4 augustus e jaargang no. 30

Transcriptie

1 4 augustus e jaargang no. 30 Om Mobile Equipment te mogen besturen bij Suralco, moet een operator getraind, gescreend en gekwalificeerd worden. De activiteiten horende bij het kwalificatieproces worden primair door het Training Department uitgevoerd. Om dit proces zonder stagnaties te kunnen uitvoeren wordt er gebruik gemaakt van afdelingstrainers, medewerkers die ervaren mobile equipment operators zijn en die door hun afdelingshoofden worden aangesteld als mobile equipment afdelingstrainer. Suralco heeft vastgestelde regels waaraan deze trainers moeten voldoen. Deze regels schrijven voor dat de afdelingstrainers door het Training Department moeten worden opgeleid om hun collega s op een verantwoorde wijze in de praktijk te kunnen trainen en begeleiden. Onderwerpen die aan de orde komen bij deze opleiding zijn o.a.: de rol van de trainer, de houding van de trainer, het leerproces bij volwassenen, trainingmethodiek. Het trainingsmateriaal verschaft informatie over belangrijke aspecten die betrekking hebben op het trainen van employés. De onderwerpen zijn op maat gesneden, waardoor de participanten de stof zonder al teveel inspanningen kunnen begrijpen. Bij een succesvolle afronding van de cursus wordt de afdelingstrainer in staat geacht: 1. de trainee operator te instrueren om het equipment zo spoedig mogelijk te kunnen besturen om zodoende zijn bijdrage te kunnen leveren aan het productieproces; 2. de benodigde veiligheidsvoorschriften en beperkingen van de machine die ongelukken zouden kunnen veroorzaken, zo goed mogelijk bij te brengen; 3. handelingen die de machine zouden kunnen beschadigen, onder de aandacht van de trainee operator te brengen. Op de foto linksboven voert de cursist Gerold Sumter van het BHP Billiton Training Department zijn opdracht uit ten overstaan van een deel van de groep cursisten, en op de andere foto kijken de overige cursisten of operator Gilbert Seran de instructies van Hans Dekker van SEMC goed in de praktijk brengt. Op beide foto s slaat Senior Instructor Leendert Darnoud de verrichtingen gade. 1

2 Het Training Department heeft recentelijk twee Train The Trainer - cursussen verzorgd, eentje in juni en de andere een maand later. Aan de contractorbedrijven die Mobile Equipment Services aan Suralco verlenen, werd de gelegenheid geboden hieraan deel te nemen. Die bedrijven zijn: Busbedrijf S.Badjalala, Transportbedrijf K.Sewdajal, Haukes N.V., SEMC en TCS. Onze Joint Venture Partner BHP Billiton Maatschappij Suriname had vier participanten, terwijl onze training supplier M.E.T. drie trainers heeft laten upgraden. In totaal namen 40 personen aan de training deel. Van de 25 Suralco afdelingstrainers zijn zestien direct geslaagd; vier kwamen in aanmerking voor een re-test en de overigen zijn afgewezen. Van de vijftien trainers van contractorbedrijven zijn elf direct geslaagd en kwamen vier in aanmerking voor een re-test. Het grootste deel van de 530 pompen die het bedrijfsproces in Paranam Operations ondersteunen, gebruikt pakkingwater (packing water). Dit water is nodig voor smering van de pakking, koeling van de as en afdichting van de pomp. Eerder deze maand verscheen in Alcoa Business Highlights (MyAlcoa) onder de kop Operational Excellence een mededeling over Suralco. Suralco procurement operations generated $222K in annualized material and packing water reductions savings by changing to new pump packing material (from C-27 to ML560). Aanleiding om op onderzoek uit te gaan en te praten met Engineering Superintendent Rudi Liems, Staff Mechanical Engineer Jai Gobardhan en Reliability Engineer Giovanni Ridley. In mei 2002 ging een project van start om het gebruik van pakkingwater te reduceren. In de beginfase werd het gebruik van pakkingwater op dagbasis gereduceerd van ongeveer 2.5 miljoen liter naar 1.4 miljoen liter. Dat leverde op jaarbasis een financiële besparing op van US$ 2.9 miljoen. De reductietrend zette zich voort, er werden steeds meer opportunities aangegrepen voor efficiënter gebruik van pakkingwater. Momenteel zitten we bij Suralco op een verbruik van liter per dag. Dit is mede het gevolg van de overschakeling, in januari dit jaar, op een andere pomppakking, de ML560. Ze is weliswaar iets duurder dan de eerder gebruikte C-27, maar haar life cycle levensduur is bijna twee keer langer en ze levert een extra besparing van liter pakkingwater per dag op. De totale savings op jaarbasis bedragen ruim US$ , waarvan meer dan de helft (± US$ ) komt door verdere vermindering van pakkingwatergebruik. De process improvement is toe te schrijven aan de scherpe focus op het pompgebeuren van de operatingafdelingen (Bauxite Preparation, Digestion, Clarification, Precipitation, Calcination). Pompen worden tijdig bijgesteld, eventuele lekkages worden meteen aangepakt, zodat er geen pakkingwater wordt verspild. Er is nog opportunity voor verdere reductie van pakkingwater. De target is voor dit kwartaal (Q3)172 gpm. Q1 had een target van 207 gpm, actual werd gpm gebruikt. In Q2 was de target 190 gpm en het verbruik lag 21.6 gpm eronder. Tenslotte moet zeker vermeld worden, dat pakkingwater uit onze waterbronnen komt. Vermindering van pakkingwatergebruik heeft dan ook geresulteerd in een reductie van het gebruik van deze steeds schaarser wordende natuurlijke hulpbron, waarmee we zeer zuinig moeten omspringen. 2

3 Er gaat door de pijpenbundels Boiler Feed water dat in de ketel wordt verhit tot oververhitte stoom van 850 psig. Er vindt temperatuuroverdracht plaats tussen het water in de stoompijpen en de hete gassen die door de verbranding in het fornuis ontstaan. De voorverwarmde lucht wordt voor de verbranding door een Force Driven fan naar binnen geblazen en de rookgassen verlaten de stoomketel via de schoorsteen of stack. De opgewekte oververhitte stoom wordt grotendeels vis de stoomturbines naar de processen in de Refinery gedistribueerd onder een gereduceerde druk van +/- 110psig. De stoomketel, bekend als Boiler # 2 van het Powerhouse krijgt een grote onderhoudsbeurt (overhaul). Over tweeënhalve week zal deze hogedrukstoomketel weer in bedrijf worden gesteld. Hij zal dan ongeveer drieënhalve week onderhevig geweest zijn aan onderhoudsactiviteiten. De corrosie (roestvorming) en gaslekkages hebben tot het besluit geleid om bij deze overhaul ook de skin casing grotendeels te vervangen. Deze skin casing, die dient ter afdichting van de pijpenbundels in de boiler, is bijna 40 jaar in tact geweest. Bij deze overhaul wordt Boiler # 2 schoongemaakt en wordt soot of roet dat zich als restant van de verbranding van zware olie op de pijpen heeft opgehoopt, verwijderd. De pijpen worden onderworpen aan diktemetingen om hun conditie te bepalen en er zijn ook kleine refractory-reparaties (refractory is het hittebestendige materiaal dat gebruikt wordt ter bescherming tegen hoge temperaturen). Bij de job, die onder supervisie staat van Thermal Power Shift Foreman Marcus Apapoe, zijn medewerkers van het Powerhouse, Services, en de contractorbedrijven Kier/CCC en Cobo betrokken. De overhaul van boiler # 2 heeft geen effect op de productie van de Refinery. De leverantie van stoom ondervindt geen nadeel, want de low pressure boiler # 6 (package boiler) is ingezet om de maintenance aan boiler # 2 te kunnen doen. 3

4 In 2004 is Suralco gestart met het rehabiliteren van de oude mijngebieden (die tot 1990 in gebruik waren) in de Marowijne-concessie (de zogenaamde Legacy Area). Als eerste stap werd het totale werkgebied in kaart gebracht en opgemeten, aangezien alle documentatie tijdens de brand van het oude Suralco-kantoor in Moengo verloren ging, enkele jaren geleden. Net als in de actieve gebieden (nu onder management van BHP Billiton) worden delen van het Legacy-gebied gerehabiliteerd met lokale plantensoorten om bosontwikkeling te stimuleren. Tot eind 2005 was er in het Legacy-gebied reeds 90 ha gerehabiliteerd en volgens planning zal dit voor de komende jaren 150 ha per jaar worden. In 2005 werd ook een aanvang gemaakt met het prepareren en uitvoeren van proeven voor alternatief landgebruik in het Legacy-gebied. Dit gebeurde in samenwerking met enkele lokale bewoners, het CELOS (Centrum voor Landbouwkundig Onderzoek in Suriname), het IICA (Inter-Amerikaans Instituut voor Samenwerking op Landbouwgebied) en de Anton de Kom Universiteit van Suriname. Op het programma staan de aanleg van testarealen voor graslanden (veeteelt), agroforestry, bosbouw, traditionele gewassen (cassave) en biodieselsoorten. In juni 2005 is de eerste aanplant aangelegd van de Jatropha curcas (zogenaamde diesel tree ) in de Jones 1C mined out. Naast het doen van diverse testen wordt er ook gekeken naar niet agrarisch landgebruik van de uitgemijnde gebieden. In de afgelopen maanden zijn drie studenten van het Natin (Bosbouw en Toerisme) bezig geweest met het uitzetten van een traject in het Ricanaugebied. In hun project hebben ze de mogelijkheden bekeken voor het opzetten van de benodigde faciliteiten in het parkje om het bezoekers zo aangenaam mogelijk te maken. In het regulier overleg met de overheid (GMD, NIMOS en Bauxiet Instituut Suriname) zullen de resultaten van de testen worden besproken. Verdere plannen ter implementatie van de economisch aantrekkelijke alternatieven zullen worden uitgewerkt. Hierbij zal de locale bevolking betrokken worden, vooral met het oog op toekomstige beëindiging van de bauxietactiviteiten in het Marowijne-gebied (rond 2011). Ook zullen de uitkomsten van de testen worden meegenomen in de Closure Study die zal worden uitgevoerd voor Moengo. Het is ook interessant te vermelden dat derden momenteel in het Legacy-gebied exploratiewerkzaamheden verrichten naar de economische voorkomens van kaolin. Ook bij dit project verleent Suralco waar nodig medewerking, omdat de opkomst van een andere industrie een positieve invloed kan hebben op de economie van het gebied na sluiting van de bauxietmijnen. Jatropha curcas ( diesel tree ) 4

5 26 juli 1971 was de dag waarop Anton Brandon zijn loopbaan bij Suralco begon, vorige week woensdag precies 35 jaar geleden dus. Anton heeft zich in verschillende staffuncties ingezet voor het reilen en zeilen bij Suralco en is nu Joint Venture Liaison Manager. Zijn inzet werd geprezen door Managing Director Warren Pedersen, die hem ook de bescheiden die horen bij 35-jarig dienstverband overhandigde. Voor de lunch die Anton aanbood, hadden medewerkers ter verassing van de jubilaris ook zijn echtgenote Monica uitgenodigd. Het echtpaar en de medewerkers genoten van een taart, met een foto van Anton versierd. Wij wensen Anton nog vele prettige jaren bij Suralco. Op 26 juli j.l. herdacht ook Stanley Tjokro een jubileum: hij was toen 30 jaar in dienst. Stanley is Laboratory Shift Coordinator in ons chemisch lab. Ook aan deze jubilarissen onze felicitaties, met dank voor hun inspanningen om het bedrijfsproces op het goede spoor te houden. Proficiat en een plezierige voortzetting van jullie carrière. Eveneens 30 jaar dienstverband, maar dan een week eerder, op 19 juli j.l., herdacht Eugene Vrede. Hij is Process Operator Refining op de afdeling Calcination. De stemvork, die dienst doet als Suripop-trofee, heeft onze Managing Director Warren Pedersen op donderdag 27 juli j.l. overhandigd aan twee van de organisatoren van het festival, Frank Cameron en Werner Duttenhofer. De trofee is in Suralco s Machine Shop vervaardigd en volgens Warren Pedersen doet het ons altijd weer goed deze bijdrage te leveren. Het overgrote deel van de trofeeën van Suripop is namelijk door de handen van medewerkers van Suralco gegaan. Frank Cameron zei, kijkend naar de glimmende stemvork, dat Suralco weliswaar niet meedingt naar een prijs in het traditioneel geworden festival van Surinaamse liedjes, maar wel goed het tempo bijhoudt en continuous improvement laat meezingen als het gaat om de kwaliteit van de trofee. Het veertiende Suripop-festival wordt op 11 augustus a.s. gehouden. 5

6 Alcoa heeft het engineering bedrijf Bechtel Corp. als partner gekozen voor een feasibility study in verband met de bouw van een aluminiumsmelter op Trinidad. Voor de constructie van de smelter trok Alcoa in een eerder stadium US$ 1.5 miljard uit. De studie wordt naar verwachting tegen het eind van dit jaar afgerond. De smelter moet komen te staan in Cap-de-Ville op de zuidwestkust van Trinidad. De Environmental Management Authority van Trinidad accepteerde twee weken geleden de aanvraag van Alcoa om een milieuonderzoek te doen. Alcoa moet een environmental impact assessment maken waarin publiekelijk wordt aangegeven welke effecten op het gebied van milieu en gezondheid mogelijk zijn. Dit moet gebeuren voordat de eerste steen voor de smelter wordt gelegd. Critici op Trinidad hebben wat bezwaar tegen het voornemen om een smelter in Cap-de-Ville te bouwen. Ze vrezen voor nadelige milieueffecten. Alcoa en de Trinidadiaanse premier Patrick Manning zijn een andere mening toegedaan: de smelter wordt milieuvriendelijk en zal de economie proposed smelter Cap-de-Ville versterken. Volgens een woordvoerder hoopt Alcoa volgend jaar met de constructie te beginnen. De smeltercapaciteit wordt geraamd op metrieke ton per jaar. Bechtel is momenteel bezig met de constructie van een Alcoa - smelter in het noordoosten van IJsland. Het design van de smelter op Trinidad komt overeen met het ontwerp van IJsland. Brein krimpt door eiwittekort Meestal zijn het vervelende ophopingen van eiwitten, die hersencellen doen afsterven en het brein doen krimpen. Maar bij sommige mensen die lijden aan frontaalkwabdementie is juist een tekórt aan eiwit de oorzaak. Dat ontdekten twee groepen onderzoekers, die hun vinding allebei publiceren in Nature. Frontaalkwabdementie is de tweede meest voorkomende vorm van dementie bij mensen jonger dan 65 jaar, na de ziekte van Alzheimer. De aftakeling beperkt zich tot het voorste gedeelte van de hersenen, waarin gebieden voor 6

7 Zo ziet een brein eruit van iemand die last heeft (had) van frontaalkwabdementie. Het voorste deel is helemaal verschrompeld. taal, geheugen, persoonlijkheid en sociaal gedrag liggen. Mensen met frontaalkwabdementie hebben dan ook vaak moeite met praten, gedragen zich vreemd en ontwikkelen soms zelfs een compleet nieuwe persoonlijkheid. In tegenstelling tot degenen met Alzheimer hebben ze pas in een laat stadium last van geheugenverlies. Bij een groot deel van de patiënten 35 tot 50 procent zit frontaalkwabdementie in de familie. Eerder hersenonderzoek liet zien dat bij sommige van deze mensen opeenstapelingen van het eiwit tau de boosdoeners waren. Mensen met ziektes als Parkinson en Alzheimer hebben ook last van dergelijke eiwitophopingen, waardoor hersencellen afsterven en het brein als het ware krimpt. De oorzaak van die hoopjes bij de frontaalkwabdementen is een mutatie in het gen dat voor tau codeert, gelegen op chromosoom 17. Die mutatie is erfelijk. Maar er waren ook families die helemaal geen eiwitophopingen hadden, terwijl hun voorste hersendelen wel degelijk achteruit gingen. Vreemd. Logische conclusie van enkele onderzoekers was dan ook: er moet nog een andere oorzaak zijn. Dat die zich eveneens op chromosoom 17 moest bevinden, wisten ze gelukkig al door eerder genetisch onderzoek. De vraag was alleen: waar? In twee vergelijkbare publicaties in Nature geven de wetenschappers antwoord. Het was zoeken naar een speld in een hooiberg, weet Christine van Broeckhoven, moleculair genetica aan de Universiteit van Antwerpen en één van de auteurs in Nature.,,We wisten zelfs op En zo dat van een gezond persoon. welk deel van chromosoom 17 de oorzaak moest liggen, maar alleen dat bevat al circa 150 genen. Die allemaal onder de loep nemen in de hoop iets te vinden, kost enorm veel tijd. Om die reden besloten Van Broeckhoven en haar groep samen te werken met een team onder leiding van Mike Hutton, werkzaam aan het Mayo Clinic College of Medicine in Jacksonville, Florida (VSA). Van Broeckhoven:,,In totaal hebben we tachtig genen bekeken, tot we iets vonden. Dat iets bleek een verandering in het gen dat de code bevat voor het eiwit progranuline. Dit eiwit is een zogeheten groeifactor en komt veel in de hersenen voor. Wat het daar precies doet, is niet helemaal duidelijk. Progranuline zou op de één of andere manier betrokken zijn bij wondheling en het controleren van de celcyclus en ontstekingen. Wel staat vast dat teveel ervan kan leiden tot kanker. De teams van Van Broeckhoven en Hutton bekeken het erfelijke materiaal van families waarin vaak frontaalkwabdementie voorkwam uit onder meer Canada, België en Nederland. Degenen die aan de ziekte leden hadden allemaal niet teveel, maar juist te weinig van de groeifactor in hun hersenen.,,blijkbaar zorgt progranuline ervoor dat de hersencellen gezond blijven. Mensen hebben elk chromosoom dubbel en dus ook elk gen. Bij alle onderzochte patiënten was één kopie van het progranuline-gen stuk. Het andere gen functioneerde gewoon, maar toch was dat niet genoeg. Ook al was nog de helft van de gebruikelijke hoeveelheid aanwezig, toch stierven neuronen af, met Bij Alzheimer-patiënten beperkt het krimpen zich niet tot de voorste kwabben. Links een hersendoorsnede van een gezond persoon, rechts die van een patiënt. (Foto National Institute on Aging) alle gevolgen van dien. Het slechte nieuws is dat de mutatie dominant is. Van Broeckhoven:,,Met andere woorden: als je m hebt, dan word je ziek. Als je tenminste lang genoeg leeft. Het goede nieuws is dat deze ontdekking de weg vrij maakt voor behandeling van de dementie. Gewoon een beetje progranuline inspuiten en het leed is geleden, zou je zeggen.,,dat kan een oplossing zijn ja, erkent de Vlaamse.,,Er wordt zelfs al geëxperimenteerd met neussprays met groeifactoren. Zo n spray zou handig zijn, mits progranuline direct werkt op de hersencellen. Maar werkt die via een omweg, door weer andere groeifactoren te stimuleren, dan heeft direct inspuiten niet zo veel zin. Bovendien moet je voorzichtig zijn met de dosering. Teveel progranuline kan leiden tot tumoren. Daarom moeten we eerst goed uitzoeken hoe het eiwit precies werkt. Desalniettemin denk ik dat de weg naar een geneesmiddel hier korter zal zijn dan normaal. Het is bij deze vorm van frontaalkwabdementie niet zo dat er een heel scala aan oorzaken is. Slechts één veranderd gen heeft de ziekte als gevolg. En dat biedt hoop. Overigens gaat Van Broeckhoven nu ook onderzoeken hoe het staat met progranuline in de hersenen van mensen met de ziekte van Alzheimer en Parkinson. Die twee lijken erg op frontaalkwabdementie. Ook hierbij sterven hersencellen af en Van Broeckhoven wil weten of en in hoeverre progranuline dat proces kan vertragen. Noorderlicht Nieuws 7

8 Erfelijkheid wil zeggen dat bepaalde eigenschappen van ouders op kinderen worden overgedragen. Erfelijke eigenschappen zijn bijvoorbeeld de kleur van de ogen en de kleur van het haar. Maar u kunt ook bepaalde karaktertrekken en talenten overdragen op uw kinderen. Waar veel mensen niet zo bij stilstaan is dat ook ziektes erfelijk bepaald kunnen zijn. Soms hebben pasgeboren baby s een afwijking die geheel of gedeeltelijk erfelijk bepaald is. Erfelijke ziekten van de ouders worden via de eicel van de moeder en de zaadcel van de vader aan het kind doorgegeven. In die ei- en zaadcel zitten genen en chromosomen. Zij zijn de dragers van de erfelijke eigenschappen, dus ook van ziekte-eigenschappen. De chromosomen zijn van die twee het grootste, in iedere ei- en zaadcel zitten er 23. Op de chromosomen zitten de genen. Hiervan zijn er duizenden. Sommige ziektes worden veroorzaakt omdat er met de chromosomen iets aan de hand is. Er kan bijvoorbeeld een stukje chromosoom ontbreken of er kan een chromosoom te veel zijn. Van dit laatste is Down - syndroom het bekendste voorbeeld. Mensen met Down - syndroom hebben een extra chromosoom 21. Heel soms komt dit extra chromosoom van één van hun ouders; dan is de aandoening dus erfelijk. Gelukkig komen erfelijk bepaalde chromosoomafwijkingen heel weinig voor. Ook met de genen kan iets mis zijn. Soms ontstaat er al een ernstige ziekte als er met één gen iets mis is, soms zijn meerdere genen bij een ziekte betrokken. Een voorbeeld van de eerste categorie is hemofilie of bloederziekte, een voorbeeld van de tweede categorie is autisme. Dominant, recessief en X-gebonden overervende ziekten Erfelijke ziekten zijn het gevolg van veranderingen (mutaties) in de genen. Sommige erfelijke ziekten ontstaan omdat één gen verandert. Deze ziekten heten met een ingewikkelde term monogene ziekten (mono betekent één). Er zijn wel duizenden monogene ziekten. De meeste zijn heel zeldzaam. Afbeelding uit brochure Anthropogenetische Vereniging en Vereniging Klinische Genetica Nederland. Monogene ziekten worden onderverdeeld in autosomaal dominant-overervende ziekten, autosomaal recessiefoverervende ziekten en X-gebonden overervende ziekten. Bij autosomaal dominante overerving hoeft een kind maar één defect gen te krijgen. Dat gen kan zowel van de vader als van de moeder komen. Als één van de ouders de ziekte heeft, is de kans 50% dat het kind het dominante gen erft. En als hij dat gen krijgt, is het zeker dat hij de ziekte ook krijgt. Bij autosomaal recessieve overerving zijn twee defecte genen nodig, een van iedere ouder. De ouders zijn meestal zelf niet ziek, want zij hebben nog een normaal functionerend gen over. Vaak weten ze niet eens dat ze drager zijn. De erfelijke ziekte komt dan als het ware uit het niets tevoorschijn en is in de familie meestal onbekend. Zijn beide ouders inderdaad drager, dan is de kans dat een kind de ziekte krijgt 25%. De kans dat het kind alleen drager is, is 50%. Net als zijn ouders is het kind dan niet ziek en meestal is het niet bekend dat het de aanleg voor die ziekte draagt. De kans dat het kind géén drager is en ook de ziekte niet heeft, is 25%. Bij X-gebonden overerving zijn vrouwen draagster. Op hun X-chromosoom (vrouwelijke geslachtschromosoom) dragen zij het defecte gen. Bij X-gebonden overerving hebben alleen de zonen van draagsters kans op de ziekte. Die kans is 50%. De dochters van draagsters hebben 50% kans dat zij net als hun moeder draagster zijn. Ook in dit geval hebben de draagsters meestal niet door dat zij een erfelijke ziekte doorgeven. Zelf hebben ze namelijk geen klachten. Soms is de persoon met de erfelijke ziekte de eerste in zijn familie met die ziekte. De ziekte ontstaat dan door een spontane mutatie. Dit kan bij de persoon zelf of bij zijn moeder of vader gebeuren. Ook deze spontaan ontstane ziekten zijn op hun beurt weer erfelijk. Als het gendefect dat een ziekte veroorzaakt bekend is, is het meestal mogelijk vast te stellen wie drager is van de ziekte en kan meestal worden vastgesteld of het ongeboren kind de ziekte heeft. Winkler Prins Medische Encyclopedie Chromosoom, DNA, gen. A: Schematische tekening (sterk vergroot) van een chromosoom. B: Het materiaal waaruit een chromosoom is opgebouwd wordt DNA (deoxyribonucleïnezuur) genoemd. Dit DNA is gerangschikt in een spiraalvorm. C: De spiraal bestaat uit een keten moleculen waarvan de onderdelen adenine (A), cytosine (C), guanine (G) en thymine (T) onderling verbonden zijn en de treden van een wenteltrap vormen. D: De volgorde van A s, C s, G s en T s vormt een code. Deze code bepaalt de samenstelling van eiwitten in de cel en regelt zodoende de stofwisseling. Een gen is een deel van een chromosoom dat de code bevat voor een bepaald eiwit of een bepaalde eigenschap. 8