Publieke gerechtigheid

Transcriptie

1 Publieke gerechtigheid Over geloof en ethiek in politiek en maatschappij Opstellen ter nagedachtenis aan Kees Klop ( ) onder redactie van Paul van Tongeren CvE Boekenreeks 18 CvE Van Tongeren, publ gerecht 27-2.indd :26:53

2 Inhoud Inleiding Het politiek-ethische denken van Kees Klop 11 Paul van Tongeren I Politiek, moraal en christendom Gerechtigheid als respect 19 Over de geestelijke erfenis van Kees Klop Jan Peter Balkenende Religie en veiligheid; geloofwaardigheid en consistentie 25 Theo Brinkel Burger zonder burgerschap 36 Wim van de Camp Politisering van Europa 44 Beginselpolitiek en de uitbreiding van de Europese Unie Arie Oostlander Sociale cohesie en de noodzaak van een publieke moraal 59 Ernst Hirsch Ballin en Stavros Zouridis II Ethiek en maatschappij Zij deden gewoon hun werk 71 Over empathie in de journalistiek Kees Buijs 5 CvE Van Tongeren, publ gerecht 27-2.indd :26:53

3 De verantwoordelijke journalist 80 Ton Herstel De last van de vrijheid 92 Marcel ten Hooven Tsedaka een alternatief voor naastenliefde en publieke gerechtigheid 105 Wilma Stein III Ethiek en politieke filosofie Eenheid in verscheidenheid 117 Over de notie overlappende consensus Marcel Becker Nut en noodzaak van de staat 126 Andreas Kinneging Vernieuwing van Europees burgerschap: een trans-atlantisch gesprek 145 William Storrar Bestaat er zoiets als een gemeenschapszin? 154 Over grenzen en mogelijkheidsvoorwaarden van de sensus communis Jean-Pierre Wils De grens van politiek 172 Evert van der Zweerde IV Christendom, ethiek en politiek Radicale belichting? 185 Vervelende consequenties en tragische misvattingen over aard en rol van religie Wim van de Donk 6 CvE Van Tongeren, publ gerecht 27-2.indd :26:53

4 Het verschilprincipe en de prioriteit van de armen: een vergelijking van Rawls en christelijke verdelende rechtvaardigheid 198 Johan Graafland Katholieken als burgers 208 Eduard Kimman Kwetsbare waardigheid 219 Paul van Tongeren Eindnoten 231 Selecte bibliografie van prof. dr. C.J. Klop 234 Personalia 245 Over het CvE (Centrum voor Ethiek) CvE Van Tongeren, publ gerecht 27-2.indd :26:53

5 Het politiek-ethische denken van Kees Klop Paul van Tongeren Op 31 augustus 2007 overleed Kees Klop. Hij was voormalig waarnemend directeur van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA, voormalig voorzitter van de NCRV, tot het eind van zijn leven bijzonder hoogleraar politieke ethiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen en onderzoeker bij het ministerie van justitie. Kees Klop heeft zich met tal van onderwerpen bezig gehouden. Wie zijn teksten van de afgelopen 15 jaar (dat wil zeggen vanaf zijn proefschrift uit 1993) nog eens doorleest, ziet echter tegelijk dat het vruchten van één boom zijn. Niet alleen vertonen ze gemeenschappelijke stijlkenmerken, maar ook en vooral is er een duidelijke kern van steeds terugkerende thema s in zijn werk te vinden. Die kern kan op verschillende manieren worden gereconstrueerd: vanuit het christelijk geloof dat voor Kees Klop het ultieme perspectief vormde; vanuit de theorie van Dooyeweerd, die voor hem het theoretisch kader vormde waarbinnen hij zijn denken ontwikkelde; vanuit zijn engagement met de christen-democratische traditie van waaruit hij zich engageerde met de praktische politieke realiteit en die hij door zijn standpunten mee probeerde vorm te geven, of ook aan de hand van de hierna te bespreken kernbegrippen. Fundamenteel was voor hem de waardigheid van elke individuele mens. Deze menselijke waardigheid werd door hem op een zeer substantiële manier opgevat. Zij bestond volgens Kees Klop in de wijze waarop elke mens zelf op waarden betrokken is. De erkenning van die waardigheid moest daarom volgens hem meer inhouden dan alleen een formeel respect; respect voor menselijke waardigheid vereist principieel een erkenning van de waarden waaraan een mens zich toewijdt. Omdat die waarden of overtuigingen van mensen in veelvoud bestaan (niet iedereen is gericht op dezelfde waarden), is met deze grondovertuiging tegelijk de politieke strekking van zijn denken gegeven. Politiek is het element van de pluraliteit: de arena waarin de verschillende overtuigingen met elkaar tot een gemeenschappelijk handelen komen. De hoogste politieke waarde was volgens Kees Klop die van de publieke gerechtigheid. Hij verstond dit als de opgave om de verschillende 11 CvE Van Tongeren, publ gerecht 27-2.indd :26:54

6 waardenbetrekkingen binnen een samenleving te beschermen en te toetsen aan de eigen normativiteit van de staat: de garantie van veiligheid, vrijheid en gelijkwaardigheid van de burgers. Dooyeweerds onderscheid van de verschillende maatschappelijke sferen en de erkenning dat die hun eigen normativiteit of leidend beginsel hebben, was met betrekking tot dit punt een belangrijke inspiratie voor Kees Klop. Onderwijs mag niet naar de normen van de economie beoordeeld worden, evenmin als economische verhoudingen aan de normen van het gezin gemeten kunnen worden. De soevereiniteit van al die kringen (die volgens Kees Klop uitdrukkelijk van verzuiling moest worden onderscheiden) moet door de overheid bewaakt worden. De staat moet daarmee ook zijn eigen beperking onder ogen zien: hij is niet de hoogste sfeer die over de ultieme waarden kan beslissen. De waardenbetrekkingen zijn volgens Klop niet louter subjectief en per individu verschillend, maar ze kunnen worden geordend in drie categorieën die niet toevallig overeenkomen met de drie belangrijkste politieke ideologieën. Met alle verschillen die daarbinnen nog mogelijk zijn, kunnen alle waarden worden ingedeeld in burgelijk-liberale, sociaaldemocratische of christen-democratische kaders. Politiek bestaat in het debat tussen die verschillende posities. Politieke besluitvorming is mogelijk omdat en inzoverre die verschillende posities niet geheel en al buiten elkaar staan, maar een zogenaamde overlapping consensus mogelijk maken en zij alle bereid zijn om ook aan de andere overtuigingen een principieel recht en vertrouwen te schenken. Het politieke debat moet daarom gedragen worden door een eigen inhoudelijke ideologie of overtuiging en tegelijk genormeerd worden door de erkenning van het principiële recht van de ander. De eigen overtuigingen van waaruit de christen-democratische stem in het politieke gesprek moet spreken, werden door Kees Klop in expliciet christelijke termen samengevat. Volgens hem ging het in de samenleving uiteindelijk om geloof, hoop en liefde. Hij schrok er niet voor terug om over de politieke praktijk ook in termen van zonde, gerechtigheid, genade en vergeving te spreken. Langs deze lijnen denkend, heeft Kees Klop zich met tal van thema s beziggehouden. Hij heeft geschreven over de politieke organisatie in partijen en over het politieke debat, over statelijke soevereiniteit en over Europa, over buitenlandse politiek en internationale sociale gerechtigheid, over duurzaamheid en rentmeesterschap, over de verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven, evenals over de grenzen van die 12 CvE Van Tongeren, publ gerecht 27-2.indd :26:54

7 Gerechtigheid als respect Over de geestelijke erfenis van Kees Klop Jan Peter Balkenende 1. Christen-democratie Onbehagen, onvrede, spanningen tussen bevolkingsgroepen enerzijds, fatsoen en respect anderzijds zijn samenhangende thema s waarvan het belang inmiddels in brede lagen van de samenleving wordt erkend. De tijd dat de christen-democraten werden weggehoond wanneer zij aandacht vroegen voor het gezin, voor de manier waarop we met elkaar omgaan in de winkels, op de straat, in het openbaar vervoer of waar we elkaar ook maar treffen ligt achter ons. Meer en meer wordt erkend dat vrijheid en begrenzing, vrijheid en verantwoordelijkheid aan elkaar zijn gerelateerd. Dat het CDA er in 2002 klaar voor was om met deze centrale boodschap de verkiezingen in te gaan en daarin overeind te blijven, komt niet uit de lucht vallen. Daaronder en -achter zitten jaren van studie, van zoeken naar wat er werkelijk toe doet, van bereidheid om door te gaan, ook wanneer het moeilijk wordt, om thema s te verkennen die controversieel zijn. Dat kan niet zonder mensen met een scherpe en onafhankelijke geest. Mensen die de tijdgeest kunnen verstaan en ook weerstaan, omdat ze zijn geworteld en gegrond in een traditie van eeuwen. En het is mijn diepe overtuiging dat Kees Klop zo iemand was. Iemand wiens geestelijke nalatenschap de christen-democratie richting kan geven en kan inspireren. Als weinig anderen weet hij een christelijke levensvisie politiek te vertalen. Christelijke politiek is volgens Kees Klop radicaal omdat zij de werkelijkheid toetst aan normen. In verschillende historische perioden is het van belang dat levensverbanden van burgers passend worden ingevuld. Het is van belang dat de politiek zicht heeft op de uitdagingen die zich aandienen en bereid is om nieuwe vormen te vinden, zodat burgers hun verantwoordelijkheid ook daadwerkelijk gestalte kunnen geven. Niet het historisch gegroeide is daarbij echter beslissend, maar het normatieve. 2. Kees Klop Kees Klop werd eind jaren zeventig medewerker van de Dr. Abraham Kuyperstichting, een van de voorlopers van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA. Het was de tijd waarin de fusiebesprekingen tussen de 19 CvE Van Tongeren, publ gerecht 27-2.indd :26:54

8 drie christelijke partijen in volle gang waren, de bezoekersaantallen van de kerken achteruit holden en waarin het proces dat zou moeten leiden tot de vorming van het CDA door vriend en vijand met scepsis werd bekeken. Of de in het parlement sterk inkrimpende christelijke partijen het gezamenlijk wel zouden gaan redden, werd door menigeen betwijfeld. Wat beweegt iemand om een mooie functie op het ministerie van Algemene Zaken op te geven voor een klein instituut dat in een uiterst onzekere en wankele context opereert? Uit oogpunt van de opbouw van een carrière een weinig voor de hand liggende stap. Maar daar was het Kees Klop dan ook niet om te doen. Hij nam die stap vanuit een diepere bewogenheid. Dat kenmerkt hem als een mens die zijn gaven en niet geringe talenten liever wilde inzetten dan uitbaten. En daar mogen we hem dankbaar voor zijn. Toen ik in 1984 in dienst kwam bij het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA was Kees Klop plaatsvervangend directeur. Het was een heftige tijd: Nederland stond er niet goed voor. Er waren twee miljoen mensen met een uitkering en er was een veel te grote oriëntatie op de overheid. De verzorgingsstaat werkte verlammend op de maatschappelijke creativiteit en vitaliteit. Het kabinet Lubbers werkte hard aan de sanering van de overheidsuitgaven, het terugbrengen van de staatsschuld en aan economische groei en investeringen. Dit bleek een vruchtbare aanpak: de werkgelegenheid nam toe, mensen hervonden hun kracht en ondernemerszin. Maar voor een Nederland met veerkracht en karakter zijn uitsluitend financieel economische impulsen niet voldoende. Daarvoor zijn waardenbesef, inzet en idealen nodig. Terwijl de politici aan de frontlinie hun handen vol hadden om saneringen en investeringen op de agenda te krijgen en te realiseren, had Kees Klop bij uitstek oog voor die diepere laag waarin het gaat om een samenleving die richting heeft en perspectief biedt. In de euforie van een toenemende welvaart, zag Kees eens te meer het gevaar van een liberale opvatting van vrijheid die vooral is gericht op de bevrediging van wensen en behoeften van het individu en die de gemeenschap en het leefklimaat op den duur uitholt. Daarmee is hij een actueel denker. 3. De problemen van vandaag In onze samenleving gaat op dit moment veel goed, op brede schaal zijn mensen in hun persoonlijk leven gelukkig, de economie kan tegen een stootje, de overheid heeft maatregelen genomen om, ook wanneer de bevolking vergrijst, solidariteit tussen de generaties overeind te houden. Tegelijk zien we een onderstroom van onbehagen. Waar komt dat 20 CvE Van Tongeren, publ gerecht 27-2.indd :26:54