiding van een stuurgroep bestaande uit de provincie Gelderland, de gemeenten Geldermalsen en Lingewaal, Waterschap Rivierenland en Staatsbosbeheer wordt een Uitwerkingsplan opgesteld met daarin de ruimtelijke, cultuurhistorische en landschappelijke maatregelen voor het plangebied Lingekwartier, in samenhang met een impuls in (deels nieuwe) regionale economische dragers. Het plangebied van het Lingekwartier behelst globaal het gebied tussen Fort bij Asperen en Fort bij de Nieuwe Steeg. Het gebied omvat vanuit de Nieuwe Hollandse Waterlinie bezien het zogenaamde Linge-acces met naast de forten ook het unieke waaiersluizencomplex, de hoofdverdedigingslijn (Meerdijk en Nieuwe Zuiderlingedijk), een deel van de mogelijke verdichtingsvelden ten westen van de hoofdverdedigingslijn en het cluster van groepsschuilplaatsen en de verbinding met het Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk. De partijen beogen met het project Lingekwartier (Intentie-overeenkomst): - de restauratie en (verdere) ontwikkeling van Fort bij Asperen en Fort bij de Nieuwe Steeg, de waaiersluizen en de overige kenmerkende elementen zoals de groepsschuilplaatsen; - versterking van de samenhang tussen beide forten en de omgeving (zowel landschappelijk als in benutting); - het versterken van het fysieke Waterlinieprofiel bestaande uit behoud van het open linielandschap en de daarbij passende bestemming in de voormalige inundatiegebieden en schootsvelden, het accentueren van de hoofdverdedigingslijn en waar passend verdichten aan de westzijde van de hoofdverdedigingslijn; - het vergroten van de toegankelijkheid en beleefbaarheid en daarmee benutten van de (recreatieve) potenties van het gebied en het realiseren van de daarbij behorende infrastructuur; - het versnellen danwel inpassen van bestaande opgaven op het gebied van natuur (EHS) en waterbeheer. Het Uitwerkingsplan Lingekwartier bestaat uit twee delen; een Ontwikkelingsplan en een Ruimtelijk Kader. Het Ontwikkelingsplan bestaat uit een ontwerp en een kostenopgave voor het plangebied Lingekwartier. Het Ruimtelijk Kader is een kader voor ruimtelijke ontwikkeling in het Waterliniegebied tussen Lek en Waal, waardoor het project Lingekwartier in samenhang met het groter geheel wordt gebracht. Uitgangspunt voor het Uitwerkingsplan Lingekwartier is het aansluiten de ontwikkeling van Fort bij Asperen tot Kunsteiland en Fort bij de Nieuwe Steeg tot GeoFort. Dit rapport gaat over het Ruimtelijk Kader. Het Ruimtelijk Kader plaatst de investeringen in het Lingekwartier in groter verband. Dit is noodzakelijk omdat: de Nieuwe Hollandse Waterlinie een samenhangend systeem is Het gebied tussen de Lek en de Waal functioneerde als een eenheid. Het Linge-acces is hier een belangrijk onderdeel van. Het historisch functioneren van het acces is niet los te zien van de omringende inundatiekommen. Het is daarom van belang voor het toekomstig functioneren het groter verband bij de planvorming te betrekken. een schaalsprong tussen Panorama Krayenhoff en het Lingekwartier nodig is De opgaven op nationaal schaalniveau van Panorama Krayenhoff moeten vertaald worden naar regio-specifieke opgaven, voordat lokale investeringsmaatregelen genomen kunnen worden. Dit is noodzakelijk om tot een inhoudelijk samenhangend geheel te komen. In het Uitvoeringsprogramma worden op hoofdlijnen de regionale opgaven voor de enveloppen Diefdijk en Loevestein beschreven. Dit Ruimtelijk Kader geeft een inhoudelijke verdiepingsslag. Doel Ruimtelijk Kader Het Ruimtelijk Kader is bedoeld als toetsingskader en inspiratiebron. Als toetsingskader is het Ruimtelijk Kader een richtlijn voor toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen in het Waterlinielandschap. Het stelt de verantwoordelijke partijen in staat initiatieven te beoordelen. Past een aanvraag voor vestiging van een nieuw bedrijf in de gedachte van de Waterlinie? Is het aanplanten van bos op deze locatie verantwoord? De toetsing gebeurt aan de hand van een regionaal Linieperspectief. Aan de hand van streefbeelden, opgaven en criteria wordt een globaal beeld geschetst van het gewenste toekomstige landschap. Dit streefbeeld combineert de huidige kwaliteiten van het gebied met beleidsopgaven en streekwensen. Dit perspectief voor de regio is geen concreet, vast omlijnd eindplan. Dat is ongewenst en zal ook nooit slagen. Het Ruimtelijk Kader geeft een globaal toekomstbeeld, een koers op hoofdlijnen, waardoor lopende en toekomstige initiatieven dezelfde richting op ontwikkelen. Als inspiratiebron reikt het kader voorbeelden voor een gebiedseigen ontwikkeling van het Waterlinielandschap aan. Een kwalitatief hoogwaardige ontwikkeling hangt nauw samen met bewustwording van de kwaliteiten van het Linielandschap. Wat bepaalt de eigenheid van de Waterlinie tussen de Lek en de Waal? Uitleg van het functioneren van het systeem in dit landschap en het aanreiken van omgangsvormen draagt bij aan gebiedseigen en kwalitatieve landschapsbouw. Het is een uitnodiging tot samenwerking en een uitdaging nieuwe Waterlinie-projecten op te pakken. Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 11

12 Fort Everdingen Werk aan het Spoel Lek hoofdverdedigingslijn inundatiekom 7 plangrens Ruimtelijk Kader binnen gemeentegrenzen Geldermalsen en Lingewaal Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk veilige zijde Asperen-Heukelum Linge Fort bij Asperen Fort bij de Nieuwe Steeg veilige zijde Hooge Veld en Spijksche Veld inundatiekom 9 Gorinchem Fort bij Vuren Waal 12 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

13 1.4 Plangebied Ruimtelijk Kader 1.5 Proces en status Het plangebied bestaat uit het het Belvederegebied en Nationaal Landschap De Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen de Lek en de Waal, op het grondgebied van de gemeenten Geldermalsen en Lingewaal. Dit bestaat uit de hoofdverdedigingslijn, de verdichtingsvelden, open velden en Liniegezichten zoals benoemd in Panorama Krayenhoff en het Uitvoeringsprogramma. Het plangebied beslaat bijna het gehele gebied tussen Lek en Waal. Het grondgebied van gemeente Culemborg, gemeente Gorinchem en het bebouwingslint van de Diefdijk op Zuid-Hollandse en Utrechtse zijde worden buiten beschouwing gelaten, omdat deze overheden geen deel uitmaken van de Stuurgroep Lingekwartier. Om een compleet beeld te schetsen van de regio Lek-Waal worden deze gebieden wel voorzien van een globaal advies (hoofdstuk 4-7). Zo wordt ook advisering voor de inrichting van de EVZ Diefdijk en de robuuste verbindingszone NHW meegenomen. Waterschap Rivierenland is trekker van de EVZ Diefdijk en Provincie Gelderland is verantwoordelijk voor de robuuste verbindingszone. Geadviseerd wordt het plangebied voor het Ruimtelijk Kader uit te breiden tot de complete invloedssfeer van de Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen de Lek en de Waal om de samenhang tussen de ruimtelijke ontwikkelingen te borgen. VIANEN Utrecht Vooafgaand aan het opstellen van het Uitwerkingsplan Lingekwartier heeft er een Gebiedsverkenning plaatsgevonden. Bureau SLA en P2Landschapsarchitecten hebben met diverse ontwerpmodellen de ontwikkelingsmogelijkheden van het Lingekwartier onderzocht. In het Lingekwartier - Themanummer 4 is een samenvatting van deze ontwerpstudie opgenomen. Na de Gebiedsverkenning is de Intentie-overeenkomst Lingekwartier gesloten. Het opstellen van het Uitwerkingsplan Lingekwartier komt hier uit voort. Het maken van het Ruimtelijk Kader gebeurt parallel aan het opstellen van het Ontwikkelingsplan Lingekwartier. Dit beperkt de doorlooptijd van de planvorming en zorgt voor een continue aanscherping van het toetsingskader door de ervaringen die worden opgedaan in het veld bij het opstellen van de concrete inrichtingsmaatregelen voor het Lingekwartier. De - regio Oost is verantwoordelijk voor het opstellen van het Uitwerkingsplan Lingekwartier, samen met de ambtelijke werkgroep, bestaande uit provincie Gelderland, de gemeenten Geldermalsen en Lingewaal, Waterschap Rivierenland en Staatsbosbeheer. Voor het opstellen van het Ontwikkelingsplan is RPS BCC ingeschakeld, samen met communicatiebureau De Lynx en Rietveld Landscape. Het Ruimtelijk Kader is door DLG-regio Oost opgesteld. Het Ruimtelijk Kader is tot stand gekomen door gebieds- en beleidsanalyses en diverse gesprekken in consultatierondes met betrokken (semi)overheden (zowel ambtelijk als bestuurlijk), belangengroeperingen en omwonenden. GIESSENLANDEN Zuid Holland GORINCHEM Zuid Holland LEERDAM Zuid Holland LINGEWAAL Gelderland CULEMBORG Gelderland GELDERMALSEN Gelderland Het Ruimtelijk Kader heeft, na goedkeuring van het Uitwerkingsplan Lingekwartier door de gemeenteraden van Geldermalsen en Lingewaal, de status van beleidsdocument, vergelijkbaar met het landschapsontwikkelingsplan (LOP). Het Ruimtelijk Kader is een uitwerking van het LOP voor het gebied van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dit betekent dat de gemeenten dit kader gaan hanteren bij de beoordeling van ruimtelijke ontwikkelingen in het gebied en eventueel voorwaarden aan deze ontwikkelingen kunnen verbinden, zodat deze passend zijn in de gedachte van de Waterlinie. Het Ruimtelijk Kader is geen formeel juridisch kader; de juridische kaders voor ontwikkelingen in het buitengebied zijn met name de bestemmingsplannen van de gemeenten Geldermalsen en Lingewaal. In het vervolgtraject dient onderzocht te worden of aanpassing van de bestemmingsplannen en andere beleidsmatige en juridische kaders noodzakelijk is. Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 13

14

15 2. TUSSEN LEK EN WAAL Dit hoofdstuk geeft een globale omschrijving van het landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, tussen de Lek en de Waal. groepsschuilplaatsen en kazematten langs de Diefdijk Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 15

16 Lek Culemborg N320 De Regulieren A2 Leerdam spoorlijn Culemborg Tiel-Leerdam N327 Asperen Linge N848 A15/Betuwelijn Gorinchem Waal topografie van het Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen de Lek en de Waal 16 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

17 2.1 Landschap Het landschap, gevormd door de grote rivieren, is sterk oost-west georiënteerd. Op regionale schaal bezien bestaat het landschap van noord naar zuid uit: - de Lek met haar uiterwaarden; - de oeverwallen van de Lek, met diverse boomgaarden; - de grote, deels besloten kom van de Culemborgerwaard met broekbossen en grienden; - de Linge met haar uiterwaarden en oeverwallen met dorpen, lintbebouwing en boomgaarden; - de grote, open kom van de Tielerwaard; - de oeverwallen van de Waal; - en de Waal met haar uiterwaarden. Op de hogere gronden, de oeverwallen, hebben de bewoners van het rivierengebied zich van oudsher gevestigd; daar zijn de dorpen ontstaan en werden akkers en boomgaarden aangelegd. In de laaggelegen, natte kommen hadden de rivieren langer vrij spel. Deze gronden werden later ontgonnen en in gebruik genomen als weiland en hooiland. Op de meest moerassige plekken werden de gronden economisch benut door aanleg van eendekooien en grienden. De belangrijkste natuurgebieden zijn De Regulieren, de Nieuwe Zuiderlingedijk en delen van de Linge-uiterwaarden. De Regulieren bestaat uit populierenbossen, wilgengrienden en hooilanden op oude kleigronden. Er liggen oude eendekooien in het gebied. Langs de Nieuwe Zuiderlingedijk liggen rietmoerassen, moerasbos van zwarte els, wilg en en nat elzenbos, afgewisseld met half-natuurlijke gras- en hooilanden. In de Linge-uiterwaarden is een mix van natuurwaarden aanwezig, zoals grienden, wielen, vochtige graslanden en moerassen, afgetichelde graslanden, kleien zandputten. De wateraan- en afvoer vindt vrijwel alleen plaats via de Linge. Het water van de Culemborgerwaard wordt via het gemaal De Nieuwe Horn bij Leerdam op de Linge geloosd. Gemaal De Laar bij Gellicum en gemaal Broekse Sluis in Spijk bemalen het westelijk deel van de Tielerwaard. Het gebied van de Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt doorsneden door de A15, gebundeld met de Betuwelijn, de spoorlijn Tiel-Leerdam en de A2. De provinciale weg N848 verbindt de A15 met Leerdam. De N327 verbindt Leerdam en Geldermalsen. De N320 verbindt Culemborg en de A2 met elkaar. Het gebied is overwegend in agrarisch gebruik; met name melkveehouderij in de kommen en fruitteelt op de oeverwallen. De grote kernen in en om het gebied zijn Culemborg, Leerdam en Gorinchem. De kleinere stadjes, dorpen en buurtschappen in het Waterliniegebied zijn Asperen, Acquoy, Heukelum, Spijk, Vogelswerf en Vuren. Het gebied heeft een sterk landelijk karakter. Enkele bedrijventerreinen bevinden zich ten zuiden van de A15, bij Gorinchem, bij de afslag Vuren, langs de Waal en op een enkele plek langs de Linge (Koornwaard). Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 17

18 systeem van de Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen Lek en Waal (Steenbergen) 18 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

19 2.2 Nieuwe Hollandse Waterlinie De Nieuwe Hollandse Waterlinie had één helder doel: het verdedigen van Holland tegen vijandelijke legers. Onderwaterzetting moest de vijand tegenhouden. Deze waterbarriere was enkele kilometers breed en enkele tientallen centimeters diep. De onder water gezette velden waren zo breed dat de vijand er niet of nauwelijks overheen kon schieten en zo ondiep dat de waterplas onbevaarbaar was en sloten en greppels onzichtbaar werden. Een ingenieus stelsel van kanalen, inlaatpunten, gemalen en dammen zorgde ervoor dat alle inundatievelden in enkele dagen onder water gezet konden worden. De meest kwetsbare plekken in de verdediging vormden de accessen; de hoger gelegen gronden, wegen, spoorlijnen, dijken en rivieren waardoor de vijand toegang had door de onder water gezette velden. Deze accessen werden met geschut verdedigd, vanuit forten en andere verdedigingswerken. De Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen de Lek en de Waal heeft een sterk landelijk, groen en open karakter door de relatieve afwezigheid van bebouwing. De Linie bestaat uit een aantal onderdelen: hoofdverdedigingslijn De hoofdverdedigingslijn was de grens tussen de inundatiegebieden en de veilige zijde én de verbindingslijn tussen de noordelijk en zuidelijk gelegen onderdelen van de Linie. Tussen de Lek en de Waal is de hoofdverdedigingslijn over grote lengte zeer markant aanwezig, omdat deze samenvalt met de Diefdijklinie, bestaande uit de Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk. Bij het gemaal Broekse Sluis bij Spijk, verlaat de hoofdverdedigingslijn de dijk. Tussen de Linge en de Waal is de hoofdverdedigingslijn nauwelijks waarneembaar. Er is geen sprake van grote dijklichamen, enkel een aantal lage kaden markeert deze grenslijn. Ten oosten van Gorinchem is de verdedigingslijn na 1915 verplaatst. Voor die tijd was inundatie mogelijk tot aan de vestingstad, daarna liep de scheiding tussen droog en nat ongeveer tussen de dorpen Kedichem aan de Linge en Dalem aan de Waal. Het spoor van groepsschuilplaatsen dat zich door de westelijke Tielerwaard slingert, maakt de lijn enigszins zichtbaar. inundatiekommen Het gebied bestaat uit drie inundatiekommen: kom 7: Lek - Linge, kom 8: Linge en kom 9: Linge -Waal. De noordelijke kom werd gevuld met water uit de Lek, dat werd ingelaten door een (inmiddels verdwenen) waaiersluis bij Werk het Spoel en later ook bij het Fort Everdingen en de (inmiddels verdwenen) Acquoyse hulpsluis. De zuidelijke kom werd gevuld met Waalwater via de sluis bij Dalem en de Herwijnse uitwateringssluis bij Fort bij Vuren. De kommen werden tevens vanuit de Linge geïnundeerd door het sluiten van de Lingesluizen bij Asperen en het openen van de waaiersluizen bij Fort bij Asperen en de Wapenplaats. De inundatiewet van 1896 voorzag in de bevoegdheid om het land onder te laten lopen. Curieus is dat de Inundatiewet van 1896 als Wet Militaire Inundatiën in formele zin nog steeds rechtsgeldig is. De wet is gewijzigd in 1988, 1989 (i.v.m. Nieuw Burgelijk Wetboek) en 1996 (i.v.m. Invoeringswet Coördinatiewet). accessen en verdedigingswerken De belangrijkste accessen zijn de grote rivieren met de bijbehorende dijken; de Lek, de Waal en temidden van het gebied de rivier de Linge. De Lek werd vanaf de zuidoever verdedigd door de forten Everdingen en Werk aan het Spoel. Fort bij Vuren is aanlegd om het acces van de Waal te verdedigen, als onderdeel van de Vestingdriehoek Gorinchem-Loevestein-Woudrichem. De spoorlijn Tiel-Leerdam werd verdedigd door Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk. Voor de verdediging van het Linge-acces zijn Fort bij Asperen, met de Wapenplaats, en Fort bij de Nieuwe Steeg aangelegd. Deze forten zijn aangevuld met een uitgebreid stelsel van groepsschuilplaatsen, kazematten, batterijplaatsen en andere verdedigingswerken, inspelend op de voortschrijdende ontwikkeling van het militair geschut. Deze betonwerken zijn zeer kenmerkend voor de Waterlinie; ze geven de hoofdverdedigingslijn de identiteit van militaire lijn. Zonder deze werken is de hoofdverdedigingslijn enkel een stelsel van dijken, zonder zichtbare militaire betekenis. In paragraaf 5.3 wordt uitgebreid ingegaan op de aanwezige betonwerken in het gebied en hun toekomstwaarde. Verboden Kringen In 1853 werd de Kringenwet ingesteld om het zicht op de schootsvelden rond de forten open te houden. In cirkels om de forten heen golden beplantings- en bouwrestricties in verschillende gradaties. In de kleine kring, binnen 300 meter van het fort was enkel bouwen in hout toegestaan, zodat ten tijde van oorlogsdreiging de bebouwing snel afgebrand of geruimd kon worden. In de middelste kring, tussen 300 en 600 meter was bouwen in steen voor de onderste 50 centimeter en schoorstenen toegestaan, aangevuld met hout. In de grote kring, tussen 600 en 1000 meter, golden geen bouwbeperkingen maar was de overheid bevoegd om bij oorlogsdreiging te ruimen. Tussen de Lek en de Waal zijn de Verboden Kringen van Fort Everdingen, Werk aan het Spoel, Fort bij Asperen, Fort bij de Nieuwe Steeg en Fort bij Vuren aanwezig. Het Ruimtelijk Kader focust zich op de Verboden Kringen van het Linge-acces. Mede door de Kringenwet, die tot 1963 van kracht is geweest, kenmerken de gebieden binnen de Verboden Kringen zich door de relatieve leegte. Dit betekent niet dat er geen gebouwen staan, maar de hoeveelheid bebouwing is al die jaren beperkt gebleven. Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 19

20 INTERMEZZO Inundatiewet 1896 WET VAN DEN 15den APRIL 1896 (St.bl. n. 71), HOUDENDE BEPALINGEN TER UITVOERING VAN ARTIKEL 152, 2de LID, DER GROND- WET. In naam van Hare Majesteit Wilhelmina, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz. Wij EMMA, Koningin-Weduwe, Regentes van het Koninkrijk, Allen, die deze zullen zien of hooren lezen, saluut! doen te weten: Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat, volgens artikel 152, 2de lid, der Grondwet, het gebruik van eigendom tot het voorbereiden en het stellen van militaire inundatiën wanneer dit wegens oorlog of oorlogsgevaar wordt gevorderd, bij de wet moet worden geregeld; Zoo is het, dat Wij, den Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en verstaan bij deze: Artikel 1. Wanneer, in geval van oorlog of oorlogsgevaar militaire inundatiën moeten worden voorbereid of gesteld, kan zulks niet dan op last of krachtens machtiging van den Minister van Oorlog geschieden. Artikel 2. Wanneer, tot het voorbereiden of het stellen van militaire inundatiën ten gevolge van den last of krachtens de machtiging in artikel 1 bedoeld, het gebruik van eigendom wordt gevorderd, al dan niet gepaard gaande met wijziging, tijdelijke of voortdurende onbruikbaarmaking of vernietiging van dat eigendom, kan, op last van de hoogste militaire overheid ter plaatse aanwezig, onmiddellijk tot dat gebruik worden overgegaan. Deze zorgt onverwijld voor openbare bekendmaking ter plaatse. Artikel 3. Te rekenen van het tijdstip der in het vorige artikel bedoelde openbare bekendmaking zijn de beheerders van waterstaatswerken, gelegen binnen het te inundeeren gebied of welke in betrekking staan met het voorbereiden of het stellen van militaire inundatiën, verplicht de bevelen na te komen, welke hun, in verband met het voorbereiden of het stellen van de inundatiën, met betrekking tot hun beheer worden gegeven door de hoogste militaire overheid ter plaatse aanwezig, en zijn evengemelde beheerders alsmede de eigenaren en gebruikers van binnen dat gebied gelegen eigendommen verplicht aan genoemde militaire overheid, desverlangd, de voor het voorbereiden of stellen der inundatiën noodige inlichtingen te verstrekken. Artikel 4. Zoodra het gebruik, bedoeld in artikel 2, niet meer noodig is, wordt het gebruikte eigendom door of vanwege den Minister van Oorlog weder geheel ter beschikking van de rechthebbenden gesteld. De wederbeschikbaarstelling wordt door genoemden Minister ter algemeene kennis gebracht. De Minister van Oorlog is bevoegd, voor rekening van den staat, het gebruikte eigendom terug te brengen in den toestand, waarin het zich vóór de ingebruikneming bevond. Artikel 5. Wanneer door het voorbereiden of het stellen van de militaire inundatiën in de vorige artikelen bedoeld, eigendommen worden beschadigd of aan de vrije beschikking van rechthebbenden of huurders onttrokken, wordt aan hen, op hunne aanvrage, de schade, welke daardoor mocht zijn geleden, vergoed, voor zoover die schade als het onmiddellijke en dadelijke gevolg van het voorbereiden of het stellen der inundatiën moet worden beschouwd, en voor zoover daarin niet door toepassing van het bepaalde in het tweede lid van artikel 4, is of wordt voorzien. De hierbedoelde aanvrage moet aan den Minister van Oorlog worden ingediend binnen eene maand na de dagteekening van de in het vorige artikel bedoelde kennisgeving. Door de hoogste militaire overheid ter plaatse aanwezig kan, bijaldien zulks wordt verlangd, op de schadevergoeding voorschot worden verstrekt. Artikel 6. Binnen twee maanden nadat de in artikel 5 vermelde aanvrage bij het Departement van Oorlog is ontvangen, biedt de Minister van Oorlog aan den belanghebbende eene bepaalde som gelds aan ter vergoeding der geleden schade. Is binnen den gestelden termijn geen aanbod door den belanghebbenden ontvangen, of acht hij de aangeboden schadevergoeding niet voldoende, dan kan hij het geschil op de gewone wijze hij dagvaarding bij den burgerlijken rechter aanbrengen. Lasten en bevelen, dat deze in het Staatsblad zal worden geplaatst, en dat alle Ministerieele Departementen, Autoriteiten, Colleges en Ambtenaren, wie zulks aangaat, aan de nauwkeurige uitvoering de hand zullen houden. Gegeven te s Gravenhage, den 15den April (get.) De Minister van Oorlog, (get.) SCHNEIDER. De Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, (get.) VAN DER SLEYDEN. De Minister van Binnenlandsche Zaken, (get.) VAN HOUTEN. Uitgegeven den vier en twintigsten April De Minister van Justitie, (get.) VAN DER KAAY. 20 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

21 2.3 Diefdijklinie De hoofdverdedigingslijn van de Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen de Lek en de Waal bestaat voor een groot deel uit de Diefdijk, de Meerdijk, de Nieuwe Zuiderlingedijk en de Zuiderlingedijk. Deze dijken zijn niet aangelegd ten behoeve van de Waterlinie. Bij de aanleg van deze militaire scheidslijn tussen veilig en te inunderen gebied werd gebruik gemaakt van bestaande, veel oudere, dijken in het gebied. Ze werden voorzien van miltaire verdedigingswerken voor de Linie. De Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk vormen samen de Diefdijklinie. Deze Diefdijklinie, met een totale lengte van 23 kilometer, is van groot belang voor de veiligheid van Nederland. Het deelt het gebied tussen de rivieren in tweeën. Mocht ergens in de Betuwe of de Culemborgerwaarden tijdens hoogwater een dijk het begeven, dan kan het water niet verder dan de Diefdijklinie. Zo blijft het aansluitende, grotendeels Zuid-Hollandse gebied droog. Voor de afvoer van het water dat tegen de Diefdijk aan komt te staan, zijn ten oosten van Gorinchem overlaten aangelegd. Dit zijn stukken dijk die gemakkelijk kunnen worden doorgestoken om het water van de polder weer de rivier in te laten stromen. De Diefdijklinie kent een paar open gaten (coupures), die als het nodig is, snel gedicht kunnen worden. Zo vormt de A2 een opening in de dijk. Deze kan met een speciale constructie worden gedicht. En bij Asperen, waar de Linge de dijk kruist, zitten twee sluizen die dichtgezet kunnen worden. LEK DIEFDIJKLINIE NEDERRIJN Arnhem VIJFHEERENLANDEN Culemborg BETUWE Linge ALBLASSERWAARD Gorinchem Tiel TIELER- EN CULEMBORGERWAARD MERWEDE WAAL Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 21

22

23 3. ONTWIKKELINGEN In dit hoofdstuk worden de relevante ruimtelijke ontwikkelingen in het Waterliniegebied tussen de Lek en de Waal beschreven. Dit zijn zowel de beleidsopgaven als maatschappelijke ontwikkelingen in de vorm van particulier ondernemerschap. Samen geven deze ontwikkelingen een beeld van het landschap van de toekomst. kunstmanifestatie Peter Greeneway op KunstFort Asperen (foto: Titus Wijschedé) Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 23

24 Hoewel bij de samenstelling van deze kaart de grootste zorgvuldigheid is betracht, kan Waterschap Rivierenland niet garanderen dat de informatie compleet, actueel en/of accuraat is. J:\KRW\GIS_data\krw_kaarten_gebiedsplannen\gedetaillierde_uitwerking\a3_AD2_01 Waterlichamen natura 2000 gebied Zuiderlingedijk & Diefdijk Zuid (concept) Gebiedsplan Natuur en Landschap, provincie Gelderland, 2006 OSSENWAARD UT Vianen Hagestein Eck_en_Wiel Lexmond Everdingen Rijswijk Maurik Ameide Hei-_en_Boeicop Culemborg Beusichem Ravenswaaij Zijderveld Zoelmond Asch Meerkerk Middelkoop Schoonrewoerd Leerbroek Buren Zoelen Nieuwland Erichem Kerk-Avezaath Hoogblokland Leerdam Asperen Acquoy Rhenoy Beesd Rumpt Enspijk Deil Tricht Buurmalsen Geldermalsen Kapel Avezaath Tiel Gellicum Topografische en Kadastrale Ondergrond Topografische Dienst Kadaster Kedichem Arkel Spijk Gem Lingewaal Gorinchem Dalem Vuren Woudrichem Heukelum Brakel Herwijnen Zuilichem Hellouw Nieuwaal Haaften Tuil Meteren Neerijnen Waardenburg Waal Est Opijnen Hurwenen Wadenoijen Varik Heesselt Zennewijnen Ophemert Heerewaarden Dreumel Kanalen Vijfheerenlanden Merwedekanaal/Stenenhoek KRW - Gebiedsplan Beneden Linge!( Uitlaat ") Inlaat Kanalen Tielerwaarden Kanalen Lek&Linge Beneden-Linge Zouweboezem Sloten Lek&Linge Sloten Tielerwaarden AW AB BL BW BE MW GO Waterlichamen Datum: oktober 2007 Getekend: tg Schaal: 1:90000 Formaat: A3 Bestandsnaam: a3_ad2_owl_io_bl ± Waterschap Rivierenland aanvaardt dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade ontstaan door gebruik van de informatie van deze kaart. Kaderrichtlijn Water - Gebiedsplan Beneden Linge - overzicht waterlichamen Maatregelen regionale wateroverlast Beneden Linge, Waterschap Rivierenland

25 3.1 Publieke ambitie De overheden hebben de ambities voor dit gebied vastgelegd in diverse rijks-, provinciale en gemeentelijke beleidsplannen en wet- en regelgeving. De meest relevante voor deze opgave worden hieronder genoemd. Nieuwe Hollandse Waterlinie In de Nota Ruimte wordt de Nieuwe Hollandse Waterlinie tot Nationaal Landschap benoemd. Behoud en ontwikkeling van de kernkwaliteiten, een samenhangend systeem van forten, dijken, kanalen en inundatiekommen, een groen en overwegend rustig karakter en openheid, is de opgave. In het Overkoepelend Uitvoeringsprogramma is de opgave voor het Nationaal Landschap uitgewerkt. Dit is in het inleidende hoofdstuk samengevat. Bij de uitvoering staat het motto van het Belvedere-beleid behoud door ontwikkeling voorop; Het Waterliniegebied is Belvederegebied. Het is de ambitie de Nieuwe Hollandse Waterlinie de status van Unesco-werelderfgoed te geven. Natuur Het gebied tussen de Lek en de Waal is een belangrijke schakel in de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) van Nederland. De EHS op grondgebied van provincie Gelderland is in het streekplan van 2005 vastgelegd en vervolgens uitgewerkt in het Gebiedsplan Natuur en Landschap (2006). In 2018 moet de EHS gerealiseerd zijn. Om de EHS meer robuust te maken wordt op dit moment gewerkt aan een herziening van de EHS, hetgeen zal leiden tot een aanpassing van het Gebiedsplan. Op hoofdlijnen bestaat de EHS uit grote delen van de uiterwaarden van de Lek, de Waal en de Linge (oost-west), en Nieuwe Zuiderlingedijk en Diefdijk, en een westelijke aftakking naar De Regulieren en landgoed Mariënwaerdt. Delen van de open polders in het gebied zijn aangewezen als weidevogelgebied. De EHS bestaat uit kerngebieden, natuurontwikkelingsgebieden en ecologische verbindingszones (EVZ). De EVZ s moeten de migratie van planten en diersoorten tussen de verschillende kern- en natuurontwikkelingsgebieden mogelijk maken. Tussen de Lek en de Waal is de EVZ Diefdijk-Lek van belang. Het gaat hier over de versterking van de samenhang in het leefgebied van de Heikikker. Verbindingen tussen De Regulieren en de Lekuiterwaarden zijn van belang, evenals met het aangrenzende Vijfheerenlanden. Daarnaast is er de EVZ Nieuwe Graaf. De Nieuwe Graaf is een watergang ten westen van Culemburg. Deze waterloop krijgt een natuurlijke inrichting met als belangrijke doelsoort de kamsalamander. Het legt verbindingen tussen de Diefdijk, De Regulieren en landgoed Mariënwaerdt. Ook delen van de Linge-uiterwaarden zijn benoemd als EVZ, met als belangrijkste doelsoort de Winde. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is van belang als robuuste verbinding voor de natuur. Het gaat om het versterken van de schaal en samenhang in de moerasgebieden van Lek tot Biesbosch, zonder het open karakter van het weidegebied aan te tasten. Combinaties van deze robuuste verbinding van de Waterlinie met de EVZ maken robuustere uitvoering mogelijk. In groter verband wordt er gewerkt aan Natura 2000, het toekomstig Europees netwerk van beschermde natuurgebieden. De aanwijzing van delen van de Lingeuiterwaarden en gebieden langs de Nieuwe Zuiderlingedijk en Diefdijk tot Natura gebied is in voorbereiding. Water Het gebied kent diverse wateropgaven, onder andere vastgelegd in de Kaderrichtlijn Water ten behoeve van de waterkwaliteit (Gebiedsplan Deelgebied Beneden Linge) en het Gebiedsplan natuur en Landschap. De normen voor de waterkwantiteit zijn vastgelegd in de Normenstudie van Waterschap Rivierenland. De opgaven hebben met name betrekking op waterberging, grondwaterbescherming en de ecologische inrichting van watergangen. In de EVZ s Diefdijk, Nieuwe Graaf en Linge worden water- en natuurdoelen gecombineerd. Bij de gemalen De Laar en de Nieuwe Horn wordt gedacht aan de aanleg van vispassages. Behoud en ontwikkeling van de kwaliteit van HEN (hoogst ecologisch niveau)- en SED (specifieke ecologische doelstelling)- wateren en waterparels is van belang. Polder De Geeren, gebieden langs de Nieuwe Zuiderlingedijk en gedeelten van de Lingeuiterwaarden zijn aangewezen als Top-lijst verdrogingsgebieden. Hier zijn antiverdrogingsmaatregelen nodig. Voor het deelstroomgebied Beneden-Linge heeft Waterschap Rivierenland een GGOR (gewenst grond- en oppervlaktewaterregime) opgesteld. Hierin staat het gewenste peilbeheer voor de middellange termijn (30 jaar). De GGOR wordt opgenomen in het Waterbeheersplan (WBP), dat komend najaar gereed zal zijn. In een peilbesluit wordt vastgelegd welk waterpeil een gebied de komende tien jaar heeft. Belangrijke opgave is de verbetering van de Diefdijklinie. De Diefdijklinie moet verbeterd worden omdat onderzoek heeft uitgewezen dat de Diefdijklinie plaatselijk over een lengte van 10,4 kilometer niet de vereiste kwaliteit heeft. Het project bevindt zich in de onderzoeksfase. Er wordt een Milieu Effect Rapport opgesteld, waarin de oplossingsrichten beoordeeld worden. De Diefdijklinie is van groot belang voor de opgave van de Nieuwe Hollandse Waterlinie omdat deze dijken onderdeel zijn van de hoofdverdedigingslijn. Landschapsontwikkelingsplan LOP De gemeenten Geldermalsen, Lingewaal en Neerijnen hebben gezamenlijk een landschapsontwikkelingsplan opgesteld. Dit plan geeft een streefbeeld voor de ontwikkeling van het landschap. In dit plan zijn de diverse overheidsopgaven en streekwensen geïntegreerd. Het LOP is, als streefbeeld voor het toekomstig landschap, van groot belang voor dit Ruimtelijk Kader. In het volgende hoofdstuk wordt hier nader op ingegaan. Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 25

26 26 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

27 3.2 Particuliere energie Waar zit de energie van de bewoners van het Waterlinielandschap? Wat zijn hun drijfveren, wat zijn hun toekomstplannen? Het realiseren van de beleidsopgaven zal niet slagen zonder medewerking van bewoners, grondeigenaren en belangengroeperingen. En de doelstelling van het Overkoepelend Uitvoeringsprogramma om het verhaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te laten leven in de hoofden en de harten van de mensen kan enkel slagen door samen met de streek te werken aan een grotere herkenbaarheid van de Waterlinie, met respect voor elkaars belangen en wederzijdse voordelen. Door gesprekken met streekbewoners, consultatierondes en diverse bijeenkomstemnis een start gemaakt met het opzetten van een interactief streekproces. Belangrijke partijen in dit proces zijn met name de Vereniging tot Behoud van het Lingelandschap, Uit waarde (vml. BV Recreatiemaatschappij Rivierengebied), VANL Tieler- en Culemborgerwaarden, LTO-Lingewaal en Geldermalsen, Vereniging Lingegoed Onze Zaak, Steunpunt Agrarisch Natuurbeheer Rivierengebied en de Zoogdierenvereniging VZZ. Belangrijke kernpunten voor de ontwikkeling van het Waterlinielandschap vanuit de streek zijn: - creëren van toegevoegde waarde van de Linie voor de lokale bevolking; - beperking van de verkeersdruk, parkeerdruk, mobiliteit en geluidsoverlast; - beperking van de belasting van natuur en milieu; - behoud van de kleinschaligheid, geen grootschalige pretparkachtige activiteiten; - subtiele ingrepen in het landschap, geen kaalslag om openheid te maken; - behouden en versterken van landbouwkundig gebruik; - en ruimte voor recreatieve verbreding van de landbouw; - en behoud van het typisch Betuws agrarisch landschap. Een aantal bewoners heeft zich verenigd in de werkgroep Ons Lingekwartier. Onder het motto Wel mooi, niet druk pleiten zij voor een kleinschalige en duurzame ontwikkeling van de forten en hun omgeving. Bij de vormgeving van deze ontwikkeling dient rekening gehouden te worden met de infrastructuur en belangen van burgers en direct omwonenden van de gemeenten Lingewaal, Geldermalsen en Leerdam. Een aantal ontwikkelingen is direct zichtbaar in het gebied zelf. Zo is de verpaarding van het platteland te zien door het toenemend aantal maneges en paardenhouders. Nieuwe villa s worden in het gebied gebouwd, niet alleen op de oeverwallen, maar ook in de komgebieden; een teken van de toenemende behoefte aan buitenwonen. Er zijn diverse tekenen van recreatieve verbreding van het platteland, en de uitbreiding van de golfbaan bij Spijk is één van de vele vormen van toenemend recreatief gebruik van het landschap. Aan stadsranden en langs de grote infrastructuur rukt bedrijvigheid op, zoals bij Gorinchem. Het landschap verandert, vanuit economische en maatschappelijke ontwikkelingen. Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 27

28

29 4. LINIEPERSPECTIEF REGIO In dit hoofdstuk wordt de gewenste ontwikkelingsrichting van het gebied van de Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen de Lek en de Waal geschetst, op basis van de beleidsopgaven en streekwensen. Het is een koers op hoofdlijnen, zeker geen vastomlijnd en gedetailleerd plan. Op basis van dit regionaal Linieperspectief worden opgaven, criteria en streefbeelden geformuleerd voor de diverse uitvoeringsprojecten. entree van Fort bij de Nieuwe Steeg: ontwikkelperspectief GeoFort Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 29

30 Linge met uiterwaarden kommenlandschap met herstel dorpspolders, dorpspolderkades, historische boezemgebieden oeverwal Waal Landschapsontwikkelingsplan (LOP) streefbeeld (bureau Schokland) 30 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

31 4.1 Samenhang LOP & NHW Om de herkenbaarheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te kunnen vergroten is het noodzakelijk een goed beeld te vormen van het landschap in de toekomst. Het afstemmen van de maatregelen voor de Linie enkel op de huidige situatie, is geen duurzame oplossing. Wanneer alle beleidsopgaven en maatschappelijke tendensen beschouwd worden, wat voor landschapsbeeld levert dat op? Antwoord op deze vraag wordt voor een belangrijk deel gevonden in het Landschapsontwikkelingsplan (LOP) Geldermalsen, Lingewaal en Neerijnen - Nieuwe stromen door het landschap van Buro Schokland, Buro Hemmen, Bureau Niche en Stichting Landschapsbeheer Nederland. Dit landschapsplan voegt de diverse beleidsopgaven en wensen van de inwoners van deze gemeenten samen tot een integraal, ruimtelijk streefbeeld voor de toekomst van het Waterlinielandschap tussen Lek en Waal. Koester deze groene parel midden in het verstedelijkende Nederland is de visie van het landschapsontwikkelingsplan. Het LOP draagt ten eerste zorg voor het landschap door de waarden te beschermen, zoals bosjes, eendekooien, wielen, oude kades en hoogstamfruit. Ten tweede streeft het LOP naar de ontwikkeling van nieuwe waarden in het landschap door aan te sluiten bij initiatieven, wensen en ruimtelijke opgaven. Zo draagt het LOP bij aan een identiteitsvol en vitaal buitengebied. De visie van het LOP is vertaald in een ruimtelijk streefbeeld. De indeling van het historisch cultuurlandschap in uiterwaarden, oeverwallen en komkleigebieden legt de basis voor dit streefbeeld. De oeverwallen worden meer besloten en gevarieerd van karakter. De uiterwaarden van de Linge behouden hun kleinschalig karakter, met een mix van natuur en cultuur. Nieuwe paden moeten de oeverwallen en uiterwaarden beter gaan ontsluiten voor wandelaars. Opvallend is het pleidooi voor het herstel van de dorpspolders in de komgebieden. In het verleden hadden de dorpen op de oeverwallen ieder hun eigen dorpspolder. Zij omgaven een deel van de natte kom met kades. Noord-zuid liepen de zijkades of zijvingen. Oost-west liepen in het lage deel van de kom, ver weg van de dorpen, de achterkades. Soms liep er een kade tussen het dorp en de kom, een meidijk of meikade genaamd. Door het herstel van de dorpspolderkades ontstaat er een (her)nieuwde ruimtelijke opbouw van het kommengebied, met kansen voor het verbeteren van de recreatieve toegankelijkheid. Er ontstaat een contrastrijk landschap van overwegend grootschalige open dorpspolders, beplante kades en tussenliggende boezemgebieden waar natuur- en wateropgaven gerealiseerd worden en vernatting van weilanden wordt voorgesteld. Dit streefbeeld van het het LOP vormt de landschappelijke onderlegger voor de ontwikkeling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De maatregelen die genomen worden ter versterking van de herkenbaarheid van de Waterlinie worden afgestemd op dit streefbeeld. Het is ook een kans voor een gezamenlijke uitvoering van LOP en Linie. Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 31

32 32 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

33 4.2 Regionaal Linieperspectief De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een samenhangend systeem, verbonden met het landschap. Het Waterliniegebied tussen Lek en Waal is oorspronkelijk opgezet als één samenhangende functionele eenheid; het is dan ook noodzakelijk om voor de ontwikkeling van de Waterlinie tussen Lek en Waal een samenhangend regionaal perspectief voor de toekomst te schetsen. Een regionaal Linieperspectief zorgt voor een vertaling van de landelijke beleidsopgave van Panorama Krayenhoff naar regiospecifieke opgaven en criteria. Het is een leidraad voor ruimtelijke ontwikkelingen, zodat lokale projecten in samenhang ontwikkeld kunnen worden; passend in de gedachte van de Waterlinie én passend bij de karakteristieken van het landschap tussen Lek en Waal. Koers op hoofdlijnen Dit perspectief voor de regio is geen concreet, vast omlijnd eindplan. Dat is ongewenst en zal ook nooit slagen. Het Ruimtelijk Kader geeft een globaal toekomstbeeld, een koers op hoofdlijnen. De afzonderlijke initiatieven kunnen aan dit perspectief getoetst worden, zodat ze alle dezelfde richting op gaan bewegen. Dit hoofdstuk geeft de hoofdlijnen aan. In hoofdstuk 5 worden opgaven en criteria per onderdeel uitgewerkt en geïllustreerd met concrete uitwerkingen. Waterlinie & kernkwaliteiten regio Het is de opgave de uitvoeringsambities van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: 1. een herkenbaar waterlinieprofiel, 2. de Waterlinie in de hoofden en de harten, 3. en duurzaam gebruik, te combineren met: 4. het behoud en de versterking van de kernkwaliteiten van het landschap tussen de Lek en de Waal. Kenmerkend voor deze regio is dat de Waterlinie een doorsnede is van het rivierengebied; tussen de Lek en de Waal worden uiterwaarden, oeverwallen en komgebieden gepasseerd, en centraal in het gebied de rivier de Linge. De Nieuwe Hollandse Waterlinie manifesteert zich in dit gebied als systeem; een samenhangend geheel van landschappelijke onderdelen en specifieke militaire elementen; deze samenhang is uniek in de Linie. De hoofdverdedigingslijn is heel manifest aanwezig in de vorm van de Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuiderlingedijk en Lingedijk. Bijzondere kwaliteit is de relatieve afwezigheid van bebouwing. De landelijkheid en openheid zijn karakteristiek. Op de kaart op de voorgaande pagina is schematisch aangeven hoe de versterking van de herkenbaarheid van de Waterlinie ruimtelijk wordt gecombineerd met de kernkwaliteiten van de regio.

34 Herkenbare Nieuwe Hollandse Waterlinie Het herkenbaar maken van het ingenieuze systeem van de Nieuwe Hollandse Waterlinie betekent op hoofdlijnen: 1. Hoofdverdedigingslijn Maak van de hoofdverdedigingslijn een herkenbare lijn in het landschap: zichtbaar, toegankelijk en bruikbaar. Maak van de hoofdverdedigingslijn een verbindende lijn door het realiseren van een doorgaande fietsroute; de rode draad die de losse Linie-objecten tussen de Lek en de Waal recreatief met elkaar verbindt. En maak van de lijn een structurerende lijn; een lijn die het landschap ordent in een plaatselijk te verdichten, kleinschalig landschap aan de veilige zijde, en een overwegend open landschap van de inundatiekommen. Grootste opgave voor het herkenbaar maken van deze militaire lijn ligt tussen de Linge en de Waal. 2. Inundatiekommen Zorg voor duurzame openheid van de inundatiekommen en schootsvelden, samen met het beleefbaar maken van het natte karakter van deze gebieden. Het maken van slimme combinaties tussen water, natuur, landbouw en recreatie zal de identiteit van het Linielandschap versterken. In de inundatiekommen ligt het accent op toelatingsplanologie. Het behoud van aanwezige waarden staat centraal. De inundatiekommen bestaan uit een inundatiezone, een waterrijke, overwegend open zone langs de hoofdverdedigingslijn en de achterliggende open dorpspolders en boezemgebieden, gestructureerd door dorpspolderkades. 34 Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal

35 3. Accessen Accentueer de accessen, de doorgangen in de hoofdverdedigingslijn. Dit zijn markante kruispunten die de linie in het landschap benadrukken, zowel op de grote schaal van de A2, A15/Betuwelijn en Linge als op kleine schaal, zoals de kruising Nieuwe Zuiderlingedijk en Kerkweg. Belangrijk is het versterken van de samenhang tussen de accessen en de verdedigingswerken. 4. Verdedigingswerken Behoud en ontwikkel het stelsel van verdedigingswerken, de forten, de betonwerken en inundatiewerken, als meest herkenbare en tot de verbeelding sprekende onderdelen van de Linie. Maak ze zichtbaar. Versterk de samenhang tussen de verdedigingswerken onderling en met de te verdedigen accessen. 4. Veilige zijde Accentueer de veilige zijde door landschappelijke verdichting, op een gebiedseigen wijze. De verdichtingsvelden hebben een groter ontwikkelingsaccent dan de inundatiekommen. Dit is een overwegend groene verdichting aansluitend op het waardevolle landelijke karakter van dit deel van de Waterlinie tussen Lek en Waal. Ten oosten van Gorinchem zal de grootste transformatie plaatsvinden door de aanleg van Hoog Dalem. Integrale gebiedsontwikkeling, in samenhang met de inundatiekom bij Vuren, is noodzakelijk gezien de complexe opgave en ruimtedruk. Ruimtelijk Kader Nieuwe Hollandse Waterlinie Lek - Waal 35