E Lichtbericht 92. Verschenen in april 2011

Transcriptie

1 E Lichtbericht 92 Verschenen in april 2011 LED-licht in de praktijk Het afgelopen jaar zal de geschiedenis van de architectuurbelichting ingaan als het jaar van de definitieve doorbraak van de LED's. Met het productprogramma dat ERCO in april 2010 op de beurs Light+Building in Frankfurt presenteerde, zijn voor vrijwel alle toepassingen van verlichting ook LED-lichtwerktuigen als alternatieven beschikbaar. Hoe doorstaat de nieuwe technologie de proef in de praktijk? In deze editie maakt u kennis met LED-lichtprojecten op de meest uiteenlopende terreinen van de architectuur.

2 Inhoud Over dit nummer Inleiding Verslag Achtergrond Over dit nummer Flitslichten Inzicht in licht Londense topmusea schakelen over naar LED De National Gallery alsmede de National Portrait Gallery, twee kunstverzamelingen van wereldformaat, kwamen na grondig onderzoek tot de volgende conclusie: LED-licht van ERCO is de toekomst voor museumverlichting. Licht & Techniek Projecten 12 Kunst met LED belichten Specialisten van de National Gallery en de National Portrait Gallery, Londen, spraken met ERCO lichtadviseurs over de ervaringen en verwachtingen die samenhangen met de omschakeling naar LED-verlichting in musea Gesprek geleid en op schrift gesteld door Paul James, hoofdredacteur van het vaktijdschrift mondo*arc Kerncompetentie opto-elektronica In de opto-elektronica overlappen elementen van de optische systemen de elektronica en informatica; software dus. ERCO herkent hierin een kerncompetentie en een zwaartepunt voor ontwikkeling. Focus LED-armaturen meten en evalueren Dubbelfocus LED-lichttechniek in de lx/w-analyse Apotheek Sieben Schwaben, Laupheim LED-licht voor verkoopruimtes Particuliere woning te Kalmar LED-licht voor de tuin en het landschap Hotel Intercontinental, Parijs LED-licht voor gevels Bonnefanten Museum, Maastricht LED-licht in het museum Starbucks, Dresden LED-licht in de coffeeshop Students' Union, University of Bath LED-licht voor educatie en beheer Vial UAB Bellaterra, Barcelona LED-licht voor wegen en vlakken 32 Achterlichten Tim Henrik Maack In het kader van de technologische omschakeling in de verlichtingsbranche naar digitaal licht doet het ons veel genoegen u in dit Lichtbericht kennis te laten maken met uitsluitend op LED gebaseerde projecten. Na jarenlange ontwikkelingswerkzaamheden op het gebied van de opto-elektronica is het voor ons nu geweldig om te zien hoe de LED-techniek in de projecten tot zijn recht komt. Meteen al twee gerenommeerde musea hebben na uitvoerig technisch, conserverend en curatorisch onderzoek besloten de weg van de LED-verlichting te bewandelen: de National Gallery alsmede de National Portrait Gallery in Londen. Deze stap werd niet op de laatste plaats gerechtvaardigd door de besparing van 68% op energiekosten, alsmede lagere onderhoudskosten dankzij de lange levensduur van de LED. Veel andere voordelen van de LED, zoals een licht dat vrij is van IR- en UV-aandelen, boden uit conserverend opzicht ook gegronde redenen om van technologie te wisselen. De kerncompetenties van ERCO op het terrein van de opto-elektronica leverden daarvoor de vereiste technische fundamenten. Wat er achter dit competentieterrein van de opto- elektronica nu precies schuilgaat, laten we u vanaf pagina 16 in dit Lichtbericht zien. Een tipje van de sluier lichten we nu al op: opto-elektronica is een mengsel van de vakgebieden optiek, elektronica en informatica. Optiek betekent Licht leiden, elektronica Licht genereren en informatica Licht regelen. Het geheel van de verzamelde disciplines resulteert in het competentieprofiel voor innovatieve lichtoplossingen in het tijdperk van de digitale verlichting. Scenografie en efficiency vormen de combinatie voor de lichtoplossing van de apotheek Sieben Schwaben in Laupheim. De volledige verkoopruimte fungeert 's avonds als grote, geënsceneerde etalage. Talloze en doorlopende kleurrijke lichtscènes trekken de aandacht van de kijker naar zich toe. De lichtshow wordt geregeld via het ERCO Light System DALI. Eerder verstild verschijnt daarentegen de particuliere woning in Zweden: winters besneeuwd en rustig ligt deze te midden van de uitgestrekte natuur. Hier is een hybride verlichtingsinstallatie gebruikt, waarin de digitale LED-armaturen en klassiek analoge armaturen in dezelfde mate worden ingezet. Het geheel vormt een zeer stemmige en aangename lichtoplossing. De gevel van het Hotel Intercontinental in Parijs staalt met LED-licht met een nieuwe glans. De LED-armaturen zijn hier decent geïntegreerd in de historische gevel. Onderhoudskosten spelen op dergelijk moeilijk toegankelijke plaatsen van nature een doorslaggevende rol. De lange levensduur van de LED vormt hier een belang - rijk pluspunt. De afronding van de talloze gepresenteerde LED-projecten treft u daarnaast aan bij Starbucks Coffee House in Dresden, in de straatverlichting aan masten in Barcelona, alsmede op de Bath University en in het Bonnefanten Museum. Tot slot valt te zeggen dat de LEDverlichting intussen voor de meest uiteenlopende soorten projecten geschikt is. Deze maakt in de hier gepresenteerde praktijktoepassingen zijn prestatievermogen op indrukwekkende wijze waar. ERCO Lichtbericht Impressum Uitgever: Tim H. Maack Hoofdredacteur: Martin Krautter Design/Layout: Simone Heinze, Christoph Steinke Druk: Mohn Media Mohndruck GmbH, Gütersloh ERCO Foto's (Pagina): Andreu Adrover (31), Markus Dlouhy (22 23), Thomas Eicken (2), Julia Holtkötter (1), Thomas Mayer (3, 4 5), Rudi Meisel (U1, 2, 3, 6 11, 30, 33), Swapan Parekh/Das Fotoarchiv (3), Alexander Ring (2, 18 19, U4), Tomas Södergren (2, 24 25), Mike St Maur Sheil (12 15), Dirk Vogel (2, 3, 26, 27), Michael Wolf (2), Edgar Zippel (28 29). Vertaling: Lanzillotta Translations, Düsseldorf ERCO Lichtbericht 92 1

3 Flitslichten Mörrum Op haar landelijk gelegen locatie in Zuid-Zweden heeft betonconcern AB Färdig Betong een conferentiecentrum met overnachtingsmogelijkheden gebouwd dat de creatieve toepassing van dit bouwmateriaal laat zien. De gedifferentieerde ver - lichting van werkruimtes, restaurant en logeerkamers gebeurt met ERCO lichtwerktuigen en Light System DALI. Shanghai Pudong, een pijlsnel groeiend nieuw stadsdeel van Shanghai, krijgt met een hypermoderne bibliotheek ook een cultureel centrum erbij, waarvan alle inwoners gebruik kunnen maken. Tesis-vloerinbouwarmaturen ensceneren de toegangszone; binnen wordt met wallwashing de architectuur op deskundige wijze benadrukt. Pudong Library, Shanghai Architect: East China Architecture Design Institute Lichtplanning: Shanghai Shenjin Lighting Design Co., Ltd. Kopenhagen Een perfect (voor)uitzicht: al schommelend kunnen de gasten in deze sushibar genieten van het uitzicht over Kopenhagen vanaf de 12 e verdieping van het Tivoli Hotel in het verblindingsvrije licht van Optec-spots. Het overige deel van het restaurant is donker gehouden, net zoals bij toneel, waarbij Quintessence-richtbare spots lichtaccenten aanbrengen op de tafels. Stick'n'Sushi, Sky Bar Tivoli Hotel, Kopenhagen. Architect: Diener&Diener, Berlijn Lichtplanning: Licht Kunst Licht, Berlijn Wiesbaden In een historische villa heeft de afdeling Private Banking van de Volksbank in Wiesbaden haar domicilie gevonden met LEDtechniek van ERCO ook 's nachts representatief sfeervol verlicht: lichtplanner Arne Fiedler werkt met Kubus-gevelarmaturen en Midipoll-bolderarmaturen. Wiesbadener Volksbank Private Banking, Wiesbaden. Lichtplanning: Arne Fiedler, Wiesbaden. Castel Gandolfo Het plaatsje Castel Gandolfo boven het Albanese meer ten zuidoosten van Rome staat vooral bekend als traditionele zomerresidentie van de pausen. Het dorp heeft echter ook veel te bieden aan de gewone bezoeker: het Ristorante Quintessa bijvoorbeeld dat niet alleen haar opwachting maakt met een goede keuken en uitgelezen wijnkaart, maar bovendien met een buitengewone binnenarchitectuur en lichtplanning. De daar gevestigde architect en lichtdesigner Francesca Storaro zette Optec-spots en Pollux-projectiespots in om de sfeer van het restaurant te onderstrepen. Ristorante Quintessa, Castel Gandolfo Lichtplanning: Francesca Storaro, Castel Gandolfo Sandvika De florerende gemeenschap Bærum bij Oslo heeft zijn bestuurszetel in de stad Sandvika. Buitengebouwen en de overvloedig met ornamenten versierde gevel van het raadhuis uit de jaren 20 worden 's nachts met een gering energieverbruik glorieus gepresenteerd dankzij Parscoop-breedstralers en Midipoll-bolderarmaturen. Bærum Rådhus, Sandvika Architectuur: Magnus Poulsson ( ) Lichtplanning: Linda Knoph Vigsnæs, Hvalstad Färdig Betong Konferenscenter, Mörrum Architect: Anders Törnqvist Arkitektkontor AB, Karlshamn Duisburg Duisburg heeft dit museum opgedragen aan een belangrijke zoon van de stad, de beeldhouwer Wilhelm Lehmbruck. Het museum werd in 1964 geopend. Ook hier zetten de exploitanten nu de stap naar de lichttechniek van de toekomst. Daarom hebben ze de eerste expositieruimtes met Optec-LEDspots uitgevoerd. LehmbruckMuseum, Duisburg Architect: Manfred Lehmbruck ( ) Freiburg Een verlicht optreden voor de originelen van de zandsteensculpturen van de Munster van Freiburg: Stella-projectiespots verlichten de kunstschatten van het Augustiner museum. Voor de uitbreiding werd een oude kloosterkerk herschapen. Augustiner museum, Freiburg Architect: Prof. Christoph Mäckler Architekten, Frankfurt am Main Lichtplanning: Kress & Adams Atelier für Tages- und Kunstlichtplanung, Keulen Kelsterbach De weg naar ontwikkeling gaat door de maag: onderwijshervormingen in Duitsland vereisen een dagelijks doorlopende service: de bouw van mensa's op scholen sluit aan bij deze trend. Een schoolvoorbeeld staat in Kelsterbach bij Frankfurt (Main). Compar-inbouwspots met HIT-lampen zetten de gerechten aantrekkelijk in scène. Mensa van de geïntegreerde scholengemeenschap, Kelsterbach Architect: Elmar Krebber & Partner, Wiesbaden Barcelona Betonreliefs met thema's van de etnologie sieren de ingang van het Museum van Land en volkenkunde in Barcelona. Dit schitterende detail van het museumgebouw uit 1973 wordt nu ook 's nachts door een nieuwe verlichtingsinstallatie geaccentueerd: daarvoor zijn Powercast-breedstralers voor efficiënte halogeen-metaaldamplampen op armen gemonteerd. Spherolit-reflectoren wallwash" creëren de asymmetrische lichtverdeling die de gevelvlakken gelijkmatig verlicht. Museu Etnòlogic, Barcelona Architect: ICUB (Institut de Cultura de Barcelona) Kopenhagen Reuzen onder elkaar: het nieuwe olifantenverblijf in de Kopenhager Zoo werd door niemand minder dan Foster+Partners ontworpen. Parscoop-breedstralers verlichten de ruimte binnen. De in de periferie van het gebouw geplaatste informatieve expositie wordt door Parscan-spots geënsceneerd. Olifantenverblijf, Zoo Kopenhagen Architect: Foster+Partners, Londen Lichtplanning: Rambøll Lys, Kopenhagen Pune In de Indische industrie- en servicemetropool richtte Suzlon, één van de grootste fabrikanten van windkrachtinstallaties ter wereld, een nieuw, campusachtig hoofdkwartier op. En ook hier doen Midipoll-bolderarmaturen en Grasshopper-schijnwerpers van ERCO hun intrede. Suzlon One Earth Campus, Pune Architect: CCBA, Tao Architects, Ravi & Varsha Govandi Lichtplanning: Satish Rana, LED Inc. Hamarøy Eervol onderscheiden met een Nobelprijs voor literatuur en daarnaast net zo omstreden voor zijn houding ten aanzien van het nationaalsocialisme is Knut Hamsun ( ) de belangrijkste auteur van Noorwegen. Aan deze complexe figuur draagt architect Steven Holl een even tegendraads en rijk versierd gebouw in het hoge noorden van Noorwegen op dat expositie- en congresruimtes herbergt. Een doordacht lichtconcept met Optecspots en wallwashers begeleidt de rondleiding door het museum. Knut Hamsun Center, Hamarøy Architect: Steven Holl, New York. Lichtplanning: L'Observatoire International, New York; Vesa Honkonen Architects, Helsinki/Stockholm. 2 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 3

4 Inzicht in licht Kantoorgebouw, Basel Architect: Gehry Partners, LLP, Santa Monica Lichtplanning: L'Observatoire International, New York Fotograaf: Thomas Mayer, Neuss 4 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 5

5 Londense topmusea schakelen over naar LED De National Gallery alsmede de National Portrait Gallery, twee kunstverzamelingen van wereldformaat, kwamen na grondig onderzoek tot de volgende conclusie: LED-licht van ERCO is de toekomst voor museum verlichting. National Portrait Gallery, Londen Architect: Ewan Christian ( ) Foto's: Rudi Meisel, Berlijn Nog één keer biedt gebouwentechnicus Tim Knight op zijn ladder op 5 meter hoogte hulp en corrigeert de uitlijning van één van de Optec LED-spots die in zaal 14 van de National Portrait Gallery portretten belichten uit de bloeitijd van het Britse Empire in de 18 e eeuw. Dit zal voorlopigniet meer nodig zijn: want het regelmatig vervangen van lampen en daardoor het gevaar een moeizaam uitgewerkte lichtenscenering weer te veranderen, zal met de intrede van de duurzame LED-techniek in deze expositieruimtes tot het verleden behoren. De lange levensduur, de daaraan gekoppelde daling van de onderhoudskosten en, niet op de laatste plaats, ook van het risico bij het rangeren met steigers en ladders waardevolle museumstukken te beschadigen, zijn voor praktijkmensen in het museum, zoals Tim Knight en zijn collega's, belangrijke argumenten in het voordeel van de nieuwe verlichtingstechnologie. In de discussies die momenteel in musea wereldwijd worden gevoerd, staan in elk geval nog drie andere vragen centraal: hoeveel energie kan LED-verlichting besparen, is de lichtkwaliteit gelijkwaardig en vooral hoe staat het met de conserverende aspecten? Gespannen obser - veert de museumwereld, hoe grote en gerenommeerde musea die over de betreffende technische, curatorische en conserverende ervaring beschikken, deze vragen beantwoorden. Met de National Gallery op Trafalgar Square en de in de directe omgeving gesitueerde National Portrait Gallery zetten nu twee topinstituten met rijke tradities de stap in de richting van de toekomst. Deze schakelen hun galerieruimtes stap voor stap over op LED-licht. De kennis die de vakmensen van beide gale - rieën in de loop van hun onderzoek en proefneming over de LED-techniek hebben verzameld en die deze ten slotte tot de keuze voor LEDlichtwerktuigen van ERCO hebben bewogen, zijn ook voor andere musea van groot belang. De meetlat voor de verlichtingskwaliteit lag hoog. De bestaande installatie is ook grotendeels afkomstig van ERCO. Deze vertegenwoordigen de bij hun ontwerptijdperk behorende stand van de techniek: computer gestuurde dagen kunstlichtregeling, spots voor laagspanningshalogeenlampen met UV- en gedeeltelijk ook kleurcorrectiefilters die het gloeilamplicht met zijn warme tinten op het daglicht afstemmen. Voor wat betreft het energierendement komt de National Portrait Gallery met een indruk wekkend getal: de verlichting in de zalen verbruikt na de omschakeling op LED 68% minder stroom. En dan zijn besparingen bij de klimaatbeheersing door de gereduceerde warmteafgifte nog niet eens meegerekend. 6 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 7

6 Londense topmusea schakelen over naar LED National Gallery, Londen Architectuur: Wilkins Building William Wilkins ( ), Sainsbury Wing Robert Venturi & Denise Scott Brown, Philadelphia Foto's: Rudi Meisel, Berlijn Ook op de conserveringsvragen is er een duidelijk antwoord. De belasting van kunstwerken door lichtbestraling is namelijk te kwantificeren aan de hand van de betreffende spectrale samenstelling van de lichtbron. Een beknopt overzicht: terwijl daglichtwitte LED-spots vanwege een sterke piek in het kortegolf-blauw spectrum voor gevoelige museum stukken minder zijn aan te raden, is de belasting bij warmwitte LED-spots in totaal lager dan bij laagspanningshalogeenspots (Meer bijzonderheden daarover op de volgende dubbele pagina). Een groot pluspunt van de LED is dan ook dat het licht vanaf de voorzijde vrij is van infrarood- en ultraviolette aandelen die in een museum ongewenst zijn. Halogeenspots hebben daarvoor speciale filters nodig die telkens de efficiency van de armaturen verminderen. Hoe staat het echter met de lichtkwaliteit die per slot van rekening alleen subjectief kan worden omschreven? De experts zijn het erover eens: ja, het LED-licht heeft een andere werking, maar in bepaalde opzichten ook een betere dan de voorgaande oplossing. De in vergelijking met de halogeenlamp iets koelere lichtkleur van de warmwitte LED's wordt positief waargenomen helderder en frisser, wat zelfs iets geringere verlichtingssterktes toestaat. Om dezelfde reden vermengt het LED-licht zich ook uitstekend met daglicht. Rode en gouden tinten worden niet meer te veel benadrukt. In totaal is de soort kleurweergave voor de meeste expositiestukken uitermate geschikt. Dat waren de vakmensen en de bezoekers dan? We waren erg benieuwd naar reacties, maar het bleef stil! Er was geen enkele klacht, meldt Allan Tyrrell, hoofdingenieur van de National Portrait Gallery: En geloof me gerust dat bezoekers anders overal bezwaar tegen maken. Dan blijft als laatste vraag over: moeten musea nu investeren in LEDlicht? Het spreekt voor zich dat er in de komen - de jaren nog verdere ontwikke lingen in de LEDverlichting zullen worden doorgevoerd. Maar de momenteel beschikbare techniek biedt vanaf nu grote besparingen op exploitatie- en onderhoudskosten, zonder compromis te sluiten over de veiligheid en de kwaliteit van de verlichting. In elk museum waar wordt nagedacht over het vernieuwen van de verlichting, dient daarom ERCO LED-techniek in de overwegingen te worden meegenomen. 8 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 9

7 Londense topmusea schakelen over naar LED LED en efficiency De verbetering van de efficiency van de nieuwe ten opzichte van de oude spotverlichting kan via de verhouding verlichtingssterkte per watt worden bepaald. De National Gallery maakte tot dusver gebruik van Eclipse-spots voor laagspanningshalogeenlampen van 100W met floodreflectoren voor de verlichting van de kunstwerken. Door het lage rendement van 22lm/W werd de accentverlichting met 5lx/W verwezenlijkt. De nieuwe Optec LED-spots met Spherolit- lenzen bereiken bij een vrijwel gelijke stralingshoek een efficiency van 23lx/W. Deze bijna vijf maal zo hoge waarde resulteert uit het hogere rendement van de warmwitte LED's van 62lm/W, alsmede de efficiënte Spherolittechnologie. Hier is de UV-filter nog niet meegerekend die bij laagspanningshalogeenlampen ter bescherming van de expositiestukken nodig is: deze verslechtert de efficiency door transmissieverliezen met nog eens 8%. De levensduur van de LED van uur levert naast het goede rendement ook een bijdrage aan de spaarzaamheid van een lichtoplossing: gedurende ongeveer twee decennia verdwijnt de factor Onderhoud voor het vervangen van lampen met de bijbehorende kosten voor steigers en arbeid. Floodreflector QT12-ax, 100W Lichtstroom 2200lm Rendement 22lm/W Verlichtingssterkte 3m 754lx Doorsnede lichtbundel 1.39m Efficiency 5lx/W Spherolit-lens flood LED 3200K, 14W Lichtstroom 870lm Rendement 62lm/W Verlichtingssterkte 3m 326lx Doorsnede lichtbundel 1.55m Efficiency 23lx/W Kleurweergave en lichtspectrum Kleurweergave en conserverende aspecten staan centraal bij de verlichting van schilderijen. Aangezien warmwitte LED's met R a 85 een hogere kleurweergave-index dan daglichtwitte LED met R a 70 laten zien, geniet voor kleurgevoelige toepassingen, zoals in musea, de warmwitte LED de voorkeur. Om beschadigingen, zoals verbleken of uitdrogen door verlichting te voorkomen, moeten drie factoren in acht worden genomen: het lichtspectrum, de verlichtingssterkte op het object, alsmede de stralingsduur. Voor het beoordelen van verschillende lampen, alsmede in combinatie met beschermfilters is de relatieve beschadigingsfactor bedoeld. Deze geeft de verhouding weer van de schadelijkheid van de stralingsintensiteit ten opzichte van verlichtingssterktes. Kortegolfaandelen tellen daar - bij zwaarder mee, omdat deze meer energie hebben. Door het hogere aandeel van blauw in het lichtspectrum van de daglichtwitte LED's zijn deze niet geschikt voor gevoelige museumstukken. Warmwitte LED's hebben daarentegen zelfs een lagere relatieve beschadigingsfactor dan de standaard tot dusver; de laagspanningshalogeenlampen met UV-filter. Daardoor vormt LED-verlichting in warmwit voor musea tegenwoordig ook de optimale oplossing met het oog op de bescherming van kunstwerken. LED ww LED tw QT % 300 V (λ) nm Laagspanningshalogeenlampen blijken zowel zonder als met UV-beschermfilter een hogere relatieve beschadigingsfactor te hebben dan warmwitte LED's. Mede uit het oogpunt van conservatie als van energie is daarom een verlichting van gevoelige objecten met warmwitte % 300 V (λ) nm LED's aan te raden. Daglichtwitte LED's komen voor de verlichting in musea niet in aanmerking om reden van de slechtere kleurweergave, zowel als door de hogere relatieve bescha digingsfactor. Bij het vergelijken van warmwitte LED's met laagspanningshalogeenlampen inclusief UVfilter, waarbij rekening wordt gehouden met de relatieve beschadigingsfactor, is de moderne LED- lichttechniek ook een verbetering bij de bescherming van kunstwerken % 300 V (λ) nm 10 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 11

8 Kunst met LED belichten: een gesprek onder specialisten Gesprek geleid en op schrift gesteld door Paul James, Stockport Foto's: Mike St. Maur Sheil, Londen Paul James: Goedemorgen, heren. Zou u op de eerste plaats willen toelichten waarom en wanneer u in uw galerieën bent overgeschakeld naar het Optec-LED-systeem? Ongeveer twee jaar geleden. Allan Tyrrell wilde met mij over de gloeilampenverlichting in galerie 13 in de National Portrait Gallery praten, omdat de spanningsrails waren verouderd. Vanaf dat moment gingen we ons bezighouden met de LED-oplossing. Allan Tyrrell: We hebben altijd veel geld uitgegeven aan de reparatie van lichtinstallaties. Ik had de LED-techniek inmiddels al bekeken en was van mening dat het daarvoor nu wel tijd was. Daarom hebben we die in een kleine expositieruimte getest. Het resultaat was van dien aard dat ik mijn goedkeuring heb verleend. Het ging eerst echter slechts om een kleine ruimte. Er kwamen vervolgens vragen over de kleurweergave en de roodaandelen. Wij waren door dit experiment overtuigd. Van te voren hadden we te veel tijd in de theorie gestoken. Toen we de installatie echter hadden bekeken, namen we de beslissing het ook te proberen. Circa een jaar geleden zijn we in galerie 62 in de Sainsbury-vleugel van start gegaan. Daarna volgden galerieën 6, 7 en 8 in het Wilkins-gebouw. Het geheel ging gepaard met een renovatie van de ruimtes en met het verwijderen van twee tussenplafonds uit Daardoor ontstond er een wijdsere indruk van de ruimte en kon er meer daglicht toetreden. Het feit dat de LED-techniek bij ons zoveel succes oogst, ligt aan het hoge daglichtaandeel in de verlichting. In de National Portrait Gallery is er meestal weinig daglicht. De reden van enige negatieve reacties van jullie medewerkers, Allan, was het blauwe licht in de groene ruimtes. Bij ons liet het LED-licht zich beter invoegen. Allan Tyrrell: Zes maanden na ruimte 13 gingen we verder met ruimte 12. Pas onlangs, in november 2010, hebben we galerie 14 afgemaakt. Er is in al deze ruimtes weinig daglicht, maar de beide ruimtes, waarmee we ons hierna zullen bezighouden ruimtes 11 en 4 liggen op het oosten of het westen en hebben daardoor automatisch meer natuurlijk licht. Momenteel richten we ruimtes 5 en 10 opnieuw in. De werkzaamheden zullen eind maart zijn afgerond. Daarna gaan we verder met galerieën 2, 4 en naar ik hoop ook nog met 12. Paul James: Hoe succesvol was de omschakeling naar LED? Degenen die een neus hebben voor het - geen wij doen en die weten hoe de tentoonstellingsstukken eruit moeten zien en welk soort licht daarvoor geschikt is zijn beslist enthousiast over de nieuwe soort verlichting. Het is van belang de conservatoren te overtuigen, want hun gevoel voor kleuren is zeker verfijnder dan dat van ons. Wij houden van de LED-verlichting, omdat hun iets koeler licht dichter bij het natuurlijk licht komt dan dat van gloeilampen. Dit effect komt vooral in ruimtes 6 en 8 naar voren. Hoe voldoet LED-licht van ERCO in de praktijk in het museum? Daarover ging het gesprek tussen Paul James, hoofdredacteur van het Engelse vaktijdschrift mondo*arc met Allan Tyrrell, technisch directeur van de National Portrait Gallery, Dawson Carr, curator voor Spaanse en later-italiaanse schilderkunst van de National Gallery, Steve Vandyke, hoofd gebouwentechniek van de National Gallery, alsmede ERCO's lichtadviseurs Nigel Sylvester en Steve Spencer. Dat klopt. We hebben de lichtsterkte in deze ruimtes met 20% verminderd en ik vind dat het er nog altijd prima uitziet. Dan zouden de LED-armaturen dus met maximaal 10 watt werken! Wij experimenteren nog met de LED-verlichting en dat is een leerproces. We moeten onze curatoren, onze conservatie- en ook de wetenschappelijk afdeling ervan overtuigen dat dit de juiste weg is. Deze mensen lopen er langzaam warm voor, zoals Dawson al opmerkte, maar we mogen echt blij zijn dat we nu een optimaal verlichtingssysteem hebben. Dat betekent namelijk dat we niet alleen met het aantal armaturen kunnen experimenteren, maar ook met lichtsterktes. Wil dat zeggen dat u nu al met minder dan 150 lux werkt, waarmee ik aan het begin met het programma heb gepland? Ja, dat klopt. Vroeger hadden we meer armaturen per ruimte dan tegenwoordig. Ik ben zeer opgetogen over het geringe stroomverbruik dat is voor mij het belangrijkste. Een andere factor die ook van groot belang is, is natuurlijk de lichtkwaliteit. Er is nog een factor en die heeft te maken met de conservatoren en de weten schappers. Het feit dat wij met lagere lux-waarden kunnen werken, betekent dat er minder lichtenergie op de expositiestukken terechtkomt. Ik weet dat het meten van de lux-waarden een doodsimpele methode is. Deze is echter wel nuttig. Hebt u een bepaalde hoeveelheid lux per uur voor uw doeken bepaald? We hebben een grens van circa 12 kilolux per uur voor elk schilderij. Dat wil dus zeggen: dat wanneer u met lagere lux-waarden kunt werken, u de schilderijen langer tentoon kunt stellen. In het kort komt het daarop neer, ja. Het is in elk geval interessant dat de lux-waarden in de ruimtes veel hoger worden ingeschat dan dat ze daadwerkelijk zijn. Ja, precies. Het geeft een meer heldere indruk. De lichtkwaliteit is op een bepaalde manier beter frisser. De piek in het blauwe bereik van het spectrum houdt onze wetenschappers weliswaar bezig, maar er is aan de andere kant een groot enthousiasme over alle voordelen. En dan is er nog de levensduur van 10 jaar... Ik heb berekend dat dat ongeveer 10 tot 12 jaar is, wanneer je uitgaat van bedrijfsuur per jaar. Naast de hoge lichtkwaliteit zijn wij het meest tevreden over de mogelijkheid van de lichtregeling. Preciezer geformuleerd: de mogelijk heid dat LED's kunnen worden gedimd zonder dat de kleurtemperatuur wijzigt. Dat past uitstekend in ons concept waarin we proberen het daglicht mee te nemen. Verschillende expositiestukken hebben verschillende hoeveelheden licht nodig. Met het oude systeem konden we slechts tot 80% dimmen zonder dat de lichttemperatuur werd veranderd. Nu kunnen we alles tot 20% dimmen. Het mooie van LED-verlichting is dus het handhaven van de lichtkwaliteit, maar ook dat het mogelijk is afzonderlijke expositiestukken krachtiger te verlichten en met de lichtregeling van ERCO individuele scènes vorm te geven. Op die manier voldoen we aan de eisen van de curatoren en de conservatoren en besparen we tegelijkertijd energie! In de loop der jaren hebben we altijd ERCOproducten gebruikt. Daardoor zijn de meeste galerieën al van ERCO spanningsrails voorzien en kan de omschakeling naar LED's met slechts weinig aanpassingen plaatsvinden. Dat betekent dus weinig inspanning en veel winst; en vooral een toekomstbestendige oplossing. Ons CO 2 -plan werd aan mij toevertrouwd. Hierin is voorzien dat we ons in het komende 10 jaar op projecten concentreren waarbij er minder kooldioxide is. Dat betekent ook een besparing op de CO 2 -belasting die vanaf 2012 zal worden geheven. Paul James: Kunt u ons iets meer over de CO 2 -belasting vertellen en in welke mate die voor u geldt? Dit is een belasting momenteel ter hoogte van 12 voor iedere ton CO 2 die door een bedrijf in Groot-Brittannië wordt geproduceerd. De National Gallery zal dus ca per jaar moeten betalen. Voor dat bedrag zouden we wel een paar tentoonstellingen kunnen organiseren... Daarom is het des te belangrijker dat wij met initiatieven, zoals de omschakeling naar LED-verlichting, zoveel mogelijk geld besparen, om nog maar niet te spreken over onze verplichting ten aanzien van de reductie van de kooldioxideemissie, CRC (Carbon Reduction Commitment Energy Efficiency Scheme). De maatregelen voor energiebesparing bieden ons bovendien een belastingbesparing van zes cijfers! De samenwerking met ERCO levert voor ons daaraan een grote bijdrage. Allan Tyrrell: In de twee jaren vanaf de invoering van de LED's hebben wij van de bezoekers niet één opmerking gekregen over de verlichting eigenlijk is dat toch het grootste compliment. Nigel Sylvester: Dat is nogal wat! Allan Tyrrell: Ja, dat betekent dat wat we doen, wordt geaccepteerd, want niemand heeft bezwaar gemaakt. En geloof me gerust, we krijgen veel klachten over alle mogelijke zaken, zoals de toestand van de toiletten, enz. Anderen zouden dus ook bezwaar maken tegen de verlichting, als die hen niet zou bevallen. Paul James: Is er iets dat in combinatie met de LED's niet zo goed werkt? Het enige dat mij is opgevallen LED-licht accentueert driedimensionale objecten niet zo goed, zoals sculpturen, tenminste, wanneer er floodlenzen worden ingezet. Ik weet niet of dat aan de 6 lichtpunten ligt, waar er anders maar één is, maar het haalt enige plasticiteit uit de sculpturen. Op één of andere manier vervaagt het driedimensionale karakter. Anderzijds hebben we dit effect graag bij schilderijen, omdat daardoor de lijst niet in die mate wordt benadrukt. Bij gloeilampen kan het voorkomen dat één van de gouden lijsten ineens in het oog springt en de afbeelding zelf wordt weggedrukt. LED's accentueren daarentegen de oppervlaktestructuur van de afbeelding. Nigel Sylvester: Hier zijn we aangekomen bij de vraag welke taak ik met welk werktuig oplos. In de LEDspots stuurt een speciale lens de lichtverdeling. Ideaal voor een perfect spel van licht en schaduw op een sculptuur zou de karakteristiek narrow spot zijn. Tegenwoordig is er al een grote keuze aan LED-karakteristieken en binnenkort zullen er nog meer beschikbaar zijn. Door de lens gewoon te vervangen kunnen met één armatuur dan max. vijf verschillende lichtverdelingen worden verwezenlijkt. 12 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 13

9 Allan Tyrrell: In onze galerie wordt beweerd dat er in het LED-licht nu geheel nieuwe details zijn te herkennen, zoals stukjes kwarts in het marmer. Nigel Sylvester: Ja, volgens mij is de nieuwe verlichting beter dan de halogeenverlichting, omdat nu de bestanddelen in het materiaal van de sculpturen zichtbaarder worden. De details worden levendig. Paul James: Is dat door de verschillende kleurtemperaturen? Dat ligt eerder aan de verschillende kleurensamenstelling van de lichtbundel. Gloeilampen hebben een zeer hoog roodaandeel, terwijl bij LED's een uitgebalanceerde verhouding tussen de blauwe en rode aandelen bestaat. Er is weliswaar de concentratie in het blauwe bereik die we nog proberen af te zwakken, maar aan de andere kant is er niet de intensieve rode zweem die alle objecten smoezelig en gelig doet lijken. Een van de problemen bij de acceptatie van LED-licht is dat iedereen er gewoon aan is gewend dat kunstwerken in een warme lichtbundel zijn gedompeld. Mensen houden niet van veranderingen. Allan Tyrrell: Het grootste punt van kritiek dat ik heb gehoord, gaat over de kleurweergave-index dat deze niet in het bereik van 90 ligt en dat de werking van warme tinten ontbreekt. Nigel Sylvester: Met betrekking tot de kleurweergave-index moet er rekening worden gehouden met 2 punten. Ten eerste dat de waarde op een gegevensblad niet hoeft weer te geven wat in werkelijkheid wordt gezien en ten tweede dat deze ten koste van het rendement gaat. Wij willen dat u een efficiënt product krijgt dat bij een goede kleurweergave zeer goede verlichtingssterktes op de expositiestukken genereert. Wanneer u probeert de kleurweergave verder te vergroten, reduceert u daarmee automatisch het rendement. Natuurlijk is de kleurweergave belangrijk, maar deze is altijd net zo goed als uw ogen. Het gaat om de menselijke waarneming. Bent u in staat te zien of een LED-armatuur een kleurweergave-index heeft van 88 of van 95? Waarschijnlijk niet. Dat klopt. Het overgrote deel van de mensen zal het verschil niet waarnemen. Ons heeft simpelweg de lichtkwaliteit overtuigd die in ruimte 13 waarneembaar was. Paul James: Een ander onderwerp is de vraag, wat er onder kleurweergave wordt verstaan. Daarbij wordt vaak daadwerkelijk aan de kleurwerking gedacht, zoals bij verschillende kleurtemperaturen. Precies. LED's zijn niet te vergelijken met gloeilampen. Het valt dan ook te betwijfelen of hier de kleurweergave-index als meetwaarde voor de kwaliteit zou moeten worden ingezet. Nigel Sylvester: Ik ben van mening dat de LED-verlichting een belangrijke ommekeer vormt en dat galerieën, zoals die van u, het voortouw nemen bij deze veranderingen. We zijn zo gewend aan warm licht, maar het koelere licht van de LED's geeft het daglicht betere weer. Dat biedt nu eenmaal de optimale condities voor het bekijken van schilderijen. Feitelijk zit het zo: wanneer je van een galerie met gloeilampverlichting naar eentje met LED-verlichting gaat, dan is de indruk dat de LED-galerie lichter is. Dat is echter niet het geval dat is slechts onze waarneming. Dat betekent dat de LED-verlichting zelfs nog kan worden gedimd om dezelfde waargenomen verlichtingssterktes te genereren. Op die manier wordt nog meer energie bespaard. Allan Tyrrell: Ik kan bovendien op de airconditioninginstallatie besparen, omdat de ruimtes minder worden verwarmd. Ik heb zelfs ons koelvermogen verlaagd, omdat de elektrische belasting zo enorm is gedaald. LED's zijn bovendien goed voor ons budget, aangezien het niet meer nodig is lampen te vervangen. Allan Tyrrell: Oh ja, wanneer we 2 verdiepingen met LED's zouden kunnen inrichten, wat mijn doel is, zou ik onze onderhoudsinspanningen enorm kunnen reduceren. Servicewerkzaamheden zouden dan namelijk zelden voorkomen. Is het niet zo dat u momenteel zelfs bij iedere nieuwe tentoonstelling al uw gloeilampen vervangt? Bij een speciale tentoonstelling kunnen we geen doorbrandende lampen gebruiken, dus worden die gewoon iedere keer vervangen. Maar dat is een reuzeverkwisting! Gloeilampen hebben een levensduur van tot uur; LED's houden het uit tot uur dat is voor ons dus een enorm verschil. Nigel Sylvester: Daar komt nog bij dat na uur het vermogen van de LED's slechts daalt naar 70% en aangezien deze teruggang zich langzaam voltrekt, merk je dat niet eens. Allan Tyrrell: Zou het problematisch worden dat in deze periode van stel 12 jaar door ERCO nieuwe, meer heldere LED's worden ontwikkeld en wij deze dan als aanvulling op de versies van het A-merk die we al hebben, zouden moeten kopen? De deelnemers van het gesprek onder specialisten (van links naar rechts): Allan Tyrrell, technisch directeur van de Natio nal Portrait Gallery, Dawson Carr, curator voor Spaanse en later-italiaanse schilderkunst van de National Gallery, Steve Vandyke, hoofd gebouwentechniek van de National Gallery, Nigel Sylvester, ERCO, Paul James, hoofdredacteur van het tijdschrift mondo*arc en Steve Spencer, ERCO. Ook wanneer de LED zelf nog efficiënter zou worden, is de ontwikkeling en dimensionering van de armaturen gericht op de behoeften van de gebruikers. Waarschijnlijk zullen armaturen in de toekomst dus bij gelijkblijvende lumen-hoeveelheden minder stroom verbruiken, zodat het aantal watt van 12W naar stel 10W zal dalen. Maar dat zou voor u geen probleem moeten zijn. Nog een ander punt is het ontbrekende UVaandeel bij LED's, zodat er geen filters nodig zijn. Wij hebben berekend dat wij bij de gloeilamp ongeveer 50% van de lichtcapaciteit verliezen door UV-filters en lenzen. De thermische tests die de National Portrait Gallery heeft uitgevoerd, waren verbluffend. Allan Tyrrell: Ja, wij hebben een infraroodcamera gebruikt en hebben vastgesteld dat de warmtestraling van de halogeenlampen tussen 300 C en 350 C lag, terwijl die van de LED's 30 C was. Met andere woorden: 10 keer minder hitteontwikkeling. Dan komen de voordelen door de vermindering van onze airconditioningbelasting tot hun recht. Paul James: Vertrouwt u er dus op dat de LED-verlichting de standaard voor musea wordt? Ik vraag onze wetenschappers voortdurend of de mogelijkheid bestaat dat wij over 20 jaar spijt hebben van de dag waarop we LED's hebben ingezet. Op basis van alle bestaande gegevens denk ik echter niet dat deze angst in de toekomst zal worden bewaarheid. De piek in het blauwe bereik van het spectrum kost de conservatoren enige hoofdbrekens over hoe vluchtige, blauwe tinten op de lange termijn daardoor worden beïnvloed. We gaan ervan uit dat u deze nog zult compenseren. Nigel Sylvester: Het door een LED geëmitteerde licht ligt in het blauwe spectrale bereik en er wordt een fosforcoating aangebracht. Een LED met een betere kleurweergave heeft dus aanzienlijk meer lagen nodig, wat van invloed is op het rendement. Bovendien wil dat zeggen dat mijn lichtbundel minder goed is gericht. De verschillen de soorten lichtverdelingen zijn immers een specialiteit van ERCO. Wanneer daarin te veel lagen zijn, dan wordt er slechts een lichtbrij gegenereerd. Daar kan niets meer worden gedaan, ook geen bijzonderheden van sculpturen accentueren. Wanneer wij het blauwe kleuraandeel ten gunste van het rode nog iets verminderen en de kleurweergave enigszins wordt verbeterd, dan kunnen we dit onderwerp naar mijn mening afsluiten. Nog een voordeel is de geringe omvang en reductie van visuele storingen in de indruk van het plafond, met name in de kleine galerieruimtes. Het nieuwe Logotec LED-programma is zelfs een nog slankere verschijning, want wij ontwikkelen onze eigen printplaten en bedrijfsapparatuur waarvoor geen apart huis nodig is. Nigel Sylvester: Logotec LED is de eerste productfamilie die ERCO uitsluitend op basis van LED's heeft ontwikkeld. Optec was daarentegen op conventionele techniek gestoeld vóór de omschakeling naar LED's. Bij het dimmen op spanningsrail in fase-afsnijtechniek kunnen de Logotec LED-spots bijvoorbeeld op 60% worden ingesteld. In het verleden was extern dimmen niet mogelijk. Nu kan met de nieuwe elektronica echter iedere spot individueel worden afgesteld en om daarna de gehele installatie te dimmen. Dat klinkt goed! Ik denk dat dat ons volgende plan moet worden...! 14 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 15

10 ERCO's kerncompetentie opto-elektronica Lens Elektronica Informatica Lichtgeleiding Een optisch LED-spotsysteem van ERCO bestaat uit drie componenten: een primaire lens waarover de LED-component beschikt, de collimator (afbeelding) als secundaire lens voor parallelle uitlijning van het licht, alsmede de Spherolitlenzen als tertiaire lenzen voor het regelen van de lichtsterkteverdeling. De doorbraak van de LED-techniek die de architectuurbelichting momenteel doormaakt, vormt wellicht de grootste verandering in de lichttechniek sinds decennia. Deze omwenteling is vergelijkbaar met de overgang van de analoge langspeelplaat naar digitale muziek op cd en geheugenchip; of van analoge naar digitale fotografie. Ontwerpers en gebruikers van lichtinstallaties verwachten nieuwe antwoorden van fabrikanten om het potentieel van de LEDtechnologie volledig te kunnen benutten. In de opto-elektronica overlappen elementen van de optische systemen de elektronica en informatica; software dus. Net zoals eerder in de lichttechniek herkent ERCO nu op het terrein van de opto-elektronica een kerncompetentie en een zwaartepunt voor ontwikkeling. Het begrip tune the light bundelt deze competenties bij de lichtproductie, de lichtgeleiding en de lichtregeling. Lens Het maakt niet uit hoe het licht in een armatuur wordt gegenereerd: hun optische elementen beslissen hoe efficiënt, exact en verblindingsvrij deze een gewenste lichtsterkteverdeling in de ruimte genereert en zich daardoor kwalificeert als instrument voor de lichtplanning. Terwijl bij conventionele lampen de reflectortechniek vooraan stond, zijn LED's optimaal geschikt voor lensoptieken. Deze stralen namelijk in principe hun licht al naar voren gericht uit. In de laboratoria van ERCO worden optische LED-systemen geboren die de fundamentele voorsprong in efficiency van geprojecteerd licht ten opzichte van gereflecteerd licht ook voor de praktijk bruikbaar maken. Vooral voor accentlicht en verticale verlichting is de gepatenteerde Spherolit-lenstechniek aantoonbaar het ideale systeem om talloze gangbare en nieuwe lichtsterkteverdelingen zeer efficiënt te genereren. Ontwikkeling Technische innovaties, zoals LED-spots met Spherolit-lenzen, moeten zich niet alleen op meettechnisch vlak staande houden ten opzichte van de gangbare armaturen. Het geoefende oog van de ervaren man van de praktijk is bij de beoordeling van de lichtkwaliteit van doorslaggevende betekenis. Lens Op hun betreffende toepassingsgebieden gespe cialiseerde lichtwerktuigen zijn de sleutel voor fascinerende lichtconcepten in de architectuur. ERCO ontwikkelt en produceert optische elementen die het licht van LED's, alsme de van andere lichtbronnen efficiënt en precies beïnvloeden en daardoor praktisch inzetbaar maken. Elektronica LED's, de lichtbronnen van de toekomst, zijn zelf elektronische componenten. Deze hebben dan ook elektronica nodig in de vorm van bedrijfsapparatuur net zoals bij de huidige conventionele lamptypes. De ontwikkeling van elektronische modules door ERCO zelf geeft ons de vrije hand bij het ontwerp van vorm en werking van innovatieve lichtwerktuigen. Informatica De koppeling op softwarevlak creëert van individuele armaturen een intelligent lichtnetwerk. Pas met de hard- en software van een digitale lichtregelinstallatie, zoals Light System DALI, kan het energiebesparingspotentieel van de LED-technologie volledig worden benut. De afbeelding als bedieningselement in software Light Studio maakt de ontwikkeling van multifunctionele armaturen echter pas compleet. Spherolit-lenzen Het lichttechnisch principe van collimatoren en Spherolit-lenzen heeft zich bij ERCO met het oog op de efficiency en de lichtkwaliteit dusdanig bewezen dat dit in talloze producten voor de binnen- en buitenruimte wordt toegepast. Bij Spherolit-lenzen wordt een groot lensvlak in individuele driedimensio- naal gewelfde afzonderlijke vlakken verdeeld die het licht sturen door het te breken. De vorm van de spheroliten die met behulp van de computer is berekend, bepaalt de lichtsterkteverdeling van de armatuur. Werktuigbouw Optische elementen van polymeer materialen vereisen een grote vakkennis, ervaring en precisie. ERCO beschikt over een eigen werktuigbouwafdeling op de meest recente stand van de techniek die de ideeën van de constructeurs naar de productie vertaalt. Spuitgietwerk van polymeer De aller-modernste spuitgietwerkapparatuur, gekwalificeerde medewerkers, hoogwaardige grondstoffen, evenals zorgvuldige inspecties leveren een bijdrage aan de perfecte kwaliteit van collimatoren en Spherolit-lenzen. 16 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 17

11 ERCO's kerncompetentie opto-elektronica Firmware Bedrijfsapparaten van armaturen en lichtregelcomponenten bevatten steeds vaker eigen microprocessoren om door betreffende programma's, de zogenaamde Firmware, innovatieve functies te realiseren. Daarom heeft ERCO ook programmeurs in haar ontwikkelingsteams. Elektronica Met de LED die zelf een component van de halfgeleiderelektronica is, neemt de elektronica in de focus bij de bouw van armaturen uiteindelijk zijn plaats in. Door een combinatie van gangbare standaardcomponenten van bedrijfsapparatuur en LED-modules kunnen ook alleen standaardoplossingen worden gemaakt. Voor uitstekende producten op het vlak van design, werking en lichtkwaliteit is daarentegen het opbouwen van eigen competenties op het terrein van de elektronica onontbeerlijk. ERCO ontwikkelt al gedurende vele jaren elektronische componenten voor de lichtregeling. Op deze ervaring is de ontwikkeling van eigen LED-modules, alsmede bedrijfsapparatuur gestoeld. Dat waarborgt de optimale afstemming van alle componenten en bovengemiddeld goede producteigenschappen. Informatica ERCO omschrijft zichzelf bewust als producent van hard- en software voor de architectuurbelichting. Aan de ene kant geeft het immateriële product Licht" als het ware de Software" van de architectuurbelichting weer; aan de andere kant worden echter ook softwarewerktuigen in het totale productontwikkelings- en lichtplanningsproces steeds belangrijker. Het gebruik van uiterst specialistische CAD-software maakt een groot deel van de innovatieve oplossingen bij optische LED-systemen überhaupt pas mogelijk. Programmeurs en softwareontwikkelaars van ERCO schrijven de firmware voor de digitale controller in bedrijfsapparaten en lichtregelcomponenten net zo goed als de pc-software Light Studio of de gebruikersinterface van de Light Changer+. Daarnaast maken ze data - plug-ins voor planningssoftware, zoals DIALux, en programmeren webtoepassingen voor de ERCO Light Scout op Gekoppelde software geeft de wereld van de archi tectuurbelichting vorm van productontwikkeling via lichtplanning tot aan communicatie via het internet. LED-module De LED-halfgeleiderelementen zelf betrekt ERCO bij de meest vooraanstaande aanbieders ter wereld. De vormgeving van de printplaten voor LED-modules beslist echter al over de verdere mogelijkheden bij lichtgeleiding, montage en warmtemanagement. Daarom ontwerpt en ontwikkelt ERCO deze print- platen volgens modulaire principes zelf en laat ze bij ervaren topfabrikanten produceren. Warmtemanagement Elektronische componenten ongeacht of dat een LED-module of een bedrijfsapparaat is hebben omgevingscondities nodig die voor een betrouwbare werking zijn gedefinieerd. Constructieve maatregelen van het warmtemanagement in de behuizingen zorgen ervoor dat de elektronica in ERCO armaturen onder optimale gebruiksvoorwaarden werkt. EMC Onderzoeken naar de elektromagnetische compatibiliteit (EMC) in het testlaboratorium van ERCO tonen aan dat noch elektronische componenten van armaturen, noch andere componenten, noch apparaten in de omgeving door elektromagnetische straling boven een genormeerde maatstaf beïnvloeden. Light Studio De gebruikersvriendelijke pc-software Light Studio is een integraal onderdeel van de lichtregeling Light System DALI. Deze maakt het mogelijk Light System DALI-installaties op een comfortabele manier te configureren en lichtscènes op interactieve wijze samen te stellen. Bedrijfsapparatuur Bedrijfsapparatuur en regelhardware zelf ontwikkelen betekent voor ERCO meer vrijheid bij het ontwerp van de vorm en werking van innovatieve lichtwerktuigen en minder afhankelijkheid van toeleveranciers. CAD-werktuigen In de lichttechnische laboratoria helpen uiterst specialistische softwaretools de lichttechnici van ERCO bij het ontwikkelen van inno vatieve op lossingen voor de lichtgeleiding. Met kostbare computersimu laties werd het principe van de Spherolit-lenzen in gereedheid gebracht voor serieproductie. 18 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 19

12 Focus Er zijn drie aspecten die in feite de efficiency van verlichting bepalen: in kwantitatieve zin zijn dat het rendement van de lamp, alsmede het bedrijfsrendement van de armaturen; daarnaast ook de kwalitatieve vraag, hoe effectief een armatuur zijn verlichtingstaak vervult. Lamp Armatuur Toepassingen Dubbelfocus LED-armaturen meten en evalueren Juist nu in de fase van de technische omwenteling is de wens begrijpelijk voor handige meetwaarden om producten of technologieën te vergelijken. Aan de andere kant stellen nieuwe technologieën gevestigde meetwaarden en -procedures aan de kaak en vereisen een nieuwe aanpak. Deze tendens heeft ook betrekking op armaturen met LED's: hier leiden verder ontwikkelde LEDmodules of beter warmtemanagement tot een hogere lichtstroom bij een onveranderd verbruik. Verder oefenen rendement en precisie van optisch systemen een grote invloed uit op de totale efficiency. Daarom zou een beschouwing gewenst zijn die naast de algemene lichttechnische gegevens ook het lichteffect in de ruimte nauw in verband brengt met het verbruik. De lichtstroom toont het afgegeven, uitgestraald vermogen aan. In verhouding tot het aangewende elektrische vermogen volgt het rendement (lm/w). Deze grootheid maakt het mogelijk de efficiency van lampen te vergelijken. Als vergelijkingscriterium voor de lichttechniek van armaturen wordt vaak het bedrijfsrendement van de armatuur (LOR, uit het Engels: Light Output Ratio) gebruikt. Een hogere LOR staat echter slechts beperkt een conclusie toe over de geschiktheid van een armatuur. Hierbij wordt namelijk geen rekening gehouden met het visual comfort noch met de vraag hoe effectief de armatuur haar licht naar het doeloppervlak stuurt. Deze beschrijft alleen welk aandeel van de lichtstroom de lichtopening van de armaturen verlaat. Op die wijze beschikt bijvoorbeeld een armatuur met vrijstralende lampen weliswaar over een zeer hoge LOR, maar leidt deze tot een niet-acceptabele verblinding. Een uitgangspunt om het visual comfort te kwantificeren, bijvoorbeeld bij downlights, is de UGR (Unified Glare Rating). Om armaturen met dezelfde karakteristiek bij een specifieke verlichtingstoepassing te vergelijken, kan de verlichtingssterkte op het doeloppervlak ten opzichte van het elektrisch verbruik worden geplaatst en in lx/w worden gekwantificeerd. Daardoor is het mogelijk de efficiency en de effectiviteit van armaturen met verschillende lampen te vergelijken om bijvoorbeeld te testen welke wallwasher energiezuiniger is. Thomas Schielke h (m) 1/3 h h (m) cd Cut-off: 40 E (lx) D (m) Accentverlichting Er kunnen alleen zinvolle vergelijkingen tussen spots worden gemaakt, wanneer de stralingshoek dezelfde is. Bij een smallere lichtbundel concentreert de lichtstroom zich op een kleiner oppervlak en dit heeft een hogere verlichtingssterkte tot gevolg. 1/3 h Wallwashing Bij een vergelijking van wallwashers zijn dezelfde montagevoorwaarden belangrijk, dus dezelfde wand- en armatuurafstanden. LOR 0.70 UGR < 200cd/m 2 h(m) E(lx) D(m) De tabellen in de catalogus vermelden de verlichtingssterktes E(lx) en de daaruit voortvloeiende lichtbundeldoorsnede D(m) afhankelijk van de afstand h(m). De verlichtingssterktes gelden binnen het gebied van de lichtbundel. Gemiddelde verlichtingssterktes E n (lx) Zwenkhoek 35 Wandhoogte (m) 3.00 Wandafstand (m) Armatuurafstand (m) Verlichtings sterkte E n (lx) De gegevens voor wallwashers in de catalogustabel vermelden nuttige wand-/armatuurafstanden afhankelijk van de lichtstroom. Algemene verlichting Bij downlights duidt een hogere LOR-waarde op een hoger bedrijfsrendement. Een lagere UGRwaarde betekent minder verblinding. Armaturen met een cut-off van 40 hebben in principe een betere UGR-waarde dan armaturen met 30. LED-lichttechniek in de lx/w-analyse Het is alleen nuttig om de efficiency van specifieke armaturen in combinatie met hun toepassingsdoel te bekijken. Het criterium voor accentlicht is de verlichtingssterkte op het doeloppervlak; bij wall washing en in het raster gerangschikte, horizontale, algemene verlichting komt daar de gelijkmatigheid bij. De berekende of gemeten lx/w-waarden zijn geen absolute waarden. Deze gelden slechts voor armaturen met dezelfde lichtsterkteverdeling in een gedefinieerde ruimtesituatie. Dan is het toegestaan verschillende technologieën van de lichtproductie en de lichtsturing direct te vergelijken. Om de LED-spots te kunnen vergelijken met spots voor HIT-lampen worden twee spots met de karakteristiek spot gekozen. In de productdocumentatie, bijvoorbeeld de betreffende tabellen in de catalogus van ERCO, treft u verlichtingssterktes en lichtbundeldoorsneden aan afhankelijk van de afstand. Voor een vaste verlichtingsafstand kunnen de spots nu met hun lx/w-waarden worden vergeleken. Bij wallwashing is de gemiddelde verlichtingssterkte op de wand bij een goede gelijkmatigheid van belang. De voorwaarde voor een bewijskrachtige vergelijking is een regelmatige armaturenindeling. De waarden voor een wand met een hoogte van 3m bij een wand- en armatuurafstand van 1m worden uit de productdocumentatie gebruikt. Daarna wordt de lx/wwaarde berekend. De vergelijking op basis van de gedocumenteerde productgegevens wordt duidelijk door simulatie (DIALux) of het meten in de mock-up. Deze toont de aan het principe gebonden voordelen van het geprojecteerde LED-licht ten opzichte van het reflecterende licht van gangbare armaturen aan. Thomas Schielke Accentverlichting Uit de grotere transmissieefficiency bij lenzen in vergelijking tot de reflectie bij reflectoren vloeit het betere rendement van de LED-spots met Spherolitlenzen voort. Wallwashing In het voorbeeld volgt voor LED-wallwashers met Spherolit-lens een meer dan dubbel zo hoge lx/w-waarde dan bij de HIT-variant. De gemiddelde verlichtingssterkte van de LED- oplossing is hoger; ondanks de nominaal geringere lichtstroom van de LED-module. Spherolit-reflector spot HIT, 20W Lichtstroom 1650lm Rendement 83lm/W Verlichtingssterkte 3m 1088lx Doorsnede lichtbundel 0.79m Efficieny 54lx/W Lens-wallwasher met reflector HIT, 20W Lichtstroom 1650lm Rendement 83lm/W Verlichtingssterkte 142lx Efficieny 7lx/W Spherolit-lens-spot LED 5500K, 14W Lichtstroom 1080lm Rendement 77lm/W Verlichtingssterkte 3m 1025lx Doorsnede lichtbundel 0.84m Efficieny Lens-wallwasher LED LED 5500K, 14W Lichtstroom Rendement Verlichtingssterkte Efficieny De grotere efficiency (transmissiefactor) bij lenzen leidt bij LEDarmaturen met Spherolitlenzen tot een beter rendement dan door reflectie bij reflectorsystemen. ERCO Spherolit-lenzen bestaan uit optisch polymeer met een speciale oppervlaktestructuur (op de afbeelding: Spherolitlens-wallwash). 73lx/W 1080lm 77lm/W 227lx 16lx/W 20 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 21

13 LED-licht voor verkoopruimtes: Apotheek Sieben Schwaben, Laupheim Architect: Braunger Wörtz Architekten, Ulm; projectteam Rentschler Biotechnologie GmbH, Laupheim Lichtplanning: Braunger Wörtz Architekten, Ulm Elektro-installatie: Endlichhofer, Achstetten Foto s: Markus Dlouhy, München Quintessence Het plafondinbouwarmaturensysteem van ERCO omvat lichtwerktuigen met de meest veelzijdige lichtverdelingen en een ruime keuze aan lampen. Formaten, vormen en inbouwdetails vormen zeer gevarieerde modules, waarmee geïntegreerde lichtconcepten mogelijk worden. De apotheek Sieben Schwaben in het stadje Laupheim bij Ulm is geen apotheek zoals iedere andere. Opgericht in 1872 werd deze de kiem van een farmaceutische onderneming van wereldformaat, tegenwoordig bekend als Rentschler Biotechnologie GmbH. Tot op heden is de onderneming het eigendom van de familie Rentschler en dat daardoor ook hoge eisen worden gesteld aan vormgeving en esthetiek, wordt duidelijk wanneer u het al jarenlange hoofd van het familiebedrijf, Dr. Friedrich E. Rentschler, ook leert kennen als kunstverzamelaar: in een particuliere galerie in Ulm presenteert hij, onder de verlichting van ERCO, zijn FER-collectie met belangrijke werken van hedendaagse kunstenaars. Nog niet zolang geleden werd de apotheek met doorzichtig, modern meubilair heringericht. De destijds gebruikte verlichting met een kleurig op de achtergrond verlicht gespannen plafond bleek toen echter onderhoudsintensief te zijn en gaf bovendien te veel warmte af. ERCO ondersteunde de ontwerper bij de ontwikkeling van een lichtconcept met de nieuwste LED- en regeltechniek in het kader van een corrigerende verbouwing. Aanbevolen werd een hybride concept van LED-licht; zowel voor de algemene verlichting als voor kleureffecten met bijvoorbeeld licht van hogedruk-gasontladingslampen voor de energiezuinige accentverlichting en wallwashing geheel in het teken van efficient visual comfort. Light System DALI regelt de complete installatie. De in het plafond geïntegreerde armaturen zijn afkomstig uit het Quintessenceprogramma. Op die manier ontstond een geïntegreerde verlichtingsinstallatie met hard- en softwarecomponenten die naadloos samenwerken: overdag met op waarneming gericht, verblindingsvrij en aantrekkelijk licht voor klanten, medewerkers en de presentatie van producten. s Nachts wordt de apotheek omgetoverd tot een ware blikvanger door de intens kleurige, dynamische lichtenscenering van de achterwand en de rest van de apotheekruimte. Het lichtconcept bestaat uit een combinatie van lichtwerktuigen met LED en met halogeenmetaaldamplampen: voor de ver ticale algemene verlichting zijn LED-downlights gebruikt in warmwit met vary chrome voegen. Inbouwspots met hogedrukgasontladingslampen van 35W plaatsen contrasterende accenten. De voor de waarneming van de ruimte zo belangrijke verticale verlichting is verdeeld in wallwashers voor hogedruk-gasontladingslampen voor neutrale verlichting overdag en varychrome 4-kanaals-wallwashers in LED-techniek voor kleurige lichtscènes in de avonduren. Alle componenten zijn direct of via schakelactoren aan de Light System DALI-installatie gekoppeld. 22 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 23

14 LED-licht voor de tuin en het landschap: particuliere woning te Kalmar (Zweden) Lichtplanning: Input Interior, Växjö Landschapsarchitectuur: Sweco, Anna Svensson, Växjö Foto s: Tomas Södergren, Stockholm Het spreekt voor zich dat een landhuis, zoals dit, dat ligt op een prachtig, parkachtig perceel in het Zweedse kuststadje Kalmar, schitterende mogelijkheden biedt om lichtwerktuigen in te zetten uit het armaturenprogramma voor de buitenruimte van ERCO. Er zijn vele redenen die in principe ervoor pleiten om bij de vormgeving van buiteninstallaties, tuinen en land schappen LED-armaturen te gebruiken; onafhankelijk van de omvang van het project en juist ook voor particuliere opdrachtgevers. Om te beginnen is het temperatuurgedrag van de LED zelf een argument, want in tegenstelling tot bijvoorbeeld fluorescentielampen vermindert de lichtstroom van LED's niet bij lage temperaturen, zoals 's nachts buitenshuis vaak het geval is. In tegendeel: een koele omgeving heeft bovendien een positieve invloed op de toch al lange levensduur van de LED. Waardoor een verder, belangrijker voordeel naar voren treedt: de gigantisch lange levensduur van circa bedrijfsuren maakt het vervangen van de lamp overbodig. De hogere investering in toekomstbestendige techniek wordt eenvoudig terugverdiend door de besparingen op energiekosten door de hoge efficiency van de LED. In de privé-sfeer is een veelgehoorde wens om buitenarmaturen te koppelen aan sensoren, zoals timers, schemerschakelaars of bewegingsmelders. Ook hier schittert de LED met zijn optimale mogelijkheden voor schakelen met een onmiddellijke, volle lichtstroom. Efficiënte lichttechniek van ERCO waarborgt dat LEDarmaturen met hun lichtkwaliteit en hun toepassingsmogelijkheden op vormgevingsgebied niet kunnen worden onderscheiden van gangbare lichtbronnen of zelfs oplossingen bieden, bijvoorbeeld bij de Axis Walklight, waarvoor geen alternatief bestaat. In de ruwe Scandinavische winter straalt het van binnen en van buiten zorgvuldig verlichte landhuis warmte en geborgenheid uit. De façadeverlichting met Cilinder façadearmaturen benadrukt met zijn strijklicht het traditione le bouwmateriaal hout, markeert de ingang en schept een verlichte overgangszone in de periferie van het huis: een kunstgreep om de weerspiegelingen in de panorama ruiten van de woonruimte op de begane grond af te zwakken en ook 's nachts de blik naar buiten mogelijk te maken. Veiligheid op trappen en wegen: met Axis Walklight en Midipoll worden in de omgeving van het landhuis twee soorten LED-lichtwerktuigen ingezet. Axis Walklight is bestemd als traparmaturen voor verblindingsvrije en energiezuinige verlichting van trappen en treden. Midipoll kan overal worden gebruikt waar niet alleen vlakken of wegen effectief moeten worden verlicht, maar ook de bolders zelf doen dienst als designobjecten in de ruimte. Op het grote perceel worden nog andere buitenruimte-armaturen van ERCO ingezet: bijvoorbeeld de Tesisvloerinbouwarmaturen voor het ensceneren van het struikgewas, alsmede Beamer-schijnwerpers aan masten om wegen of speeltoestellen te verlichten. Het contrast van de lichtkleuren wordt bewust toegepast: de Cilinderfaçadearmaturen met laagspanningshalogeenlampen benadrukken het natuurlijk getinte hout van de gevel. Midipoll LED-bolderarmaturen in daglichtwit bakenen de omgeving van het gebouw af en bieden bovendien een nog hoger rendement dan in warmwit. 24 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 25

15 LED-licht voor gevels: Hotel Intercontinental, Parijs LED-licht in het museum: Bonnefanten Museum, Maastricht Foto s: Dirk Vogel, Dortmund Lichtplanning: John van Tongeren, Bonnefanten Museum, Maastricht Foto s: Dirk Vogel, Dortmund De gevel is het visitekaartje van een hotel. Ongeacht of het historisch of modern van vorm is. Men heeft hiermee de mogelijkheid het imago en de stijl van het bedrijf tot uitdrukking te brengen. Juist nu in de moderne grote steden, waar het bruisende leven 24 uur per dag blijft doorgaan, zijn verlichte gevels ook s nachts een indrukwekkende aanblik. Het onlangs gerenoveerde Intercontinental Paris Avenue Marceau is een typisch 5-sterren boutiquehotel. Het is gelegen in een voorname wijk van Parijs in de nabijheid van de Arc de Triomphe en bezit de aantrekkelijke historische gevel van een stadshuis uit de 19 e eeuw. Samen met ERCO Parijs ontwikkelde de hoteldirectie een verfijnd concept voor de gevelverlichting. De opgebouwde armaturen versmelten in een historische pracht met hightech-huisstijl. Dit is een oplossing die vriendelijk is voor het milieu en tevens exploitatie- en onderhoudskosten reduceert. Het lichtconcept werkt met de meest actuele energiezuinige ERCO LEDlichtwerktuigen voor buiten: Kubus, Focalfloodgevelarmaturen, alsmede Grasshopper. De ontwerpers werkten bewust met het contrast van warmwitte en daglichtwitte LED s in verschillende gevelzone s. Aan de buitenkant postmodern; van binnen klassiek: het Bonnefanten Museum in Maastricht betrok in 1995 de nieuwbouw naar ontwerp van architect Aldo Rossi. Zo opvallend als het gebouw zijn stempel drukt op het stadsbeeld, zo tijdloos en neutraal zijn de galerieruimtes binnen. Witte wanden, een bovenlicht voor diffuse, algemene verlichting, een rondlopende spannings rail op de correcte afstand tot de wand voor accentverlichting of wallwashing dat is de wens voor het ideale ruimtelijke kader ter enscenering van oude en nieuwe kunstwerken. Na 15 jaar exploitatie van het museum in Maastricht komt nog een voordeel van de ingezette ERCO spanningsrail naar voren: door uitbreiding met moderne LED-spots uit de Optec-familie kan het verlichtingssysteem gemakkelijk en rendabel voldoen aan de nieuwste technische norm voor efficiency. Dit gebeurde in het kader van een nieuwe opzet van de permanente tentoonstelling met de titel Augenspiel, onder bezielende leiding van Alexander van Grevenstein. De voordelen van LED-licht maakten een overtuigende indruk op de mensen van het Maastrichter museum: milieu sparen en exploitatiekosten reduceren door een lager energieverbruik, museum stukken optimaal ontzien door de geringe UV- en IRaandelen. De ERCO spots waren vooral in het voordeel vanwege de uitmuntende kleurweergave van hun warmwitte LED-module, alsmede de mogelijkheid de lichtstroom van iedere afzonderlijk spot individueel te regelen door de geïntegreerde dimmer. Het Bonnefanten Museum is onder andere in het bezit van schitterende stukken die behoren tot de kunst van de Vlaamse kerken. Het nieuwe presentatieconcept van de permanente tentoonstelling confronteert dergelijke oude meesterwerken met moderne en hedendaagse kunst. Ongeacht of het kleine figuren zijn in de doel- gerichte lichtbundel van een Optec LED-spot, of reusachtige schilderijen; ze worden allemaal passend geaccentueerd. Het nieuwe licht onderstreept de kracht van de presentatie. 26 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 27

16 LED-licht in de coffeeshop: Starbucks aan de Altmarkt, Dresden Architectuur: Starbucks Coffee International Design, Erin Meyer Planning en uitvoering: Starbucks Coffee Deutschland, Construction Management, Hanko Geissler Foto s: Edgar Zippel, Berlijn Tussen stoom, romig melkschuim, geurende espresso, glanzend roestvrij staal: koffiebereiding à la Starbucks is een belevenis voor alle zintuigen. Het sprankelende licht van de Cantax LED-spots in de toonbankzone laat de visuele kant van deze enscenering optimaal tot zijn recht komen. Starbucks, het wereldberoemde merk voor heerlijk genieten van Amerikaanse koffie, neemt het thema Duurzaamheid hoog op: niet alleen bij de producten die in het kopje belanden inmiddels voor het grootste deel gebrouwen met grondstoffen uit de Fair trade maar ook bij de vormgeving van de coffeeshops overal ter wereld. Het eerste van de nieuwe en milieubewust ontworpen zaken in Duitsland is afgelopen zomer aan de Dresdner Altmarkt in de benedenverdieping van een nieuwbouwhotel getrokken. Het gebouw is het ontwerp van het Dresdense kantoor Pfau Architekten voor de Spaanse NH-groep. Wij hebben de stad als vestigingsplaats voor deze bijzondere coffeeshop uitgekozen vanwege het rijke culturele erfgoed van de regio. Met ingang van 2011 zullen al onze nieuwe coffeeshops volgens de design- en milieu normen worden gebouwd, zoals wij dat hier voor het eerst aan onze gasten presenteren", licht Ross Shadix, bedrijfsleider van Starbucks Coffee Deutschland, het nieuwe designconcept toe: het concept borduurt voort op de kleuren van de koffiewereld en schept door het gebruik van hout een aangename en rustige sfeer om van koffie te genieten. Bovendien worden moderne elementen met vintagestukken, zoals gere cyclede barkrukken of oude eiken balken gecombineerd bij voorkeur met gebruik van lokale bronnen en materialen. Belangrijke componenten van de nieuwe strategie zijn energiezuinigheid en milieubehoud. Niet alleen in de landen waar koffie wordt geteeld, echter ook hier in Duitsland hechten wij grote waarde aan duurzaamheid. Als eerste coffeeshop in Duitsland is de Dresdense vestiging voor een LEED-certificering geregistreerd, vertelt Ross Shadix. LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) werd ont wikkeld door de Amerikaanse U.S. Green Building Council en is het equivalent van ecologisch verantwoord bouwen. In dat kader maakt Starbucks gebruik van milieuvriendelijke en lokale materialen die de hulpbronnen ontzien en het energie- en waterverbruik op locatie reduceren. In Dresden worden bijvoorbeeld de resten van de bereide koffie tot compost verwerkt. Daarnaast kunnen de medewerkers gebruikmaken van een speciale fietsenstalling. Bij de verlichting leveren de LED-technologie van ERCO, alsmede een lichtconcept in de betekenis van efficient visual comfort een bijdrage om te voldoen aan de criteria voor duurzaamheid. Voor een lange levensduur en een hoog rendement van de LED zelf spelen de precisie en effectiviteit van de lichtwerktuigen de hoofdrol. Deze richten het licht exact op de gewenste doelvlakken en voorkomen op die manier verspilling. Quintessence LED-wallwashers verlichten wandoppervlakken en de verticale display van producten. De coffeeshop verkrijgt verblindingsvrij licht uit Cantax LED-spots die aan een boven de toonbank hangende spanningsrail zijn gemonteerd. En de aangename lichtkwaliteit van de warmwitte LED s onderstreept de ontspannen sfeer die zo kenmerkend is voor Starbucks. Wallwashing is een centrale factor van het efficient visual comfortconcept. De verticale verlichtingssterkte bepaalt namelijk de subjectieve indruk van de ruimte. Met name in combinatie met LED-techniek is wallwashing een kerncomponent van duurzame lichtplanning. Het lichtconcept voor de toonbank van de coffeeshop kan in vele andere situaties in de gastronomie en retail worden toegepast: smal gericht licht uit spots accentueert het toonbankoppervlak en schept daar optimale kijkvoorwaarden voor gasten en medewerkers, en dat verblindingsvrij. De achterwand achter de toonbank heeft verticale vlakverlichting met wall washers en zendt met zijn productdisplays een krachtige signaalwerking uit: oriëntatie in de zaak is gemakkelijker; de beleving van het merk intensiever. Achtergrond: LEED-certificering LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) is een certificeringssysteem voor duurzaam bouwen dat door de Amerikaanse U.S. Green Building Council vanaf 1998 werd ontwikkeld. In het begin was deze voornamelijk op afzonderlijke bouwwerken gericht, op een later tijdstip ontstond, niet in de laatste plaats naar aanleiding van de exploitatie van Starbucks, het zogenaamde LEED Volume Program dat het mogelijk maakt architectuurconcepten voor retail- en gastronomieketens op eenvoudigere wijze te certificeren. De eisen zijn daarbij net zo hoog als eerst, maar de oplevering van filialen geschiedt na de officiële certificering van de prototypeshop door het kwaliteitsmanagement van de exploitant zelf ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 29

17 LED-licht voor educatie en beheer: Students' Union, University of Bath Architecten: Stubbs Rich, Bath Lichtplanners: Hoare Lea Lighting, Bristol Foto s: Rudi Meisel, Berlijn LED-licht voor wegen en vlakken: Vial UAB Bellaterra, Barcelona Architecten: Bru Lacomba Setoain, Barcelona Foto s: Andreu Adrover, Barcelona De medewerkers van de Spaanse dochtermaatschappij van ERCO in Molins del Rey bij Barcelona kregen een ongewone verlichtingstaak in de vorm van deze voetgangerszone in het nieuwe onderzoekspark dat aansluit aan de campus van de Universitat Autònoma de Barcelona (UAB). Het universiteitsterrein is gelegen in Bellaterra, een voorstadje aan de noordelijke stadsgrens van de Catalaanse metropool. In het kader van hun Agenda 21 UAB" streeft de grote hogeschool met haar ruim studenten De nieuwbouw van 5,5 miljoen Britse pond werd binnen 11 maanden neergezet in nauwe samenwerking met de studenten. Een geminimaliseerde CO 2 -uitstoot was daarbij beslist een ontwerpdoel. De Students' Union is aan Britse universiteiten een zelfstandig Universiteit als onderwijs- en leefruimte: de studenten spenderen ook veel vrije tijd in de lounges, clubs en bars van de Students' Union. Materialen, meubels en techniek moeten vooral robuust en ongecompliceerd zijn en een lange levensduur hebben. bestuursorgaan dat de belangen vertegenwoordigt van studenten en zich bezighoudt met hun talloze belangen: van studiegroepen via woning- en jobbemiddeling tot aan de organisa - tie van party's. Relaxte loungemeubels en plasma-infoschermen domineren de stijl in het interieur van de Students' Union in Bath. En natuurlijk is er een ruimtedekkend WiFi-netwerk: de studentes en studenten aan de Zuid-Engelse universiteit horen bij een generatie waarvoor een digitale wereld en koppelingen tot de dagelijkse praktijk behoren. Waarschijnlijk vinden ze het net zo vanzelfsprekend dat in de onlangs geopende nieuwbouw van de Students' Union innovatieve LED-lichttechniek ertoe bijdraagt een groot visual comfort met efficient gebruik van energie aan te sluiten. De in de gangen en foyers geïnstalleerde Quintessence-LED-downlights onderscheiden zich aan de buitenkant daadwerkelijk nauwelijks van hun tegenhangers met gangbare lampen: met hun precieze inbouwdetail, de verblindingsvrije darklight-reflector en een diffusor van mat glas beschikken ze over de gemeenschappelijk kenmerken van alle Quintessence-downlights. Bovendien leveren ze ook een net zo hoge lichtkwaliteit. De downlights in formaat 3 hebben LED-modules van 14W in de lichtkleur warmwit. Aan de hand daarvan genereren ze verlichtingssterktes die vergelijkbaar zijn met downlights voor laagspanningshalogeenlampen van 50W, of compacte fluorescentielampen van 14W. Bovendien zijn ze compact, onderhoudsvrij, schakelvast en door de betreffende bedrijfs apparatuur via DALI dimbaar. Welbeschouwd hebben Quintessence- LED-downlights en wireless LAN iets gemeenschappelijks: de werkelijke vooruitgang is niet altijd voor de hand liggend. Efficient visual comfort: aan de Quintessence- LED-downlights als algemene verlichting worden als flexibele componenten voor accentverlichting Optec-LEDspots in warmwit met Spherolit-lenzen flood toegevoegd. De totale installatie wordt via DALI naar behoefte geregeld. naar duurzaamheid op vele terreinen: van het verminderen van het laboratoriumafval via het in stand houden van biotopen op de campus tot en met bewust omgaan met energie bij het ontwerp van bouwprojecten. Het gebruik van LED's als energiezuinige lichtbronnen stond dan ook voorgeschreven als nieuwe verlichting van de bijna 100m lange voetgangerszone tussen twee nieuwe gebouwen, waarin instellingen en technologische bedrijven zijn gevestigd. Het Powercast-schijnwerperprogramma bewijst hier zijn universele inzetbaarheid. Bovendien slaat het bij montage aan masten een goed figuur: vanuit een hoogte van circa 4,50m verlichten 14 Powercast-LED-schijnwerpers het wegdek met Spherolit-lenzen wide flood en LED-modules in warmwit van 28W. De bijdrage aan duurzaamheid is duidelijk: veilige, onderhoudsarme verlichting bij een minimaal energieverbruik, een groot visual comfort voor de voetgangers en geen enkel strooilicht boven de horizontale lijn in het belang van een Dark Sky. Met hun gereduceerde, heldere vormgeving worden deze vergezeld door Powercast-schijnwerpers als hoogwaardig detail in een moderne architectuur geheel onafhankelijk van de keuze voor ongeacht welke veelzijdige montagetypes van deze universele armaturenfamilie. Powercast-schijnwerpers met Spherolit-lenzen wide flood" slaan ook als mastarmaturen een goed figuur. Met een bewust onregelmatig patroon van lichtbundels ontstaat een levendige sfeer. 30 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 31

18 Achterlichten Bekroonde ERCO projecten Ook in 2010 slaagden lichtprojecten met ERCO lichtwerktuigen erin belangrijke onderscheidingen te behalen. Daarvoor hartelijk dank aan alle deelnemende juryleden, ontwerpers en opdrachtgevers. Met drie bekroonde projecten willen wij u hier kort laten kennismaken. EuroShop 2011, Düsseldorf Internationale experts uit de wereld van de detailhandel ontmoetten elkaar van 26 februari tot 2 maart 2011 in Düsseldorf op de EuroShop, de grootste vakbeurs ter wereld voor investeringsgoederen in de detailhandelsector. Onder de aanbieders van lichtoplossingen die in hal 11 waren neergestreken, was LED-licht het centrale thema. ERCO was één van de aantrekkingspunten: op 240m 2 presenteerde de beursstand relevante lichtwerktuigen; ter illustratie zowel als in praktijktoepassingen voor typische situaties in shops. De stand werd uitsluitend uitgerust met LED-lichtwerktuigen. Daardoor kon het aansluitvermogen van de verlichting in vergelijking met het vorige optreden op de EuroShop, drie jaar geleden, met 80% worden verlaagd. Logotec LED: het beursnieuws van ERCO met het markante design is alomtegenwoordig als beeld, maar ook als ruggen graat van de totale standverlichting. Bijzondere aandacht kreeg de concurrentieloze narrow spot -uitvoering van de LED-spot. Materiaalmonsters nodigden uit tot het testen van sprankeling en kleurweergave. ERCO's lichtadviseurs lichtten de werking van de innovatieve LEDoptieken met collimator en Spherolit-lenzen toe. Interessante gasten, boeiende gesprekken: wij bedanken alle bezoekers en medewerkers voor hun bijdrage aan het grote succes van de EuroShop 2011! En de experts zijn verbluft: de totale stand was uitsluitend verlicht met ERCO LED-lichtwerktuigen. Vijf verschillende lichtscènes verlichtten typische shopsituaties en illustreerden op die wijze de vijf factoren van het efficient visual comfort geregeld door een Light System DALI-installatie. National Portrait Gallery, Canberra 23 projecten uit 12 landen werden door de International Association of Lighting Designers (IALD) op 13 mei 2010 met een IALD-award onderscheiden. Lichtontwerpster Mirjam Roos, Associate IALD, ontving een IALD Award of Merit voor de National Portrait Gallery in de Australische hoofdstad Canberra. Optec-spots en wallwashers werden ingezet om expositiestukken en architectuurelementen te accentueren. Architectuur: Johnson Pilton Walker, Sydney Lichtplanning: Mirjam Roos, Steensen Varming Australia, Sydney/Canberra Matildelunds Förskola, Kumla De Zweedse lichtprijs (Svenska Ljuspriset) voor bouwwerken uit 2009 werd in oktober 2010 aan Matildelunds' kleuterschool in Kumla verleend. De jury sprak in het bijzonder lovende woorden over de efficiency van de verlichting, alsmede het geslaagde gebruik van licht om een stimulerend visuele omgeving voor kinderen te scheppen. Naast decoratieve armaturen worden voor de accentverlichting en verticale verlichting Optec-spots en wallwashers aan 3-fasenspanningsrails ingezet. Architectuur en lichtplanning: Jonas Kjellander, Sweco Architects AB, Örebro Foto's: Ulf Celander, Göteborg Original Levi's Store, Regent Street, Londen Bij het gerenommeerde Interiors Awards 2010 van het Engelse vaktijdschrift Retail Week behaalden de uitvinders van de Blue Jeans meteen drie onderscheidingen; daaronder ook één voor het Best Use of Lighting. Optec HIT-spots en wallwashers zijn de werktuigen in een concept dat rekening houdt met de factoren van het efficient visual comfort. Architectuur: Checkland Kindleysides Retail Design, Londen Foto's: Rudi Meisel, Berlijn 32 ERCO Lichtbericht 92 ERCO Lichtbericht 92 33

19 Centrum voor Internationale lichtkunst, Unna: expositie Licht 21 Lichtplanning: LDE Kober, Dortmund Foto s: Alexander Ring Tijdens de expositie Licht 21, van tot werden drie schitterende posities van moderne lichtkunst gepresenteerd. In de context van de historisch industriële architectuur die de expositieruimtes van het centrum voor Internationale lichtkunst Unna haar onverwisselbaar kader verleent, werden de werken van HC Berg, Brigitte Kowanz en Christina Benz samengevoegd tot een energetisch parcours door imaginaire licht-schaduw-ruimtes. Waar nodig, plaatsen ERCO spots precieze accenten op de geëxposeerde stukken: verblindingsvrij en perfect gedoseerd. E ERCO GmbH Postfach Lüdenscheid Germany Tel.: Fax: info@erco.com