Afscheid. van Indië. Zoektocht naar onbekende buitenlandse archief stukken over de dekolonisatie van Nederlands-Indië. Nationaal Archief Actueel

Transcriptie

1 Afscheid van Indië Nationaal Archief Actueel Margaret Leidelmeijer Johan van Langen Zoektocht naar onbekende buitenlandse archief stukken over de dekolonisatie van Nederlands-Indië

2 Nederlands-Indië, met uitzondering van Sumatra, viel onder het opperbevel van de Amerikaanse generaal MacArthur. Sumatra behoorde tot de regio waar de Britse admiraal Lord Mountbatten het gezag voerde. De Nederlands-Indische militaire staf viel dus onder geallieerd opperbevel en had geringe invloed op de strategie. Verpaupering, honger en ziektes Tijdens de Japanse bezetting veranderde het dagelijks leven in Nederlands-Indië drastisch. Na de capitulatie maakten de Japanners de militairen tot krijgsgevangenen en interneerden ze de meeste overgebleven (Indo-)Europese mannen in kampen. Deze mannen werden tewerkgesteld, niet alleen bij werkzaamheden binnen de archipel, maar in heel Azië. Velen werkten aan de beruchte Birmaspoorlijn en in de zout- en steenkoolmijnen in Japan. In een later stadium van de oorlog ging de Japanse bezetter over tot internering van vrouwen en kinderen. Overigens werden niet alle Europeanen geïnterneerd. Dit verschilde per eiland en zelfs binnen een gebied. Degenen die buiten het kamp bleven, moesten zich maar zien te redden. Salarissen en pensioenen werden niet meer uitbetaald, banktegoeden werden bevroren. Voor sommige bevolkingsgroepen, zoals de vrouwen van Molukse en Indo-Europese KNIL-militairen, zetten de Japanners daarom opvangkampen op. Om toch aan geld te komen, verkochten de meesten hun bezittingen of probeerden ze inkomsten te vergaren door het opzetten van een handeltje of de verkoop van snacks. Verder breiden ze tegen een geringe vergoeding sokken voor de Japanners of verrichtten ze fabriekswerk, waarvoor de beloning vaak in natura (een portie rijst) werd verstrekt. Ook voor de Indonesische bevolking veranderde er veel. Nationalistische bewegingen kwamen op en de aanstaande onafhankelijkheid werd in hoog tempo voorbereid onder leiding van Soekarno. Maar de Indonesiërs ondervonden ook de negatieve gevolgen van de Japanse bezetting. De Japanners zagen hen weliswaar als een Aziatisch broedervolk, toch waren ze ondergeschikt aan hun Japanse grote broer. Met de komst van de Japanners werd het gehele economisch leven ontwricht. Bovendien werden honderdduizenden Indonesische mannen door de gehele Indische archipel ingezet als arbeidskrachten, de zogeheten romusha s. Ook zij werden over heel Azië verspreid. Hun levensomstandigheden waren vergelijkbaar met of zelfs slechter dan die van de Europese geïnterneerden. Zo troffen verpaupering, honger en ziektes het grootste deel van bevolking in de archipel. Moeizaam herstel van gezag In de loop van 1944 werden delen van oostelijk Nederlands-Indië bevrijd door Amerikaanse en Australische troepen. De Australische troepen leverden strijd op Borneo. In mei en juni 1945 veroverden zij de voor Nederlands- Indië belangrijke oliewinplaatsen Tarakan en Balikpapan terug op Japan. De bevrijding van Java stond op het programma, maar nadat Borneo was heroverd, wijzigde Generaal MacArthur zijn strategie en maakten de Amerikaanse troepen direct opmars richting Japan voor de grote invasie. Deze wending was voor veel inwoners van Indië desastreus: een hoog percentage stierf juist in deze periode aan ondervoeding en ziektes. Op 15 augustus 1945 capituleerde Japan. Toevallig werd op deze datum ook het commando over Nederlands-Indië overgedragen van Amerikaans naar Brits opperbevel. Onder commando van Lord Mountbatten bezetten de Britse troepen Java en Sumatra. Deze troepen waren verantwoordelijk voor het accepteren van de Japanse overgave en de afvoer van Japanse troepen. Daarnaast hadden zij tot taak de orde en de rust te handhaven totdat de Nederlands- Indische regering het gezag kon overnemen. Het gezag in Oost-Indonesië berustte bij Australische legereenheden. Zij werkten samen met de NICA, die het herstel van het Nederlands burgerlijk gezag moest bewerkstelligen. Dat herstel verliep echter uiterst moeizaam. Tijdens de Japanse bezetting had het nationalisme zich sterk ontwikkeld. Op 17 augustus 1945 riepen Soekarno en Hatta de onafhankelijkheid uit. In de daarop volgende maanden brak de bersiapperiode uit, waarin Indonesische vrijheidsstrijders op verschillende plaatsen de macht grepen. De Britse troepen stonden hier vrijwel machteloos tegenover en konden het militair gezag slechts op een beperkt aantal plaatsen laten gelden. De bersiapperiode vormde één van de gewelddadigste en bloedigste periodes uit de laatkoloniale geschiedenis. Deze periode heeft diepe sporen nagelaten in de Indische gemeenschap. Naast de ongeregeldheden die op grote schaal plaatsvonden, werden vanaf oktober voornamelijk op Java grote groepen met name Indo-Europeanen door de nationalisten gevangen genomen en (vaak opnieuw) geïnterneerd in de Republikeinse kampen. Deze bevonden zich vooral op Middenen Oost-Java. Voorbeelden hiervan zijn het Gunturkamp in de Bergenbuurt in Malang en het kamp Soemobito. De meeste geïnterneerden bleven tot juni 1946 in gevangenschap en werden naderhand geëvacueerd naar Batavia, Semarang of Soerabaja. Collectie National Archives Londen, WO 106, inv. nr Deze kaart geeft weer hoe de Amerikanen en Britten het opperbevel in de regio verdeelden. Collectie National Archives Londen, WO 203, inv. nr De herovering van Bali in maart 1946 wordt op deze kaart in beeld gebracht.

3 Na jaren van politiek getouwtrek maakte het kabinet-kok in 2001 een langverwacht gebaar naar de Indische gemeenschap. Behalve geld voor individuele uitkeringen voor Indische mensen kwamen er fondsen beschikbaar voor collectieve doelen voor erfgoedbehoud. Het Nationaal Archief besloot toen om zijn eigen bijdrage te leveren aan de geschiedenis van en voor de Indische gemeenschap. In Britse, Amerikaanse en Australische archieven speurde een team wetenschappers naar onbekende documenten die de dekolonisatie van Nederlands- Indië van een andere kant kunnen belichten. Projectcoördinator Margaret Leidelmeijer en historicus Johan van Langen berichten van hun overzeese ontdekkingstocht. Het plan om de buitenlandse bronnen over Nederlands-Indië op te sporen en bijeen te brengen in een digitale onderzoeksgids kwam van Fried Fischer, frequent studiezaalbezoeker en representant van de Indische gemeenschap. Fischer deed onderzoek naar de rol van Groot- Brittannië tijdens de dekolonisatie en stuitte op de beperkingen van het Nederlandse archiefmateriaal. Hij stelde daarom voor een schaduwarchiefbestand aan te leggen. In dit archiefbestand zouden niet alleen kopieën van Britse bronnen een plaats moeten krijgen, maar ook relevant Amerikaans en Australisch materiaal. Die droom ging in vervulling dankzij een gift van het kabinet-kok. Zo ontstond het project Afscheid van Indië. Sinds augustus 2005 werkt een team wetenschappers uit het Nationaal Archief aan een schaduwarchiefbestand met voornamelijk geallieerde archiefbronnen uit de jaren Deze gaan over de oorlogsperiode, het verloop van het dekolonisatieproces en de lotgevallen van de Indische samenleving. Het einddoel is een digitale onderzoeksgids die deze collectie grondig en gemakkelijk raadpleegbaar zal maken op de website van het Nationaal Archief. Naar verwachting is deze eind volgend jaar klaar. Nieuw licht Hoewel het project nog volop bezig is, valt nu al te verwachten dat het bronnenmateriaal op sommige kwesties nieuw licht zal werpen. Om te beginnen op de gecompliceerde verhouding tussen de landen die in de jaren veertig betrokken waren bij de dekolonisatie van Nederlands-Indië. Al deze landen hadden hun eigen visie op het dekolonisatieproces waarbij ze voornamelijk hun eigen belangen nastreefden. In het verzamelde materiaal komen deze belangen uitgebreid aan de orde, waardoor een meer genuanceerd en gedetailleerd beeld ontstaat. Daarnaast zijn bronnen verzameld van de Australische strijdkrachten over de bevrijding en bezetting van Borneo, Celebes, de Molukken, de Soendaeilanden en Nieuw-Guinea. Deze regio s staan doorgaans veel minder in de belangstelling dan Java of Sumatra. Het verzamelde materiaal over deze eilanden kan een impuls geven aan nieuw onderzoek, omdat het naast veel onbekend materiaal ook zeer gedetailleerde informatie bevat over de lokale situatie tijdens en vlak na de Japanse overgave. Regering in ballingschap Na de bezetting in mei 1940 verloor Nederlands- Indië de verbinding met het moederland. De verdediging van de archipel was een groot probleem. De kolonie beschikte met het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) weliswaar over een professionele strijdmacht, maar die zou niet opgewassen zijn tegen een tegenstander als Japan. De Indische regering zocht daarom samenwerking met Groot- Brittannië, de Verenigde Staten en Australië. Na de aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941, werd het American-British-Dutch-Australian Command (ABDACOM) gevormd. Het mocht niet baten. Java viel op 8 maart 1942 in handen van Japan. Drie maanden na de aanval op Pearl Harbor was de Japanse overheersing van geheel Nederlands-Indië een feit. Na de val van Java weken restanten van het Koninklijk Nederlands Indisch Leger, het KNIL, uit naar Ceylon en Australië en werkten vandaaruit mee aan de bevrijding van de archipel. In de loop van 1944 vestigde de Nederlands-Indische regering in ballingschap zich in Camp Columbia, dichtbij Brisbane. Hier werd de Netherlands Indies Civil Administration (NICA) actief, die in het kielzog van de geallieerde troepen het Nederlands bestuur in de veroverde gebieden moest voorbereiden. Het strijdtoneel in Azië was opgedeeld in verschillende gebieden (zie kaart p. 6). w Collectie Archieven Strijdkrachten in Nederlands-Indië, ( ) (1960), , inv. nr Foto van de T-Brigade tijdens de eerste politionele actie. De brigade bestond voornamelijk uit Nederlandse vrijwilligers die na de Tweede Wereldoorlog naar Indië gingen. Collectie Archieven Strijdkrachten in Nederlands-Indië, ( ) (1960), , inv. nr Soldaten op de kade nemen afscheid van collega s die uit Indië vertrekken.

4 De Britten bleken in de periode niet in staat om het gezag in Nederlands-Indië te herstellen en het land kwam grotendeels in handen van de nationalistische troepen. Uit deze periode stamt het gevoel van twijfel aan de Britse loyaliteit, dat nog sterk leeft bij een deel van eerste generatie, die het verlies en de gevolgen hiervan aan den lijve heeft ondervonden. Zij hebben de indruk dat Groot-Brittannië niet ingreep, omdat het op het punt stond zijn eigen koloniale kroonjuweel India te verliezen en Nederland zijn kolonie misgunde. Commissie van Goede Diensten Na de periode van Brits militair gezag probeerde de Nederlands-Indische regering met onderhandelingen en met militaire inzet haar autoriteit te herstellen. Maar dat mislukte. Toen de Nederlanders in de zomer van 1947 overgingen tot de eerste politionele actie, bleek dat de internationale gemeenschap weinig voelde voor herstel van de oude koloniale verhoudingen. De Verenigde Naties eisten meer invloed op de onderhandelingen tussen Nederland en de Indonesische Republiek. Een zogenaamde Commissie van Goede Diensten werd in het leven geroepen om een uitweg te vinden uit dit slepende conflict. Deze commissie telde drie leden: een Belgisch commissielid dat Nederland vertegenwoordigde, een Australisch lid dat Indonesië vertegenwoordigde en een Amerikaans commissielid. Deze drie commissieleden voerden besprekingen met vertegenwoordigers van de Nederlands-Indische regering en met de Republiek Indonesië. De regeringen van Australië en de Verenigde Staten volgden deze onderhandelingen nauwgezet en gaven waar gewenst sturing. Samen met Groot-Brittannië waren zij de hoofdrolspelers in het dekolonisatieproces van Nederlands-Indië. Hun nationale belangen en visies waren van grote invloed op het verdere verloop. Voor de Verenigde Staten zijn dezelfde thema s van belang en daarnaast is de Amerikaanse houding tegenover Nederland en Indonesië na de oorlog relevant, zoals die in haar rol als lid van de Commissie van Goede Diensten. Australië was de hele periode nauw betrokken bij alle ontwikkelingen in Nederlands-Indië, zowel bij de oorlogsvoering als bij het dekolonisatieproces. Vorig jaar heeft het team onderzoek verricht in deze drie landen. Na een intensief onderzoek met de zoekmachines van de betreffende archiefinstellingen, hebben ze de relevante series goed in kaart kunnen brengen. Voor het schaduwarchiefbestand willen ze zoveel mogelijk complete series reproduceren. Zo hebben de speurders in de National Archives in Londen prachtige bronnen gevonden uit de periode van het Brits militaire gezag op Java in de collectie War Office 203, South East Asia Command: Military Headquarters. Deze collectie bevat documenten die een gedetailleerd beeld geven van deze periode, zoals de situation reports waarin per dag of per week de lokale situatie en ongeregeldheden werden beschreven in verschillende plaatsen op Java. Ze troffen bijvoorbeeld uitgebreide verslagen aan van Britse militairen over de strijd tegen de Indonesiërs. Zij beschreven de angst bij de Brits-Indische manschappen voor de pemoeda s, nationalistische jongerengroeperingen. Daarnaast vonden de onderzoekers documenten waarin de ergernissen van Britse officieren werden beschreven over de vermeende onwil van de Nederlanders om hun Molukse troepen onder controle te houden in Batavia/Djakarta. Ook maakten zij melding van het vele geweld, gepleegd door pemoeda s tegen vrouwen en kinderen. De Britse officieren vonden het onbegrijpelijk dat de Nederlanders hierover niet in de publiciteit traden. Het onderzoek in de Verenigde Staten bij de National Archives and Record Office verliep een stuk moeizamer dan in Londen. Collecties waren slecht ontsloten en daardoor slecht toegankelijk. Vaak was het materiaal in de betreffende collectie niet aanwezig of bestond dit slechts uit fragmenten over Nederlands- Indië. Het was duidelijk dat Nederlands-Indië voor het Amerikaanse opperbevel aanzienlijk minder interessant was dan bijvoorbeeld de herovering van de Filippijnen en het veroveren van Japan. Toch trof het team ook hier series aan die zeer de moeite waard zijn voor het schaduwarchiefbestand, bijvoorbeeld uit Record Group 59 w Archiefonderzoek in het buitenland In hun zoektocht naar documenten voor het schaduwarchiefbestand hebben de onderzoekers zich laten leiden door de betrokkenheid van de verschillende landen in de periode bij een aantal thema s. Wat betreft Groot-Brittannië ligt het zwaartepunt van het onderzoek bij de politieke en militaire samenwerking in het ABDAcommand, de commandowisseling in 1945 en de periode van militair gezag in Nederlands-Indië. Australian War Memorial, Canberra Met het schilderij Group of Dutch Servicemen uit 1943 heeft William Dargie drie mannen van de in Australië aanwezige Nederlandse krijgsmachtonderdelen (Luchtmacht, Marine en KNIL) vastgelegd. 7

5 Department of State: Decimal Files Deze files betreffen de uitputtende correspondentie tussen het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken en haar ambassades en consulaten over de Indonesische kwestie. In totaal beslaat deze correspondentie vijftien dozen, waarvan inmiddels dertien zijn gedigitaliseerd. Tijdens het digitaliseren werd er ook een serie fotoportretten gevonden van de belangrijkste Indonesische nationalisten. Ten slotte overtrof Australië de stoutste verwachtingen. Hier waren veel bronnen zowel op politiek als militair gebied goed geordend in series aanwezig. De onderzoekers vonden bijvoorbeeld veel gedetailleerde informatie over Oost- Indonesië: Borneo, Celebes, Halmaheira, Ambon, Timor en Nieuw-Guinea tijdens de bevrijding en de daaropvolgende periode. Daarnaast kwamen de speurders bronnen tegen over de oorlogstijd, afkomstig van inlichtingendiensten, zoals de Service Reconnaissance Department en de Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS), respectievelijk de geallieerde inlichtingendienst en de Nederlandse inlichtingendienst. Hoewel er veel overlap is met bronnen bij het Nationaal Archief, blijft hier nog veel uniek materiaal over dat geschikt is voor het schaduwarchiefbestand. Aansluiting bij het Nationaal Archief Er moet nog hard gewerkt worden om het project tot een goed einde te brengen. Na het onderzoek in de buitenlandse archieven wordt dit jaar het schaduwarchiefbestand gerealiseerd. OnderzoekerJohan van Langen zal de relevante bronnen in Londen en Washington gaan fotograferen. De digitalisering van de bronnen in Australië wordt uitbesteed aan de archiefinstellingen zelf. Het schaduwarchiefbestand zal aansluiten op de collectie van het Nationaal Archief, die op het gebied van de dekolonisatie van Nederlands-Indië heel veel te bieden heeft. Van bijzondere waarde is bijvoorbeeld de collectie van het Ministerie van Defensie, met name de collectie Archieven Strijdkrachten in Nederlands-Indië, ( ) [1960] die pas is overgedragen. (Zie ook Aanwinsten p. 26). Hierin zijn verschillende archieven die voorheen aparte collecties vormden in het Centraal Archieven Depot van het Ministerie van Defensie, samengevoegd tot één collectie. Hoewel de nadruk ligt op de periode na 1946, zijn hier ook documenten aanwezig afkomstig van de geallieerde commando s en de geallieerde landen (zie ook p. 26). Veel bronnenmateriaal is te vinden in het archief van het Hoofdkwartier Militaire Luchtvaart, Kantoor Inlichtingen, ( ) Daarnaast zijn in het archief van schout-bij-nacht b.d. Salm, Liaison Officier/hoofd Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS), documenten aanwezig met informatie over de oorlogsperiode. Verschillende generaties Net als Fried Fischer hebben veel leden uit de Indische gemeenschap de periode persoonlijk meegemaakt. Een tijd die niet alleen bij de direct betrokkenen sporen heeft nagelaten, maar ook bij latere generaties. Eén van de gevolgen van de Japanse bezetting en de soevereiniteitsoverdracht was de grote uittocht van (Indische) Nederlanders en Molukkers naar Nederland. De opvang in Nederland hebben velen als slecht en kil ervaren. Er was weinig aandacht en veel onbegrip voor de oorlogservaringen van deze groep. Het oorlogsverleden werd diep weggestopt. Tegenwoordig gaan veel leden van de Indische gemeenschap op zoek naar gegevens uit de oorlogstijd en de naoorlogse periode om hun eigen familieverleden beter te begrijpen. Het project Afscheid van Indië wil hen hierbij helpen. In samenspraak met de wetenschappelijke begeleidingscommissie en de klankbordcommissie wordt de website daarom opgezet voor onervaren tot minder ervaren onderzoekers, die zowel oppervlakkige als diepgaande informatie willen verwerven over het Indisch verleden. De website wordt laagdrempelig en zal de bezoekers de weg wijzen naar verschillende soorten informatie. Via interactieve tijdsbalken, interactieve kaarten, een Collectie National Archives Washington Twee hoofdrolspelers bij de bevrijding van de Indische archipel: Lord Mountbatten en generaal MacArthur. National Archives Australia, Canberra Japanse eedsaflegging van Jhr. A.W.L. Tjarda van Starkenborgh Stachouwer, de Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië in het begin van de oorlog. 8

6 onderzoeksgids en een zoekmachine kunnen zij steeds dieper graven. In de onderzoeksgids zal bij de verschillende thema s worden verwezen naar zowel het schaduwarchiefbestand als naar relevante archieven in de collectie van het Nationaal Archief. Eind volgend jaar kunnen bezoekers de onderzoeksgids via de website van het Nationaal Archief raadplegen. Dan gaat de wens van onze initiator Fried Fischer eindelijk in vervulling. Helaas zal hij het niet meer meemaken, hij overleed in november Margaret Leidelmeijer is projectcoördinator Afscheid van Indië bij het Nationaal Archief. Johan van Langen is historicus en werkt bij het Nationaal Archief. Denk mee en stel vragen! Het Nationaal Archief voert het project Afscheid van Indië niet alleen uit. Om de kwaliteit te waarborgen en om de stem van de Indische gemeenschap te doen gelden, zijn twee commissies samengesteld die het project ondersteunen: een wetenschappelijke begeleidingscommissie en een klankbordcommissie. Leden van deze commissies hebben naast wetenschappelijke kennis over de Indische geschiedenis affiniteit met, of zijn afkomstig uit, de Indische gemeenschap. De directeur van het Nationaal Archief, dr. Maarten van Boven, is voorzitter van de wetenschappelijke begeleidingscommissie. Inhoudelijk wordt verder samengewerkt met het project Voorouderlijke Sporen van Stichting Pelita, het project Indisch Knooppunt van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) en met Museum Bronbeek. Maar ook de toekomstige gebruikers van de onderzoeksgids kunnen hun zegje doen. Het is de bedoeling de gids op te zetten op basis van vragen die leven bij leden van de Indische en Molukse gemeenschap. Het projectteam verzoekt lezers daarom vragen die hen bezighouden te mailen of te sturen, zodat wij de onderzoeksgids inhoudelijk hierop goed kunnen afstemmen. U kunt uw vragen sturen naar: Afscheid van Indië, Postbus 90520, 2509 LM Den Haag of en naar: margaret.leidelmeijer@nationaalarchief.nl of johan.van.langen@nationaalarchief.nl. Toegangen Ministerie van Defensie, collectie Archieven Strijdkrachten in Nederlands- Indië, ( ) (1960) Geraadpleegde overzeese archieven: National Archives and Record Office Washington, onder meer Record Group 59 Department of State: Decimal Files National Archives Londen, onder meer War Office 203, South East Asia Command: Military Headquarters. National Archives of Australia, Canberra, Service Reconnaissance Department en de Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS).