-7 1aB. in de. schaal RELIGIE EN GEWELD

Transcriptie

1 in de -7 1aB schaal RELIGIE EN GEWELD

2 25u INHOUD 3 EvertJan de Wijer: Meditatie (Zorg, Matteiis 6:24-3.1) 5 At Polhuis:'Het probleem is niet de religie, rnaar het rnisbruik van de religie'? 6 San Janse: Religie en geweld zitten dicht bij elkaar 9 Herman Noordegraaf: Spelen met vuur 11 Lucien van Liere: Geweld als godsdienstig probleem? 1-l Wouter Klourven: Het'gelijk'van de religie 17 Theo dc Boer: Bezinning op lsradl 19 Rochus Zuurmond:Jezus Christus (Over het Apostolicun, 5) 22 A.A. Spijkerboer: C)ver de rechtsstaat en de democratic 23 Wessel ten Boorn:About sex 27 M.G.L. den l3oer: Dr.J;rn Koopnran ( ,15) 29 Koopmans over Nederland 30 C. Balk: Beaumont 3l Wtb: Commentaar (Hier die asbak!) 32 Van de redactie In de Waagschaal, tijdschrift voor theologie, cuttuur en politiek! voortzetting van het in 19{5 door K. H. Miskotre opgcrichte gelijknamige blad. ISSN 00t9-316 X REI)A(ll lu: S l-. S(hoch (voorzitrer), M. C. L. dcn Boer,WH. ten t oor1. C. (inrsrrndsc. U.(;.M. I)oedcrrs. W. KlouNcn.T. (;. \'ad (lcr I r d.n. M.w de Mik-vm derwaal,a. Pohun, C.J. S'n,t, EStlrk. A. A. SpUkerbocr, PA.Vcrbatrn. Al )MINISTRATIE: H.J. l{un. Larn van Vollcn}ove or) HM Zenr. tct (adre$ijziginscn allcen schriftelijk). RII)SECRETARIAAT: L.A. KopDrels,Arrhur lrn Schcndclplcin 1t2.262.{ CS l)cm, tel.0t 5-f6t l -35, enrril: rens.kopn:cls@planct.nl. (AXe kopr.l naer dit adrcs. Kopil dielt als Rsel uit nier Dreer drn 1.5t,o woorden rc bes*rn. Dc rcd*oc behoudt zich het rccht voor langerc artikelcn niet tc plartsen) MEDEWERXEIIS:Ad dcn B$tcn. K. Bt i.th. dc Boer. P HijDlIr, H.YJ de Kniiti. C. \: d. K(r)i, (;.C. d. xruiji H. H. Miskotte, Mcvr. L. Rlcdljk-Boersnrr. Mevr. L.W van l\e}and.r Fllcek,J.lt van Santen.J.\an derwiel, EJ.d.wUe.. DRUK: I)rukkerij Kcrckebos{h,Julianalat'n 67,37( 8 BD Zcist, tel i)2144,1i VEI\SCHUNIN(;: 17 nual perjaar. ABONNEMENTSPI\US:pcrjaar.15,(l(). steunabonn.dtnten 50.00, (indien gewenst 3l).(xr).Abonncs ont\"ngrnjaarlijks ecd rcccprgirokaan. Postrekening (,, t.n.v. pcnnitrg,nec(er,.ln dewrrgschaal", Zc'sr. Een abonnement blijft autorrritisch hest2an als hct niet v66r 1 deccnrber, voor:rfgarnd an een nieu* kalendcr jaar, rvordt opgczegd. Lorse numnrcr kunnen worden bcsteld door 3, ovcr re makcr op bovengenocrlde rckrning. ntet vermelding!an het gc$rnste nunnner. Dr.ndl(l(n lxtl Id\U z1n ool te rir cn,,1, $.b.it.: \\\,k.trlbanl).dl

3 159 ZORG Matteiis 6:24-34 l)it gedeelte van de Bergrede warrin ogenschijnlijk opgeroeperr Tr,'ordt tot zorqcloosheid, wordt rcl de (ialileesc idvlle genoemd. En als het *'eer een beele meer',erkt. heef't het ook een onmiddellijke zeggingskr:rcht die nrogelijk ook ontspanncnd u,erkt. Zo is hct eigenlijk ook, als de zon schijnt.jc ziet de vogels in de tuin. De vlinders fladderen. Er zijn duizend tinren uroen.je ruikt de fiisse gcuren en je denkt:.1a, het leven is verrukkelijk. Het leven lacht ons toe. Mooi. hoe onze zorgen gerelativeerd wordcn tor mulzenisscn bij het zien van de vogelen dcs hcurels en de leliin des velds.wie spint daar? Wie nraait daar en vergaart in schuren? En is het inderdaad niet rvaer dat zelfs Salomo niet in hun schoonheid gekjeed ging? [)e Heer slaat mct ruralc evidentie de spijker op zijn kop.we geven ons graag gc\lonnen: elke dag heeli genoeg aan zijn eigen kwaad en heeft d.ranrm Jezus niet gelijk die blijkbaar aansluiting zoekt bij het abude adagiuru elke dag te plukken? De vraag is everrrvel ofdit niet allee'n *aar is voor wie het gras groen is maar sprcekt deze r!'kst ook tot het hart van diegene die nreent dat het gras bruin is, ook al leven wii middenirr een bruisende lente.l)e Heer laadt hier de verdenking op zich de co[crete zorgen en noden van de menscn en balftelle te nemen en niet wezenlijk serieus. Eerlijk gezegd, wordt er in de geschiedenis van de exegese nogal rvat kritiek op deze uitspraken van Jezus iegeven en ik voel daar wel in rnec.volgens de tilosoofernst Bloch zou hier opnieuw het econonisch onbenul vln het Esangelie uit spreken en elders worden deze uitspraken uitgelegd als rvpisch ies voor eenjonge vrijgezel met zijn vrienden in een arcadisch landschap waaruit geen enkele verantwoordelijkheid voor harde bestaan van het leven van alledag spreekt.jezus lijkt de mensen ecn s<)oit Zwitserlevengevoel r.n te prijzen maar ik rveet niet zeker ofallc nenselijke problemen opgelost worden met een kever cabrio en hier en daar een kreefi. lk denk ten diepsre niet. Niet voor rvic het gras bruin is en de dag van morgen oozeker. Wat ons echter io deze kritiek aan het aarzelen zou kunnen brengen, is het feit dar de Heer in geen enkel opzicht nalef is- Zowel niet in zijn beschouwing van de natuur als in zijn zien van de nrens, Erqens las ik dat elke vcrhongerde mus dir verhaal van Jezus weersprcekt De natuur is vcrre van idyllisch. Dat is een harde srrijd om het voortbest.an en de Hecr weet dat. Hij u,eet zowel van de moeizane strijd in de natuur als het moeizame qevecht r"an zijn gehoor om het hoofd enigszins bovcn water te houden en die twee zaken probeert hij uret elkaar te verbinden. Zijn denken en spreken is mijlcnver veru'ijderd van onze moderne ronrantisering van het landleven en de natuur want clke romantiek en rust ontbreekt ook bij zijn eehoor.tot hem zijn geen gestreste, wufte sradionlers gekomen, voor wie de oproep tor ontspanling en zorgeloosheid mogelijk

4 l(n I ciri!! doel zou kunnel treffen nalr dcze klcinen hebbcn zich op hun laatste bencn nlar henr toe gesleept in de rvrnkele hoop op zc'gen. En zij droegcn hrrn ziekcn en urrsteklen rlct zich n1r'c. De Heer spret'kt niet tot toerister). Nienrand wordt hier afgescheept rnet een vals Zrvitserlevengevoel nraar prccies cle hardheicl en dc onbcrekcnbaerheid van het dagelijkse bestaan w'ordt als uitgangppunt genomen. De Heer spreekt tot dc'hlve-nots en drop-otrts van de s:unenleving. Zij ztyt dc pari:ri, door Rorneinse qrondqrondbezittcrs verdrevcn van enig bezit. Zij zrjn de rverkers op het plcin die ntaar Dtoc'ten.rfqlchtel of ienland die dag hun diensren nodig zal hebben en zij rveten werkclijk niet of zij cr morqen nog zullen zijn.l)e Heer biedt hen gcen goedkope troost maar hlj rcenrt nujtrirr hun breekbare s,c'rkelijkheid tot uitg:rngspunt. Elders \r'eet Marteiis clrt op dc merkt trvce mussen cen duit doen en dat het gras Drorgen diemt doer lls brandsrofin de oven.wat Jezus nu juist nret zijn voorbeelden rvil aangeven. is dat het lcven onzekcr en ks.ctsbaar is. Is dat her grls dan rveer qroen. dao weer bruin is en rijp voor de oven. Er wr:rrdt hier geen idylle gevierd m:r.rr het Icveu zelf-. in alle krvetsbaarheid en srilligheid, rvordr hie,r zondcr onrhaal en uitersr nuchter gctekerrd- l)it betoog staat ver van elk str>icisrne en nerqcrrs klinkt cic oproep tr>t zorgelooshcid alsofdat een bijbels beerip is rvrnt dat is het helerrual niet. Zorgeloosheid heeft zclfs iers slordigs cn irrunoreels en gaar in icder qcvil roorbij aen de concrete vragen ed noden van de nlaste. Zij zijn inlmers vol zorgen en vragc[. Hoe nroct hcr norr? Hoe moct hct nou l'erder? Zullt'n rve cr nog rvel zijn moraen? Of zal het ons vt'rgaln als dc vogels en het gras? Morgen pcr twee v()or cen schanrele duit rrrkocltt. oi.tlr \tr,, In,l( ovr't) \'cr{.urr7 De Heer gaat heen en weer tusseu de rverkelijkhcid v.rn daq tot drg, tlic hij in llle wccrb;rrstigheid laar staan. Een rverkelijkheid dic hij nict *.il vc'rbloenren en hcr r'olle pond wil sevcn: Zo zi.t het eruit- Zo gaat het leven en zo is de ruens em.n t()c. Er is qciuk. Zeker. M.rar rlet is f-ragicl en rvij uercrr het. Morgen kan het helemaal mis zljn.wat zee ik? Gisteren ging hct nris en de voqels fluiterr verqcefi cn hcr srrs is niet nrcer groer:. Maar de Heer gaar heen en rveer. Hij scet, zoals (;od $eet, \.an onze rverkclijkhcid. Mrer binnen deze werkelijkheid zoekt lrij ons vertrouwen te geven. Her is zo. l)e werkelijk heid is grillig en de dood lijkt rvcrkelijk hcr laatste rvoord re spreken, rvclke dadcn vrn liefde, welkc' zoetc rvot>rden rvij daar ook tegenin proberen te lluisteren. Maar binnen dc'ze rvcrkelijkheid zoekt de Heer te getuigen van zijn lielile, vrn zijn mededogen, van zijn irotc zorq voor ons. Dat hij onze nrmen qeschrevcn houdt in de palnr van zijn h:rnd en ons nooit vergeet. Hij stelt allcen het een niet bovcn het ander Hij ncemt zorvel de zotq, de concretc nood om het voortbcstaan en dc grilligheid van het leven serieus ils de onvoorwaardelijke liefde van God. En zo rvordt het allenraal toch nct evcn anders. Zo vintlen rvij uitsprlken over hct Koninkrijk vrn (;od c'r dirt men dat cerst rroet zoekcn en dat rlle arrdere dingen jc dan gegeven wordcn nllst dc nuchtere er u'elh.ist door Prediker getoonzctre vlststelling dat elke dag wcl voor ziclrzelf zorgjt en genoeg hcefi aan zijn eigen krr'aad- I)e Hccr docr hier een poging onr ons tot vertrouwcn, tot qeloof op te rvekken. Het leven is grillig. Melr laten rvij dalrbinncn dan zocken naar tekcnen

5 l(r I van Gods Koninkrijk. Dat gccft cen viteliteit en eeo veerkracht tcr$ ijl tcgeli.jkcrtijd onze dagen in hear teerb:rrstigheid el in al ons verrlrier hun rcchr krijgen. Zo is her.venda:rg zijn we iets en morgen niets. Maar dc Heer fluistert ons toe om ons daarbinnen niet over te geven ian de fitaliteit r?n onze dagc'rr. Onr tc rcrtrourveu op dc lielac van (]od en op zijn trou\'. Dat hij ran ons houdt en ons niet verqeet. l)at zijn zorg groor is cn dat u.ellicht rvij ons daaronr niet zoveel zorgen hoc'\'en nraken. Het gras is uiteindelijk toch groen. Nict dar r.ij dat zien rnaar ondat rvij dattvillen gelovc'n. Evert Jan de Wijer.HET PROBLEEM IS NIET DE RELIGIE.MAAR HET MISBRUIK VAN DE RELIGIE?' ln dit nunrmer rvordt dc stclling besproke'n. dic door dc regerint! en anderen in het religiedebrt betrokken rvordt. l)eze stelling is:,,het problecm is niet religie, nu:rr het misbruik van religie om haat en intolerantie te verspreiden." Een ntooie stclling, omdat als die waar is, de Islam, nraar ook het Ohristendom zelfprettig buiten schot blijven. Het probleem zit dus nier in de religie naar in mensen die er misbruik van neken. Geweld is nrisbruik ran de religie. In de redactie ran In de Waappchaal sptaken we over deze stelling. Het lijkt ons de moeite u'aard deze stelling te beproeven. Klopt de stelling ofdient zij gefalsiliceerd te worden. De vraag naar het geweld,juist ook in ons religieuze denken, nx>et telkens opnieuw gesteld worden. Dan liaat het niet alleen otn dc vraag of er openlijk ofverborgen over geu'eld gesproken wordt. C)ok als er verheven over de mens gesprokel rvordt, kan geweld op de achtergrond meespelen. Hccft rcligieus spre'ken niet per def-rnitie gerveld in zich? Om deze vragen gaet in dit numnrer. Aan de arrleurs die in dit numrner reageren is gevraagd of zij het met deze stelling eens ofoneens zljn. Een korte introductie van de auteurs en de reden waaroln zij gevraagd zljn. Salr /arr-rc is predikant. Ht schrecfcen boek over het geueld in Christendom en IslaIn. Hcrnat \oorlergnaf is hoogleraar diakonaat:ran de Protestantsc Universiteit. Hij is betrokken bij Kerk envrede, Ltrien uan Lirlc is geprorroveerd op een studie 'Gerveld, gelradc' en oordeel'. Hij hceft in Indonesi6 gerverkt. Il irrtcr Klorrrt,t'rt is predikant. Hij is gepromoveerd op o-a. de theologie van Karl Barth. Hli is lid van de redacrie van IdW At I'olhuis

6 l6l RELIGIE EN GE\)TELD ZITTEN DICHT BU ELKAAR 'Her problecm is nier religie. rru.rr het nrisbruik van rcliqic or)r h.ret cn iltole'rirntic tc rersprt'iden'. Kkrpt dezc stclling er kurr er cnise zin ren rvorden seger.en? lk dcnk bij intoleren lic niat ran dc $'iurhcidsvraeq rneer aln r'crbul elr tysick gcxeld. In dcze stelling rvonlt de rc'lig1e ond:st cn als hct inbcejrip ran hc't gocde. het \irrr cn het schonc gezien. Hiut en iltolerirntic horcn &rar /,.r r/cliartr'c nict blj. M:rari,r'r dt /iritr is er hecl recl m<>gelijk. In dic zirr is ook lret conllllnlisrnr' nict eeueldclrdig. Mmr rurt zc!,t zob uispnuk? MrkcD de alnhlngen lan de Venchillcndc religres het zich rnet dezc uitspraek nir:t erg nnkkchlk? lk zic nvee rnogclijkhedcn orn dc bovcngclocnrclc stellins tc rerdedigcn.ln de eente pluts!'aouit eer eescculariscerd concept Nxilrin religie staat voor nredenrcnsclljkhcid. \.emn6\'()or dclijkheict en naastenlieliic, r.ln rrtioniliteit ook, ecn conccpt viln ecn spirituecl huuranismc tht ook in dc scculierc s'cstene slnrenleving iccepmbcl is. Nier hartst()cht cn ovcr$lve stiad hier centraal, mur openhcid, reciclijkhcid en tolerxntic. ld dezc li&'rol rheologic sordcn de Doti!'s viln uit!'erkiezing (odcnciorrr) cn r:rissie (christcndorn, islanr) als intolerant lritgezuircrd. [k konr nog tcnrg op de vraag ofdezc herdefiniiring var het begrip gesla.rgd is. Iu de nrecde pla:rts km ik de bolenst:uncle stelling duiden ds perfirrnrirtiei te:rlgcbruik. Het begrip 'pertbrnr:tir''c' zag ik c'rgens onrschrevcn ds'achievcment oriented'. Het Epat onr tael dic nict.ur.rlvscen. bcschrijli. detinir'crt. rn.:u op()ept. bc\\erkt. tcs'ec1$rengt. Het zijn de u,oorden vall doop- en trcuu.fbnnules die rvur DukcD \mt ze zcgiqen, doord:rt ze uit{esprokcn r,"'orden. Dc rhcologie kcnde clcze sprcekrvijze el irr de rechnalrdigin.e5lecr voor her begrip bestond: cle zon(ir.rr \\-ordt rechnurdig vc'rkhlrd niet krachtcils ccn :rnirhti\ch rnaar een s)nthetisch oordcel. lets deryelljk zou ook in de politicke discussie ran hcr ruonrent kunner spelcn. Polinci nrcpen o:u hct harclrt clu het gc'weld nict zit in de islmr op zich nraar rn hct lusbruik drt tinaricke islanricen en'ln rrukcn.ljush cn ll. Lcnende. hcb ik dir rneer <hn ec'rr horen zeggcn. Ik gclooi nict dlt hier rcel studie aclrtc'r zit.ven llush Tret ik rhr hlj nooit cen boek leest en cxrk rlrser gecn sturlichoolil rvas. M.ur het g.r.rt ook niet otn ccn :ulil\'\e. hcr gi:tt oll ecl uitspraek dic de qenhedcren rlrn (lc buirelstalnden tot bc'chren bn,ngt cn cle ntrslins irr het genratiqcle kutrp til lrrenqen ofl]oudel. Ecl s(x)n rcchna.lrdigine lan clc eoddcloze. oinrcer tcr zlke: ccn paciticatic ren de gete,lderuurr rilclt hicr phas.juist drxrrdar deze soonlcn uiteesprokcn w.orclen. I)at kan zijn qoe.lrccht h,:bbcn.lk shrit nict uit dar zoiers rond rlc filrn renwildcrs is qebcurd. l)oordat politici verklaarrlen dat de islem irr rlc:or nict gcrvelddadig is. reutcerdcn Nederlendsc ntrslirns bche'crst r.n ge*clcllurs op clc- fihn. Itrrarns dic orcr Ayaan Hirshi Ali nou cloocl cn verdcft h.rdden alircroepen, re.rgcerden nu luconiek. Toch kan pc'rt'irrlurieftaaliqebruik nooit het cnigc uitclrukkirrsnri<idcl zijn. Or:r nict re vcnrorclcrr tot le'uqen cr schijn hecft hc'r syrrrhetische oordec'l het analvtische rxrrclcel lodig. Alleerr rle zondur die irr cle opoek lan dc rechrer zonciaar ir. k.rrr qc,.-chtva.rnligl u,onlen.lhtr ligr dc noodza;rk var ec'n schcrpc ln.rlrse. cn tlcze sljst in cen.udcr.- richrirre thn dc stelling. Historisch t1czien lrccfi cic srclling qeen sterkc'papicrcn. Hoe\ccl idtoler.rnt ge\\eld is er qcplecgd irr dc' naalr vlr IsreEls (itrl. r',ur Jczus. r'an Allah? (ilat hc hicr ster'cls oru abcrnties. ontalrdingerr vnr ecn <>orspnrnkclljk goede crr zuivc'rc, gcu,elclloze rclliteit? lht hat zich

7 l6.l historisch nic't rvaarmlken. N.tuurlijk ktrnrren rvc'her beqrip religic hrnre'rel :rls eer kriosch begrip det.rls ideeal ftijbelscr: als nrpingl dc kleinrnensclljke *trkclijklrcirl \?n \\'nag()ge. kerk c'rt nxrskee orersri.jgt. M:ur ecn deryelijk kritisch rcligrebegrip k.ur nooir berloeld zijn orn de enrpirische relicieuze' s'erkelijkheid te vrij*:rn'n voor kritick. En dat qebetrrt nujuist te pgnrakl:clijk els rre zeggen ci:rt hct probleenr niet in de religie zt'lfzit. nraar in het rusbruik erval. Hct ideale' christcndorn is zozecr zonder zontle dat er qccn stcen op ees.orpen kan uon'lcn.llij het enrpirische christendorrr lie <Lrr anden.wij moetcn tel nade'nken over tl:rt ideale christendom. oilicl'cr. over die dicnst *a.rrtoe uij un (loclss_ege genrcpen zun. nr.rrr wij rrroeteu teselijk erkenncn dat wij irr een ges'ekldadigt' treditie sr.ran..\lutatis nutan,lis geldt clir ook soor hetjodendom cn de islam. l)e Heidelberycr EgproloogJan Assnrann hccli erop ge\\czen hoezecr intoleranrie en se seld rnet het Mozarsche conccpt ven rcligie gegevcn is en <'laar heeli hij ccn punt. (1) Pi nech;rs (Nunr.25) en Eli.r (lkon.l13) onsteken in ijver voor de HEEII. cn nrcnen d1t Gods hcilir:heid het vr.rlgt onr altodendiena.ars orn tc'brengcn. Zodn IsraEls rcligic op het tonccl van cle geschiedcnis venchijnr. is hc't met lur.;rt, intolerantic en gcrveld verbonden. En tegclijk nlet he! \'isioen \"n Yrl'cle en gerechtigheid. Ook in de islanr is ges,eld ranaf het bcqin ecn nliddc, ottr religicuze doelen tc realiseren. I)c htere tekten rln dc konn. de tradities ran Mohantnccl in de /rarlitlr cn de s/rana in zijn vcrschillencle uinrerkirrgen bcvestigen clrt. De islam kcnt rvel nritigerende tendensen die hct gencld intornen, Dr&1r kent, ook in de bloeitijd van zijn religieuzc tolerantie, geen gelijkwa:rrdige positie voor niet-rrroslinrs.i)e rllrrirrrr:status gafnrindcrhedcn *'el molplijkhedc'n ont te overleven, maar alles op voonaarden door de islanitische ol'crheener gestclcl. (2) l)e gebodcu stelling ntukt hcr aanh:rngen rtn de religsrei vc'el te rtukkclijk. roept te rvelrrig op tot zelfkritiek en pcilt orl'oldocnde het rvezen van de religie. Religie vcrsm ik in zijn diepste kern els o,'eryalc aan!'en Ander. i:rn een rerkellkheid die snrter is dan ikzelfben: hct trltneudum.1. /;yirftr,r-r mn Otto. Relisie hech nret een totrle beschikbaarhcid te maken die gc*'ekt s.ordt door het besefd.rt rnjn be;tran in zijn diepste kcrn door de Ander genakt is: vcrlost, rechtgedaan, geduid, uitl;cdaagd. Dalrop wil ik lntrtrorden met dles *ar ir ruij is. nrct lijf en socd. nru lichum cn secst. Her rrakt mijn hsieke bestaen evenzecr als nrtn geestclijke cxistcrrrie.l )cze qr:reakthcid en overgilve R)ept enthousiasnrc (van tiro-$. gedrevenheid cn h;rrrstochr mer zich nrc'e. In bijbelr,ral: qlr'alr, :rl/o.. Zou ik niet rrnr dcze (iod die nrij zozecr in bcslag ne'enlt. ieder rnenscdhart cn nrensenleven.je de hele rvereld rrpei.t,ni Malr lunstocht is lclensgerl.rrlijk. Hct g,rat l.rlg; dc nnd ran dc atlnrnd en sonls e()\'er. l)arrorl is dcjc'u{d zo'n eer'.r.rrlijkc leeliijd. ()ok dejcugd ren dc religics. Hoo*liecl zeet v:rn de lrlrtstocht: 'h.nr vlanunerr zijn rrrunlrnruen, een ruuryloed des Hcren" (8.Q. Met het laatste $'oord \\'()rdt r11r!'r dc intcnsitcit d.ln de vroonrhcicl ran dcze h.rrrstocht bcpaald. Van religieuze hlrstocht nur religieuze intoler.rntic cn rcliqierrs gcseld is cen kleine stap. Het ir mijn rakvcbied nict. rruar hcr lijkr tne d.rt al dcze scvoelcns in herzelfde hencngcbied zetelcn.'h;r.rt is ecn rrrrord trit dc bijbelsc rraclitie.ln het ()udetestament wordt opgcroepcn rle zonde cn de zonda.rr (Ps.l39:21) te hirred. \\'anr ook (i(d h;r.rr de zondc en tlc zonclear (Hos.9: 15). lk h:rar hen met ecd volkonten ha;lt' zest [,s. ] 39:22. We zullen de hlrtitoch( nier rerachren Js prinritiefcn hanr ook niet uir het ut'loof probenn

8 26.1 uit te bannen. l)at lcidt tot de bloedeloze rcligre van veel liberalc theolosie. Allecl, er rnoer ies nrer de lrxrtstocht lfbeurtn. Er rnoet llzl.rjrerrl bijkonten. $ijsheid die met schtdc en schande ontdckt d1t de tphoorzliu*rc'id cn tocwijding un dezc (itxl nier aftc- dwinqen is. Er Droet (x)k nytnnnr{r bijkomen, narnelljk clrt mljn naaste in geloofen orrgeloofin Gods I'undcn is.zo moct de ljver voor (kxl zonder verstand (l\om.10:2) ccn ijrer nrit vc'ntand *'ordcn. [n de zendinl5- opdracht van hct NieuNe lbstnrent is deze u4/rirl verdisconteerd (Mat.l0:1.1,/,/ Luk.l0:l l). In cle bijbelsc' tschatologpe heeli dir lrrtrorrrrtr op Gods uireindelijk oordeel vornr tekreppn. Dc oudrescrnrenticus Erich Zerger heeft op de srelling van Assnrann gereageenl. (3) Hij ontkent diens ge[jk nie!. nu.r \rljst emp dat hct gerveld in dc gcschiedenis ran lsradl, in een Lrne proces, rrrcer en nlccr uitqezuiverd is.van deze rendensen kunnen wc dejczusbr.weginq ran cle eenle eeu* en hcr rabbijnse jodendonr als represc.rrtantcn zien. Mcrrsen zljn tcnrepcn onr bij te lercn en af tc lcrcn. ook vrn G<)ds$ege.Wij moeten leren orn dc zonde tc hirten. rrraar de zorrdaar liefte hebben. I)it gczich$punt is in lirradr niet elivezig, nuar krljgt pas:rllt'enrecht in dc Eranseliin en de Brieverr.l)aar loopt dit leerpnres uit in de oproep onr de vijand liefte hcbben. I )a:rrnree stutjczu tmuwens niet tegenovcr her contenrporaine jodendonr, rrra.r er niddenin. Een paar.'cuvven hrer vinden rvc bij de nbbijnen een vcnqntc leveishouding en lcverrslecr die teruggaat op tijdtnotcn \ud Jezus (b1r: Hillcl)- Een religie is dus geen stltische gnrothcid is, nraar kan zich onnv.ikkelen. tsepaalde bescflen kunne[ uitsezuiverd Norden, bepai de noties kunnen uitqcu,'erkt \ordel. In hetjodendom en in het chri\tend()n is dat gcbeurd. l)it u,crk is trouwens nooit lfen er staan altijd rvecr dic in l995yitzhek Rabin doodschoor en &. Paul Hill die nerrsen op alsyig.rl A,nrir. dc Jood in 199.1dc arts-fohn tsritton bij diens aborrusklinick rernrtxrrdclc. Ze kutrrren zich be,rocpen op dc oervornl l?n de "nrozeiiche religpc, op Pinechas cn Elie. Het lijkt me dat ook de islanr geen statische sn)oth('id is en de rnotelijkhcid rtn rcr.rnr.lerinq in zich hccli. Tigc)ijk n duideli.jk dat de voonaarden voor ecn dergclijk venrldcrim.ip()ccs onuunstie z!in.l)e islem is id zijn \\-czed c-cn dteocratische religre:allahi getx)d nloer n+evolgd rvorden in het openbare lcven, goedrchik ofk*udschiks. In dic richting rrjst de kor:rn. maar necr Iloq het cxerrplarische lc'ven l,an Mohalrmed, dc. r,rr>egc gecanonisceftlc geschiedenis rm de islarn (aj chn niet historisch vcrdcdigbaar) en de -rlrana in zljn verschillendt scholcn- Hier wordt een pir)cipic'cl intoleranr conccpt gcboden, nicr alleen als hct gaat onr (h w.erheid$,'r&rq, nuar ook als hct [F:rt orrr de orlcnidg \Bn het publickc levcrr. Er rnoet nog een snijd sertredcn worden, cn hopclijk cen gocde strijcl. voorciat'de ljver zondcr vcntand' hicr uitlf'bamcn is. SlrrrJanse I ()a. in: Moscs rhc Egr?tian. The Memory of Egpt in Western Monotheism (Cambridge MA, 1997). llatyebrthe I)hiu)nn,Jcws rnd Christi:)ns under Islanr (Ilutherford. NJ enz., 1985); oonpronkclijk nr hct FrJns (l,l'njs, 198{)). ()nder:rnderc in l)er Mosaische Monotheisnus im Spamun$tfi'ld von Gewalririgkeit und (ie- \vrlh.rzicht. Ein(' I\(Tlik.rufJ:rn Assrrr.rnn", in PWalter (red.), Das Ge\\rltpotcnoal d.r Monorhcis n)us und dff dreieirrc Gott (Frciburg cnz..2()(l5)

9 165 SPELEN METVUUR Van de oude Romeirrse eod Janus s-ordt verteld dat hij tuet' gezichtcn hitd. Niet.lllecn clezc god. nraar ook rcligics hebben ecn januskop: zij kunncn zich lnrncrs urrcn in grootse drden vln lic'fde cn inzet Nror de rnedenrcns en in de nrce'st vcrschrikkelijke daden van qerveld en onderdrukking cn alles \at ('r tusscn liqt. MouderTcresie cn tcr rorisren nraken beiden cleel uit ven de gcschicdenis van her chrisrendom. De vra:rq is dan naruurlijk *'ear dczejanuskop vandaan komt.l)aar zijn sociologische c'n sociaal-psvchokrgische tictoren \'()or :lan te rvijzcn: religie kln in dienst qenorlerl vin de nrcest uireenlopende bel:rngen en deze lcgitirrreren cn versterkcn. slnt i6n van de kenrnerken van rcligie is dar zij nrotieven knchtiqcr mlrkt en Dlelrscr aarlvuurt rot llrcer dan het ges'one. f)it gcldr op individucel cn collec[icf niveau. Rcligie speelt cen rol in de identiteirsbc'paline. Als dit op een rvijze gebeurt die anderen uitsluit, krijgt religie gervclcldadige trekken. Een voorbceld is de verbinding russen religic en tcrvent nrtionalisrrre. lleligie rvordt dan nicr bewust ofonbewust rrrisbrttikt. l )t' 'schuld' liqt in clit geval niet bij de religie, maar bij degerren dic haar gebruikerr. Een volgende firctor is dat clk denken clat ecn claint op absoluuthcid legt daardoor c'c'n geweldspotenticcl in zich draagt.l)ie cl.rim krn nanrelsk ihnarisrne bevordcren en dc rvil vcr\t.rken om tle absolute rvarrheid aan anderen, desnoods gervelddadig, op te leggen. Dit is een poteotieel dat onder specifieke onrstandighedc'n zich kan verwerkelijken. I)at is dus geen loodzakelijkheid. Men hoede zich cr dus voor onr dit algentene inzicht op zich tot ecn algemeen empirisch elegeven tc verklarcn. Men zal goed moeten bczien of die onrstandighcden en die feitelijkheid zich voordoet. Echterjuist orndat dit potentieel er is, is het nodig orn zich er goed van bewust te zijn om ontsporing in dic richting tegen te gaan. lk denk dat sil mcrr theologisclr naclenken otcr rcligic en geweld een'nuchrere' anal,vse onderdecl noct zijn van de reilcctie. Nog een stap verder: bevat het christelijk geloofin zich elementen die gerveld srimuleren oilegitimeren en kan nren zich daarbij terecht op de bijbel beroepen? Binnen de chris telijkc'trrditie vinden \\'e schetsnlrtig n.'eryezet drie ethische benadcringcn, nlnrclijk de leer virn de heilige oorlog (ccn oorlog die mer een religieus doel gevoerd wordt. zo:rls de kruistochtcn), de leer van de rechtvaardige rnrlog en het christen-pacifisnle. l)c leer \en de rechtvalrdige oorlog is tot op vandaag aan de d.rg de overhcenende ethische benadering. Het is goed om te onderkennen dat deze rict bedoeld u,as en is or1 dc oo ()s te stirnuleren. naar integcndeel juist om dcze in te danrmeo door henr aan zcer \tringen!e critcria tc binder. zoals evenredigheid tussen docl en rniddcl, goc'de intenric. wertige overheid enzovoort. Augpsrinus en anderen n.r henr zagen de tegenstrijdigheid tussen de christelijkc liefiie en het gcrveld en darrnm waren oorlog en gcweld juist een probleenr voor hen, ook en zelli als deze voor een gtred doel gebruikr werden. Er bleef ook dan een ongelukkig bervustzijn. Het christcn prcifisrde \\as de hootiistroming in het vrcege christendonr cn vindt in de Ilanken van het christcndonr in de vrcdeskcrkerr Js de Quakers, doopsgezinden cn als strorrring binnen de qevestigde kerkcn zrjn bedding. In Nederland is Kcrk cn Vrede de

10 f (r6 1i) organisatie vrn hct christen-pacifisnre en lls zodanig de oudste r)oq bc'staande vred!'sbeweging (opgcricht in 192.1). I)c discussie tussen de clrristen-pacifistcn en dc:ranhangc'rs van dc leer van dc rechnaardisje oorlog ging over dc' vraag of in zo ja, ondcr s'elkc om standigheden het gebruik van geweld geoorloofil was.wat lls er sprakc wrs van een tiran? 'Wat lls ecn volk bcdreigd s,crd door een onderdrukkende nracht? Er is dus gecn sprake van dat in dezc discussie op zich het gebruik van gervcld gestinruleerd werd. Wc'l is het narurrrlijk zo dat waar in een specifiek concrer't gevrl gewcld seoorlootd rvordt llcacht daarvan een legitirrratie vanuit gaar die al snel een eigen leven gaat lciden en dat dc barrieres om het gebruik daarven in tc perkcn al spoedie porcus rvordcn, zo niet rvegvallen. De Twcede Wereldoorlog met zijn bombardernenten op burgerbevolking (irr strijd met de criterie van de rechwaardige oorlog) geelt d.rarvan vtxrrbe'elden. Het gcbruik van gervelcl blijfi daarom ook voor hen die dit in uiterste gevallen gc<xrrloofil :rchten uiterst precair: het is. onr hcr eufenristisch trit te drukken, spelen ilet vu!!r. Zij die het christcn-p:rcifismc voontean. nloeten zich verhoudcn rrret de volgende ktvestie. De bijbel kent vele passages ll:rrin gervekl voorkonrt en het gebruik d.mrvan door God rvordt soedqekeurd of waarin deze cr zelli opdr:rcht voor seeft. Zo is nitgezocht dat er in hct Oudc Testanrent 6(X) moorden en volkerenntoordcn voorkotrren, dirt op 100(lplaatscn gesproken wordt ovcr de roorn van God die menscn en volkeren mct de dood strali of daarnee dreiqt en in ruiru 101) gevallen vinden lve een bevel van God orr rdenscu te dodcn. (ij. Heering. oprichter van Kerk en Vrede cn jarenlang I'oorzitter. de thcoloog ran lrcr chrisrcn-p:rcifisme in de ccrste helli vln dc nvinrigptc ceu\\', qajr in ziju invloedrijke bock D, --orrr/r.r,rrl un het cllrr,shrtdom (1928) uitdrukkelijk op deze kwestie in. Hij crkent tcn vollc dlt irr her Oudc Tlstenrent het gcbruik vro geu,'eld nret God verbonden wordt. Dat hceft ertoe bijgedragen dat kerken ceus.enhnq zo onkririsch tcgenover de oorlos hebben gestaan. [n zijn Schriftbeschouwing ziet hij cchter de Schrifi niet lls ecn statischc ecrlheid. lr1:rer.rls een organische eenheid rvaarin een voortgaande en stecds vollere openbarinq van (lods rvczcn te virtlcn is, die hrrr hoogte- cn rustpunt injezus Ohristus vindt.al in het C)uden'stamcnt vinden rve. aldus Her:rins. ()\.erigcns al cen protitische lijn dic de gcweldsqerlachten bekritiseert. In latere beschouwrngerr vrrr christen-pacifistische zijde is srerkcr de nadruk gelegd op de contextu:rliteit en dus dc specificke orrrstandigheden wrarin de verhalen over geweld zijn ontstaan, bijvoorbeeld van ccn onderdrukt klein volk dat zich rrroesr handhaven te fenover de militair supe rieure stcdelijke heersen. Als rnen de gcrveldstckstcn los nraakt van dc context cn er algenrene rcgels van maakt, vcnvorden ze tot een theologische rechtvrerdiging van het gebruik van gcweld in heel anderc omstandigheden en ontstrat er het explosieve mengsel van gerveld en rcligie. Zonder tot cen ufteronde leer ten aanzicn van vragcn van oorlo!! en geweld te kunnen komen en tot pasklere antwoorden ligt nrijns inziens de slc'utel voor ecn adequatc' vredesethiek in de conrbinatie van contextuecl bijbellczen en de boodschap var licfde die rvc in Oude en Nieus'r: T!\ta[lent vinden. Dc'ze maken drt rvc het gebruik ran gewcld nooit als vanzeltiprekcnd nloge[ zien en dat we wcrken lan het tegcngaan van de oorzaken daarvan (scheppen virr rcchtvaardige sociale r,rrhoudingcn, het opzctten

11 lt 26 t- van dialoog lussen sroepcn die vij.rndig regenovcr elkaar staan) err ean cle onrrvikkeling v:lrr alternatieven in dc vorm van de bevordering van internationaal rechr en geweldloze strijdmethoden. Conclrrderend. er is naar nijn mcning alle reden kritisch re kijken naar de irnpulsen die vlnuit rc'ligies, irrclusicfhet christelijk geloof, uitgaan naar het gebruik van geseld en de legitinrerirrg daarvan. Deze hebben re nraken met de omgang met de claim viln absoluut hcid van religies en rnet sociologische en sociaal-psychologischc facroren warrbij bijbelse verhaletr bcnnst of onbcwust 'gebruikt' s'orden. Deze tendens wordt versterkt als bij een bcpaaldc wijze van lezen van de bijbel de gerveldsteksten uit hun context wordcn gelicht en die rvelke getuigen van Gods lietiie als grondslag voor lietde tussen rrlensen onvoldoende recht $orden gedaan. In dezc zin blijft religiekritiek onnrisbaar en moet de ontplooing van het gerveldspotentieel do<>r misbruik vln rcligie te iengegaan worden. Ook van deze religiekritiek moet cchter gezegd sorden dat deze contextucel toegepist iroet worden.juist door in algemene ternlen een verband te poneren russen rcligie en gerveld bevordert men stereoqpen. Ze is tc weinig precies. Nos los van de inhoudelijke orrjuistheid en onnauwkcurigheden moet gesteld rvorden dat r-eel hedendaagse spraaknr.rkende religiekritiek zich daaraan schuldig maakt en daarmee bijdraals aan versrerking lrn hjat en het opzetten van bevolkingpgroepen tegenover elkaar. [n naanr vrn bestrijding van geweld wordt dit bevorderd. Hernran Noordegrrlf GEWELD ALS GODSDIENSTIG PROBLEEM? In dit rrtikel zal ik de stelling verdedigeu dar het onmogelijk is te beweren dat godsdiensten in principe geweldloos zijn en dat het geweld dat in naan l'an godsdiensten wordt gepleegd berust op een fout gebruik van dic godsdienst. Na de aanslagerr op I I septenrber 2001 is her rhenra van her religieuze geweld sterk onder de aandacht gekomen van Westene media. l)e rcl van de godsdiensten, nret nane die van de islanr,leek overduidelijk. l)e aanslagen op de Trvin Torvers en op het Pentapion!!?rcn inrmers geinspireerd door 'de' islam. Go&dienstige overuegingen hadden deze nrensen ertoe aangezet orn deze grurvelijke aanslagen te plegen, Vervolgens werd beweerd dat vanwege grote urigrantenstronten de lslarrr alleen lnaar aan klacht zou toeneuen en uiteindelijk wel eens de democratische rechtstaat met democratische middelen te gronde zou kunnen richten. De islanr terd beoordeeld aln de hand van haar meest radicale uitspattingen en ook 'hct' evangelicale christendom kreeg.l'ooral in deverenigde Staten, veel aandacht van media. Maar veel kerken en moskee n hielden zich stil. Zodoende hadden media haast de vrije hand in het interprereren van het gewelddadige gehalte van de islam en van andere godsdiensten. I I scptember 2001 was een blauwdruk voor cen toekomstig sccnario, zo deden mcdia vc'rmoeden. De angst deed haar intredc en handiqe politici gebruikten juist deze anfft orr macht naar zich toe te trekken.

12 168 t2 l)c filn 'Fitnah' r'an Gccrt Wilders is hir'rvan ccn producr. I )e tiltn contbineert beclden van geweld rrrc't teksten rrit de Koran. De lrguntcttaric lijkt als volgt tc zijn: kijk nou hoe rcliqicuze tcksten leidcn tot terrcur. Zie nlr hoczeer lcvensbronncn dic'vreenld zijn ajn 'de'westcrse le'r,'cnsbeschourvinq, 'onze' cultuur kapot nlaken. Dc filnr rvas eclectisch en rveinig subticl. Hc't ishnrofobc karaktcr ervln rvas dernrate pregnarrr allrvezig dat dc filnr iirrpcr serielrs \:erd gedorllen en absoluut niet het bt'ooqdc' effect had. Maar op een ander nivc.ru hc'cti Wilclers eerl purlt \!?:rrian vrlk voorbij rvordt gegaan: dit punt is het problccnl van dc aldcr ofde indersgelovigc in rcligieuze tradities.l)ezc lnder ir niet alleen een problcr'rn itt religieuze tekstcn van dc Islltn. mlrr ook in dic ven het joderrdonr en christcndonr. Dc andcrseelovige is nict allecn eer objectieve weerspraak voor de eigen godsdienst. mixr \vordt tcvens beschouwd als een codcrcte bcdreiging voor dc zuivcrheid val de cigen gemccnschap. Deze ander dient dalronr tc Norden vcrmeclcn ofbekecrd. Hij lijkt u'elhlasr besmcrtelijk te zijn. Aan de andere kant kan overiqens ool niet worder) beu,ccrd dlt dc vreenrdeling allecn negatiefwordt beschourvd. Zorvel in dc Islanr als irr het Joder:tlrru bcvintlrn zich tradities s'rarbij tle vreenrdeling ccn uitzondcrlijkc plalts innecmt. Ileidc tradities, tlic u'r.rrin dc entlcr nroct rvorden vernreclen :rls de pest. dicnt te rvorclcn bekeerd ofgedood, en dic rvaarir dc rrrdcr rnocr wordcn vcrwelkornd als eregast. zijn ranrvezig irr dc nronorheiitisch schrifttrldities. Voor zorer'cle antler'voor hr.rst alle godstliensrcn, nrur ook voor haast alle ideologicen, cen pnrblet'rrr r.ornrt. is Wilders'filnr 'nl.rr'. nurrr clen niet llleeo roor de Islanr. I)e filnr Schisrre lic'r dan rxrk als reactic op Wilders'tllnr zien hoe rcksten uit de bijbel pasten irr dc legitirnering r,:rn ge,r,clddrclige (Westersc) activiteiten. lharlarst zou je ook eerr fihrr kunnen makcn or,'er hoc.luist.rllerh;rnde Vcrlichrrugsidcologicln hcbbeu qcleicl tot rvcer qlloos en vaak crtcgorisch qc'u'eld tcsen irndersdenkedden en andcrslevcndcn. Aangczien ge*'cld dus nict k.rrr uorden gcrescneerd voor'de Ishrn'of r.oor'de sodsdienst.lllccn. rnaar vcel brcder als fc'r)orlc'cn \erschijit ten qcvolqe van allerhande ovcrtuisingcrr en levensbeschourvingen kln eigenlijk rvel rvorden scsrelcl rlar niet zozccr de godsdicnst r>fde ideologic hct probleenr rrrrnrt nraar rteleer de overtuiging ofrrrenirg ran grocpcrr rnenserr die knchtens hun traditie gec'rr ruinrtc latcn voor andere ovc'rtuigingcn ofnrerrurgcn. In deze context is de stclling dat nicr de godsdienst het probleen is mlur het vcrkeerdc' gebruik van clie goclsdicrrst uiternutc curiclls. l)e stelling verondcrstelt narnelijk dat cr zoiets bestaut als een zuivcre godsdienst die geheel vanuit zic h zelf criter il heeft ontrvikkeld voor wlt wcl en wat ger'lr qoc.de intcrprerlde vln de trlditie is. Mrur bestaat godsdienst niet jnist uit nrvolging? Bestlat ecrr godsdienst niet juist uit een gcnleenschappclijkc refercnrie aan teksten. crvarirrgen cn geschiecienissen die van betekcnis rvorden llcacht voor de nunier van levcn? Met andere rvoordcn: is godsdienst rlerkelijk nreer clen interprctatie? l)e stelling dar niet dc godsdienst nrrar hmr gebruik (.rls nrisbruik) het problt'cm vormt inrplicecrt dat nict de godsdienst rllar dc rnersen hct probleenr zijn. Echter, zontler dczc mensen is er gten godsdicnst. Ecn wrre. zuivere godsdienst is uaar cn zuiver onrdat rrlensen tlat rlcloven cn als zoderrig a:rn hun religicuze inspi ticbronrleo refcrercn. Dc stellin!i zor.r lntlrrs uroeten luiden om corrcct te zrjn, nanlelijk: kr:rchtens de trlditie \rn dc overgrote rrreerdcrheid van de godsdienst is hct aanrvcnden vrn rcli-

13 1-l l(,9 qieuze tckstcrl om het eigen ge\eld te le'gitimercn veruerpellk. Op dezt rvijze is godsdienst nersens gekoppcld ean zuiverheid ofrvaarheid. uraar aan interpretatie- Nu de'stelling grotendeels is gecorrigec'rd en lc,ens is geconstatcerd dat rve nrct nreniugen t'n interprctatics tc Duken Irebben err niet met zuiverc gestelten vrn openbaring, dient de volgende vnag!e s'ordcn gesteld en beantrvoord: is er *el zoiets als geweld dat. of terreur die louter en dleen door godsdienstige nrotieven rvordt vu)rtgebracht en gelcgitrrrteerd? Het annvoord op deze vraag is eenloudig: nee. Zo conrplcx als dat de mens is. zo complcx zijn dc nrotievcn die hcur of haar aanzctten tot het plegen vln gcwelcl. De godsdienst kln rvel cen atlirmaricle corrtext vorlllcn rvaardoor de socilllpsychologischc motieven om gerveld te Plegen tellcd dc andcr s'orden gckanaliseerd, tall gegeven cn soms ook object: deze bcsnrerrelijke ander. deze onbekeerde heiden, dezc Anrerikaan, deze islamier ctc. is degenc dic onze ellendc behartigt en dient te worden bestrcdcn. Maar ook rvanneer de so&dicnst het ()bjcct van agressie levert. kull jc nog Iricr sprek!'n lan zuiver godsdienstig eerveld.anderc factoren. (ecorromischc positie. culturele idcntiteit, socialc geschiedenis. nationaliteit en etniciteit) zijn ninstc'ns cvcn belangrijk. Gerveldpleging bestaat v:lak uit een clirster van de'rgelijkc tictoren l'aarbtj 66n aspect dc 'trigger'r'ornrt. tenvijl andc're fictoren cen nrinstens even grote rol spelen. Het ctnische conllicr op de llalkan was ook een religieus en cconolnisch conflict; het religieuze cottllicr in Pakistan heeft een historische, ecooomische en etnische kant; dc'aanslag op 11 scptember 2001 heeft n:r:rst een religietlze, ook een culturele. econolnische en politicke oorzaak. Alhoewel ge*eldpleging dus nrcestal t'ordt veroorzlakt door een cluster vin factorcn, kuu je, c'ven voorbijgaande ain deze fictoren, nog dieper gra!'en naar de oorzaken van gcweld en deze zoeken in sociaal-psychologische motieven als anppt, haat,lic'fde' veilig heid, identiteit, euforie, kick of nracht. Deze motieven kunnen onder bepaaldc omstandigheden, in een zekcre context. leiden tot gerveldpleging. I)e contest rr.r.trin zt1 vcrkeren is altijd econoorisch. sociaal. ctnisch, religieus etc. Andenolr bcstrlr) c.,)llolllit. godsdicnst. cultuur, hcrinnering ctc. trit ecu clustcr van dergelijke sociaal-psvchokrgische nrotietcn. saar:ran beelden. tckten. herinncringen, get'oonten en rituelen \\orden tocqevocgd. Zo kan alscureen menselijke rnlpr voor hct verlies vln het eigen leven of voor chr van geliefden rr'ordctr ingevuld door historisch gegenereerde vijandbeelden die levend s'orden gehouden in een culntut of godsdienst. I)c' cultuur of godsdienst biedt drn objecten aan wturrdoor de anllt waeraxll men lijkt tc zijn overgeleverd (gevoel van onmacht die bijvoorbeeld teer het gcvolg kan zijn van een cconomische crisis) wordt onrgezet in haat. Het ob-je'ct hoeft niet samen te lallen nlet degenen die in het verledc'n een bedreiging vornrden ofmct degenen die in de religieuze tekst worden bedoeld, rnaar dir object dient deze vijand rvel te rcpresenteren. l)it object is de besrnettelijkc ander die als probleenr of bedreiging rvordt erl?ren in haast alle religieuzc tradities. Het is de ander bovendien, die in de verbeelding van de agrcssor slcchts als karikaturrr bestaat en

14 27tt ll iedcre kcer wccr opniettw wordt vernroord rvanneer de agrcssor denkt toc te rloetcn slaau. Dcze ander is bovcndien degene die door dt- culruur ofgodsdierrst *'ordt beticht vad ir[ire\sie. gewc'ld en ccn buiterlqcwoon ku,ade rvil. De godsdienst als geheel is dus niet zozeer lret probleem, nraar de bcclden \.ad de besnl(ttelijkc of esressieve ander die cen godsdienstige traditie in een bep:rxlde contc\t kan voorbrcngen. En rvcllicht zi.jn ook dic beeldcrr [og nier ccns zo p()blenlatisch, mrirr \.eelcer dc rnanier wlarop nlct dr'zc br'clded \,'ordt onreeg;un en hor'dezc vordcn qcbrrrikt our hc'rgeen elgenreen nrensclijk is te k.nirliserctl tot rcwelddaclig gcdr:tg. Zo zei een oudcre nr:rn op Anrbon dat hij nroslims doodde'voor onzc, lieve Jezus'. Het bccld d.rt deze nran gcbruikte als le'gitiruering voor, en lls troosr bij zijn servcldchden. is liet cen 'verkeerd' gebruik v.rn Jezus. Alsofherjuisre gcbruik voorhanden zou zijn. Dcze nun gebruikre hc't beeld van een lijdendc Jezus die aarr het kruis stierf orndat uroslinrs henr darraan hltlden cespijkerd. Dcze intcrpretatie is ecn christelijke; cle nriu is cen christen. Het is oljuist te bcs crerl dat dc intcrprctaric' \,an dcze nran ilrgaar tegen de vrcdclic!'ende intenties van de zuivere chrisrclijkc gotlsdic'rrst. Wcl n;ll{ \{.orden bewecrd dat deze nnn cen gel'aarlijkc inrcrpret.ttie hecft van de lijdcnde Jczus. dic \.enolsens vanutr zijr) Jpe.r fieke cultuur. geschicdenis en maatschappelijke positie dient te rvorden bcgrcpen. cven:rls rnijn inrcrpretetie vrn de lijdendc Jezus, narrrclijk dat Jezus juist urijn gewclddadigheid toont, dient tc worden bcgrcpen tegerr tle achtergrond ran nrijn specifieke cultuur, geschied.'ris el (veiligc) m;tltschlppelijkc positic. Beiden volgen wijjezus en staan zo naast clkur zonder dat dc cen een conccpt \..rr zuirer chrisrcndom in handt'n houdt. En toch verschillcrl onze perspectievcn.jrrist or tiat lieldc cn h.lat. ilngst cn vrcdc,,1 ollzc vcrschillendc contc'titen ecrr verschillcld gcbruik m.rken v.ln de becl(lcn clie,.rr:ze gcrneeuschappelijke codsdicnst ranbiedt. Het is cen ti:rk \'()or dc verkondigins cn (tlus) rrror de thcologic onr dc'zc verschillen in navolging ter sprakc tc brcngen en zo de contcxtbepaaltlheirl van godsdiensr iiberhaupt tc'l:rren zien. Het qaat immers niet om het ponercn of vcrdecligen van ccn zuiver. gewcldloos christerrclom t>f ccn zuivere, geu,'eldlozc islanr, mlar ord her conllnu[iccren van de nunier \\,":lrop bij dc godsriicnstige rr.rc]itic u,ortlt aangeslotcn ed $clkc sociaal-psvchologische factoren hierbij van trelang zijr. Lucicn r'.rn Licrc HET 'GELUK'VAN l)e I\ELIGIE Hoort ucs eltl bij rclicic? Je zou het denkcn. I )c christelijke grrdsdicnst heeft cen scs elcldacligc gcschiedenrs. Het is nict te onrkct) en. En ook dc islaru hecft zich nicr onbctuigd ilcleten. Sterkcr. het zijn.jtrisr de reccnte ontl ikktiinsen roncl dc islanr. z<>als de opkonrst varl rrx)slirlrfurdarrrcrrtllivnc cn -tcrreur. dic heblrcn gclcid tot het huidigc m:l:ttsclt:rl) pelijk deblt over de vrj.lg ol. cn zo ja hoc religie crr seweld n1e! clkr.r sanlcnhrnscn. Mllr ook zontler d.rt: hoe \'r:rk heb ik nict cic Ier\c oorl()g tu\sed prot!'\t:rntcn ed kitholickerr als het ultienrc bervr.ls vln hct ni.t deuqen vur qodsdicnst irr het alsenreen cn vin

15 t5 27t het christcndom in her bijzonder voor de t'oeten ge\\orpen gekreeen. Je.rnt\loord dat aan dcze hele religieuze nvist op zijn ninst noq dc anderc'kant zit dat de relilde gebruikt wordt voor een toch allereers! sociaal-historisch en politiek probleern (dat overigens rvel dcgelijk ook via de grenzen van de religie loopt). r'ermag niet te overtuigen dat religie in zichzelfniers mer gerr.cld te rnaken hoeft re hebben. Det laltstc is nrruurlijk ook rnaxr dc vraag. In pluts van dat *'e nu de criticasters venvijten cen karikaturael beeld van de religie tc hebben, en in plaats van dat rre het gcs'eld besterrrpelen als slechts 'onqeu'cnste urtwassed' v.ln een \'oor hct overiqe toch zo mooi verschijnscl als religie, zullen we toch eerder dc vraag moeten stellen of gelveld nict inderdaad bij religie hoort, en hoc &ni ()f onr het zo te zcgqen: de clrechisanr dic nrij Noord lerl:rnd voor dc'r'ocien rverpt. om durnlce de!'er$'erpelijkheid van godsdienst zijn donrinee io te pcperen,lepl op zijn nrinst zijn vinger op de zere plek.lk kan dc godsdienst in deze oorlog nict vrijpleiten en rcchtvaardigen door het gerveld aan historische. sociale en politieke omslindighcdc'n tc wijten. hoezecr dirir ook de kern van het lerse probleem mlg ligqen. [k gl tlan aan hct cigenlijke. door dc catechisant in zijn boosaardigheicl bcvroccle punt voorbij. I)e religie der vredestichten blijkt ongegeneerd een pact te kunnen sluiten waarbij in alle oprechte vroonrheitl scmcend wordt det gerveld gercchwaardigd is. rvat ons (de catechisant en nrii) bii de vraag brengt ofhet dan niet inderdaad zo is dat gerveld bij religie hoort? In de religie verhoudt de nrens zich tot het absolute, en *cl in de vorm van dc voorstelling (Hegel). Het gaat in relige onr de absolute waarheid. Die u'ordt traditioneel religieus voorgesteld nret het begrip'god'. l)e absolute saarheid kan ook op e'en triet direct religieuze rn'ijze voorgesteld worden in de ideologie. Het gaat dan niet om'(lod'. mxir onl bijvoorbceld de heilstaat. In zekere zin is ecn dergelijke absolute rvaarheid ook religieus van karakter, al pat het niet onr '(;od'. I)e nrcns verhoudt zich in zijn rcligie rot dat absolute,'god'. l)ie verhouding vertaalt zich in dienstbaarhcid en overgave. God is voor henr het hoogpte gezilg' Dc mens is nict buiten die verhouding. Hij kan daar niet buiten trc'den, \\ant God is geen keuze voor hem, maar eerste en laltste rvcrkelijkheid anders $as (iod niet absoluut. Darronr hecft de mens nret zijn (iod ook altijd gelijk. Irnnrcrs. zou hij nlet zijn God geen gelijk hebbeu. drn is zijn religie niet Nat zij pretendeert te zijn.lntusscn ze[igen C]od en de rrtenselijke rcligie allcs over de mcns die met die voontellirrg leefi.aan zijn (iod kent men de tncns, zou je kunnen zeggen. I)e rcligie heeft inzoverre cen blindc kant. dat alles gezet rvordt op een generzijds (een (lod, ide.ral of iets'), nraar dat drarbij niet verdiscontcerd \\'ordt dat het de nens zelfis die dit absolute, het hcm overstljgendc zich voorstelt. en daarin zichzelfels in een tegeno! r uitdrukt. l)e religie nloet die blindc kant ook rvel hebben. andcrs heft zij zichzelfop (tht rrroet zij overigens bij Hegel doen.) Naar mijn idee is juist dit karaktcr van dc religie (en de ideologie). nantelijk de abso- Itrte ranspraak en het zich verhouden tor het absolurc', het'gelijk', rvat de religie tot een wezenlijk gewelddadig iets maakt. War eerste cn laatste ranspra:rk ntaakt, rvat hoolfle insmnrie is, rechwaardigt alles rvat a:rn dit hoogrste dienstbaar is. Ziedaar dt kienr van het

16 212 lrr gcweld in dc relieie. l)it hoefi overiqens nict te bctekcnen dat het ook tot-/i,sill uerveld kordt. Fysieke gervelddadigheid is niet nreer dan clc uitersre consequentic van ecd in hct 'svsteenr'r'rn de religie recds besloten gerreltldadieheicl. Het'gclijk'van de relieie trit zich id de qchoorzaanrheid: lret docn vlrr de gcbodc'rr (ororaal). de ()verqive AAn Iret absolute. het ondcrgeschikt nrilken!':rn allt'ideci'n t'n principcs eerr her enc Goede. l)at (loedc bc'staat in dc rescl uit de nrccst verhcven idellen. tls,jirrr,el!, cerl'eldkroshcid, r'rcde.liefclc. gehlkheid etc. Het nraxkt de religie tor zoic'ts dubbelzinnil5. Want zij k:rn de schoonrte idc'alen hebben, nraar zrl hecfi clesond:rr:ks clic blinde vlt'k van haar gclijk vlo (;od, r,r'at nicts dln haar eigeo nenselijk) gelijk is. I)et nraakt hair ook ro:rarlijk. Zij is als een rvolfirr schlapskledercn.totale overqavc rvordt eevlaalgd. voor dc gocde God ofv()or de g()cd( z.tjk. Welbcrchourvd is hc'r marr gocd dlt rvc in onze rcligic zo'vrijzinnig'zijn. in de zin vln 'inconsr'qucnt', z<:ru,cl links als rechts.wint consequentie leidt ons lear c{c hel. De vr;rag of ge*'cld bij rc'ligie hoort, oidat dc relisie voor ande're dan reliqieuze docleinden nrisbruikt rvordt. legt eigcrrlijk cei rookqordiin. Alsof drt de ktvestie zou zijn. tseidc is irnrners u'lar. Dc pleitbezr>rgers ran de relisie, dic de relicic uit de rvind $ illcn houden door tc zeqqen d:rt het de rarliralr, religie is dic' zich r.an dersclijkc radicalc middelen bedienr. garl nrrjnr inzicns te gcnrakkelijk voorbij een dc rvnre rrrd van alle rcligie. Clervc'ld hoort bij religie, irtzoverre s'c in tle rcligic mer rbsolutc ianspraken tc nuken lrebb.n. Fvsiek ge.rvcld.lls gezcgd, is dc uitcrste conscquedtie daarvan. en is niet meer d.rn ecn,ili,r{ un wilt i,r dc religie als haar rvczcn besloten ligt. Het anderc'. nanrclijk dat religie rnisbnrikt lr.ordt, is ook \\'aar. Een bcerje politicrrs irlnlers zll trachtcn zijn bcdoelingen te rechtvaardigen nrct ecn bcroep op de hoogite instanric, oirlrt norr'(iocl'. de heilige oorlog, devcrlichtirrg (nrct een hootdlctter..rls u.ls het cen ecntluicliqe z.r.rk). of d.rt hct nrr de'rr.csterse delrocratische rr.lardcn'zijn. Zij recht!'urdigen elk, voor uie cr in qcl(dft, dc ultierlc greep. Nu bc'n ik vln ntcning clrr hcr getuigenis v:rn dc Schrift ons cen clcrgelijkc rrecp juist verbiedt. Hct is trolentlien de vraas ofse in de Schrili tc makcn hcbben lircr hct ib\()- lutc. met een'(]od'.j.r. ofhct in de Schrift eitenli.jk rve'l onr relisie grat? l)e Schritt ri,onir religie, \\,?nneer wij ()Ds daarcp n)cderl te rloetcn bcroepen lls lalrste iustantic, rv.r.rrin 'het seschrcterr staat (ook ccn'ec'lijk'). Maar juist de Schrifi l.ut zich als een dcreelijke lalrste irrstarrrie liet'pakkcn. Hct zou opnicuw ccn gcwel(.ldadiqe srcep zijn. ed bcvestisinq r.in dc eervcldclldigheid ook ven de bijbel. Maer lercn u.c nier juisr dat her Woonl vrij is? l)ar Nij hct nooit in de vinsers hebben? Nerqenr kunnen llsrzetten? I)at hct lartsre gezag ligt. rriet bij ccn '(iod'ofcen uekrvig principe, rnaar bij de vrijrnachtiuc God, dic ons hct'eelijk'nier in handcn ccefr, om vindiilruir dit gclijk anclcren op tc leqscn en de rvereld c'rrnee tc vcrovcren. Draar dic' ods in ons onseliik qclrlk gecti br1 Hcm.l)at li!.t nooit bij ons, nraar rltijd rllccn bij Henr. En dat het gcjijk bij Hem allecr liqt. en nooit ons geltk kan s'<:rden. nrlukr het ons onmogelijk nrer dit telijk tc qrljpen. oudltl r,r r.l!.liik nlk'c hthfun door hrt nkt tl hihe. L)at is hei evrdgclie van dr' rechtvaardiqirrs \.:rd de gocldeftrzc. l)it cvangclie sluit dc \\,eq rf [aar een cewelddrdiqc qreep. Het onthu]t

17 t1 273 de rcligie',.juist ook onze christelijke religjie!. als ongcloof (Banh), onthult haar 'geljk' rls ongelijk, haar pretentie als'goddeloos'. Uit dat hele prcblenratischc' vcld van rcligie etr geucld, die cirkel saar de reliqieuze Drcns op eigen kracht nooit uit kan brekctr. uit dat veld wordt hij bcvrijd door het vrijc Wooid van de vtije God. Wic bij de Schrift zijn oor te luisteren leg. zal daar niet ondenvezeu torden iil het menselijk religieus gelijk. Goden zijn retlc. maer dubbelzinnigc grootheden. Zij hebben een lnond, nraar spreken niet. hebben oren. rrlaar horen niet (Ps. 115).Z5 zcligelr wxr Ti zeggen, en zij verlangen \an ons \\?t tt,lf verlangen. Maar de Schrift spreekr van E6n die ons bepaalt bij ons'ongelijk'. En in &t ongelijk. u';rar de'cod'ran Israil zich ophoudt, vestilat Hij zijn'gelijk', In de dor>d van de MessiasJczus. Een greep naar de lartste dingen is uitgesloten. Mcn krn het Koninkrijk ()ods niet eigenruachrig vestigen. Men kan hetvrederijk niet atifivingen. Het zou zelfopnieuw een gervelddadige greep zijn. De' christclijke qemeente kan niet anders dan in r<rlhrrding en gebed vasthouden aan het vrije Woord, en dlaruit geloven. hopcn en lieiht'bben. Zij zal dat cchter nooit kunnen doen vanuit ha.r gc[jk. Ze zal het doen, in het diepe bcsef. vfi het ofigclik waarnlee zij st.at voor haar 'God'. Het gerveld. de grecp neer het ebsolute, kan voor haar nooir inrrinsiek meekomen mct h3ar celoot_. L)c samenhang tussell rt'ligie cn gcn'eld is roor haar inrmen verbrokcn, ottrdat :i1.1ten rliik hclft. Zlj kent geetr hogere rvaarden, geen ibsolute grootheden die geweld rcchn'erdigen, ook haar'god' niet. Daarcnr is de'greep'haar cigenlijk wezensvreemd C)mdat ze leefi van genadc. Zij is geroepen het onmogelijkc te doen: de Geweldenaar van het (ielijk rvcerstaan' mct het Ongelijk van dc Mcssiaanse droom (1 Sam. 17). 'Wouter Klourven BEZINNING OP ISRAEL Wat mij in artikelen ran neoconscrvaticven vaak is opgevallen. is dat hun.rr!:rlltlcl)(atic die van de tegenstlnder spiegeh. I)e inhoud venchilt maal de nlanier r"rn dcnken is hetzelfde. President Bush is hen daarin voorgegaan met de oproep de tegenstandcr met dezeltie meedogenloosheid te bestrijden \\'aarvan htj zelfblijk gaf. Het konrt er op neer dat IJin Laden ons voorbeeld is. Ik heb daar een paar keer intrcul op gervezen (1) Hetzelfde trof mij in de bijdrage vrn Schoch aan het vorige nurnnler van ln de Waappchaal (17 nrei 20{)8). Hij heeh dit 'Gebcd' uitgeschrcven wat ik als dankbart' leerling v.rr ds. Koningpbcrger toejuich Hij leerdc mij op het Herrornrd Lvceunr dat de predikant wel rrrocht inrproviseren in de preek uraer nooit in het sebed. Hct opschrijvcn dwingt tot zorgvuldig formulercn en geeft de gerneente houvast bij het vornren ran een eigen oordeel. (Wlaronr de schrijver zijn gedachten door enjambelnent en \\'e laten van de interptttrctic ecn dichterlijke.rankleding heeti gegeven r ect ik niet. Een deel van \\"t hij zegt aan her eincl rvordt er onverstaanbaar door.)

18 2/-1 1S Ik rvil iets zegeen over 6a'n passagc: 'inaatstivc tr als goed cn sleclrt/ leqgen nrecr gewicht in dc'sch:ral/ darr een god die blijft vlsthoudcn/ aln ecn eennlaal geqeven \\'oord'. Dit wordt als een zonde vrn ons beleden. Ik herken hierin cle islanistische gcdachtegang dar een uitspraak vrn God belangrijker is chn de nliatstaven l.an mensell. Het is de t'eusiqe rcrleiding van de religie, zekcr ook irr het Christcndonr: God te willcn dicnen tcn koste ran de nredemens- Wat is dat'eennual gegeven rvoord'? Volgens de IsraClischc kolonisten is het dc belofte van het land dat zij dus nrosen bezettcn ongcacht 'nrensclijke nlaarstaven van goed cn slecht'bijr,oorbeeld de nrenscnrcchten.lk denk dat president lreres dichte'r bij de rraarheid.was toen hij onlangs dc tien geboden de gcestelijke erfenis ran Isreijl noc'nrde. l)ie rnoetcn bekencl rvorderr orlder de volkcren. Ven Lcvinas heb ik gcleerd dat de tien gebode[ zo ()pgeschrcven nlocten wordcn dat tlc ccrste vijf correl'ren nret de trveedc, vijf. Dc eerste vijf betreffen de rclltic tot (iod, de rweede de conscquenties daarvan voor de relatie tot de rnedeutens. "lk ben de Heer uw God" houdt in, dat rvil zcgsen, herekenr: "(iij zult niet doden". I)e plek N:rar dat gebcurt is een vindplaats van God. Zo \\1)rdr her eerste gebod uitgclegd door het zesde. Andersom krijet het zesde gebod door het eerste cen vcnrnkerinq. l)it kan verdcr uitgewerkt u'orden voor de andere geboden maar dat zal ik hier niet doen. Ik schrijfdit stuk onldar \\.e id een inrpasse terecht komen in ons ethische en politiekc denken als we ons in de firik vrn het fundlrnentalistische denken bege\,'cn. Ilcrkhof heeft in zijn boek (lhristus de zin dcr gcschicdenis uir lg5u zich ecn eindrr,.cegs in clie richting bewoger nraar is er later op teruggekouren. ln ecn zellkritische beschorlrving zcgr hij dan dat hct ecd corrbinatic \\'ls r,;rn biblicisme en speculatic. (2) Zoiets vertroebelt ons denken. Sterker.lrct vcrbicdt te dcnken. De gevolger dearvln zic'rr l e ook in het stuk vln Micluel Bource.llies M.C.L. den Boer. in hetzeltde nurrdrer waar hij rner instemnlinq Melanie Philip citeerr: "lf rhe tft)nr line in lsrrel were to go down, rhe Wesr would be nexr". Betekent dit, nct als bij Schoch, d.rt Isradl niet de veroverdc gebicden nrag lfitaln omdat Gr>d die airn het volk Isratl beloofd heeft en er dus gc'en lcr.ensvatbare Palestijnse stmt nrag konrerr? Zoncler naderc specificatie is die lpocalvprische rvaarschuwitg qevlarlijke clent:reouie. M6t die spccificaties is het opnicus de combimtic vin specularie en biblicisnre uler l-lcrkhof bij nadc,re bezinning voor uaarschtrrvde. Thco tlc Iioer I l lk rchrerfer over in 'rir,r/rr'\'in f (x){ en l: 11-t(x)5. Zic E.ll Mcijerrrg. Hrl lrik$ Ikrkhol' I t t) t ), cttt ltfil,,.qi:tltt l,iq{4rc. K Dpcn

19 l9 114 JEZUS CHRISTUS (OVER HET APOSTOLICUM, 5) Christus Het grootste dccl vrn de Apostolische (ieloofsbelijdenis gnt overjezus Christus. ()p het eersre gczichr zr'ru rrren kunnen dcnken dlr her'oudc Testanrcnt tia:rrin niet v<)orkotttt. l)rt is ecn nrisvcrstrnd- Er is een onmiskenbare venvrjzing naat her'()udc Te\tanlent'in her soord'christus,'ecn ritcl die reselrechr komr uir dat'oude Testarncut. (lhristus'is dc'gangbarc (iriekre r'cneling r.an Hcbreeu\\,s MEsIItA(rtI. in her Ncderlands 'Messias' floh. 1:.11). Letterlijk betekencn bcide soorden'(iezalfde.'zalving is in de bijbcl svlnbolische toerusting tot e'en invloedrrlk en vcrirntn'oordelijk ambt, nreestal een koning, nraar ook dc (hoge)priester (bijr'. Ler'.6:22) en ecn enkelc keer cen bclangrijke l'rctiet (1Kon. l9:16, Sir. -ltt:8). Als aanduiding ran cen toekonrstiseverlosser vindcn rvij de titel 'Mes'i.rs in het ()rrdc Tcrt.rrtrent c(h(tr rlrct. 'Wat noeten rvij ons in dc eeun loorat-laand a.rn dc {aeboorte van Jczr.rs voorstellen bij hct woord (lhristus? l)c gehele menselljke geschiedenis kenr u'cl ecn nrin oi rrrcer \agc verwachting van de komst van beterc tijdcn. EcIr voorbeeld is een passagc uit de Vierde Ecloga van Vergilitrs (t -t{t vchr.). die soms rverd uitgelegd als voorspelling larr de sc'boorte van Jezus. Ook in her Jodendom vinden wij dergelijke venvachtingen, bijvoorbeeld bij dcjoodse filosoof/theoloog Philo van AlexandriE, een tijdgenoot vao Jczus. l)ic venvachting is echter niet direct verbonden nret een als Messiaanse Verlosser gepresenteerde peisoon. l)at is in de rvereld van het'nieuwe Testanrent' niet afivezig. lllrar vrij zeldzaam.wij vinden iets dergelijks in enkele joodse pseudepigrafen en il Qummn. l)c pcnoonlijke 'Messias' die rvij d:rar aantreflc'n is cchter van een geheel ander r]-pe dan die van het 'Nieuwe Testanrent.' vccl e{clusiever politiek en trlilitair georientterd. Concluderend is het duidclijk dat h*'nieus'e Testlmcnt het begrip 'Messias'afleidt uit het'c)udc Test:rment. ma.rr het is cven duidelijk dat hct'nieuwe Testanterrt'dit. rnct het oog op Jezus. doet op cen geheel eigcn rvijzc. Een kennrerkend verschil is tiar Jezus in het'nicurve Testanlent' wordt getekend lls dcvervttller van de proflticin over de'lijdcnde Knecht vrn JHWH'in l)cutero-jc\aja. Mrar ook andert' noties. dic in het 'Oude Testlmclrt' niet dircct zijn verbonden mct een '(iezalfdc" rvordcn op Jezus overgedragen, zoals 'Zoon van Gt>d'. 'Heer'. 'Redder' (Statenvertaling: 'Zllignraker'). en'verlosser.' Jezus Het 'Nieurve Testatuent' spreekt orer Jczus als Jezus Christus" tlf.fczus de (lhristus', of 'ChristusJczus.'L)us loortdurend id lrrblnd nret de tttessianiteit lanjezus. ()ok de Kerk heeti dat altijd gedaan. Pas in dc achtticndc en ncgcnriendc ecut'duikt cen nieu\\'pmblecru op:'de historische Jezus.' Natuurlijk is in de vooraftaande eeuwen ook gesproken over Jezus ;rls'historische'figuur, tnlar dat rvcrd altrjd volledig satncn gedacht lnct de Jezus zoals ons die in hct 'Nieute Testan)ent teqenroet treedr. Men kan dat 'rraief historisch' nocmen. zolanq *ij tenminste 'nrrief' nict krvalif-tceren als gcbreklig.!7ie 'historisch' denkr besefi dlt onder dat'naitve'een anderc. nlaar Diet

20 27 (' llr pcr dclidtic inflricure. pcrccptie van de rverkclijkheid ligt.wij hebbel dc neiging de 'hisrorirchc Jezrrs' voor de rvcrkelijke Jezlrs te houden cn bijbelsr'jezrrs voor ccn (ererc) intcrprctatie. Maar na;rr bijbels besef is ric 'Trcrkelijke Jczus een qcsralrc trn Jczus rlit' rechr doet uen zijn firnctie en zijn betckenis voor qencraties na Hcm.Wat s ij lls extrl infornratie zoudc-n tocvocgen aan een 'hisrorische' beschrijving ueenrr een bijbelsc' teksr id die beschrijvint zelfop. Duidclijk fbrrrrulcert dat cle evangelist Jolrannes in 20:31 : "1)ezc dirrgen zijn qeschrrven opcht gij gelooft datjezus is rle (lhristus, dt' Zoon ven (lod, en opdat gij selovende hc't le'vcn hcbt in zijn naanr-" I)e'historische Jezus'is dus ecn nrodern probleel)l en het is scen rvondcr dlt rvij in dat r,'ertrencl op lllerle'i vrlgen aan dic rekst ecen duicleli.jk lntwoorrl krijgen.wanneer wij de bijbclse rekstcn rcchr rvillen doen zullcn wij zc nloetcn verstitan in hcr verb;rncl van hun cigrir historischc en culturele conte\r cr1 ze niet kritiekloos ondcnvcrpen t;lll onze r)onllt'lr \ir) hirroricitcit.'l)at $ij op die nranier overjczus Ileer te \.eten zouden konled is een illusic. I )c!r('rchicdenis vnr de 'lristorischejezus'in de hatste andcrhalvc ecu\\' bewijst tlat. Hij lijkt nrcestai verdrelrr rr'cl op het ideurlbr:eld van zijn beschrijvcrs. Hoc mecr rvij echter het historisclre klr:rkrer van dc brjbelse scschritic'n.lls c'\r{ctcn scncu\ nenren, hoc mcer rvij ook oog krijgcn voor de bcperkinger \..ur ()nzc eiqcn'hisrorischc'situatic. des te mindcr zil!-(tl rlordt ecn historiscrende interprctiltie r,an de btbelsc teksten. Op dat purrr hceft de historische kritiek'op de bijbel r,'an de hirtsre ceurven de orthodo\ic [()/a,-r \r)lens ecn goedc dictrst bc'rvczcn. l)e lcctlrur ran dc bijbel vcrpl.retst on\ nil:lr cen \\'ercld dic niet de ooze is er die \ij roch binnen de horizor \'.rrr onzc ciqetr sert'ld nroetcn \.cr\til.rn. l)litr ljqt ecn (herrucneutisclt) problcen). dlt zll nienrand olrkenncn. Maer Nii moeren niet olerdrijvcn. Wij lczen toch die tekstcn en begrijperr zc'zell.s ook nog nrin ofnrccr. Zorr clc r,.er$,'orrdcring ovc'r hc't feit dut wii blijken re kunnen conlmuniccren tuct nlcnsen die al t*r'c nrillennia oinrcer dood zijn dan oier kririsch nroetcn voorafq:lan ilan een door on5 ()pgcworpen theoretisch problcrnt? Het 'Oude tstament' IsJczus in het'()utlctestanrent voorspcld? D.rr kln,len z() odgerruilnceard nict zeg{ed_ ()m tc beqinnen plst ons idce viln '\'oorspclling niet toecl in de bijbelsc nunrcr r'.rrr rprekcn oi'er dt toekonrst. M:l.lr nog allezien diarvan \trcokt dc tdlilicr \v:urrop hct.nieu\\.c, Testarnent' het'()ucle Ti'stanreDt' openljjk of srilzwijeend uitle'gr l:urq Dier irlrijd nrct orlze rnoderre excsetische ilzichten. f)e 'uroeclc'rbelolic' in (ien.3:15 bchoett bijr,.oorbcclcl nier op Jezus tc sla:rn nraar karr terecht heel proznisclr rvorden oprrcvnt ;rls beschrijvine \'in de cont'ro t.rrie va r lncnsen mct slanqcn. Maar ook al zullcn rvij bep.ralde tekstcn antlers uitleggcn d:rn de,uteurs v:rn hct.nicuu.e Ti'staurent' crr rlc vnreqc Kerk, dat rreernt nict rveg dat hct'oude Tl'stinler)r'. zijn be*rip pen ed zijd (irrrplicietc) rlrcolosie. bepalend blijl-t voor het 'Nieurvc Tlsramcnr.' Allcen is de crcgctischc irguntcnlittic verschoven. De antickc ercgeet zlq uoordcn prirrrair als nrvstieke yenl'ijzingcn trjar cer) dicper qelcqen rvlarheid, voor onr is rnet nanre het vcrbancl mct andere rvoorclen bepelcncl. l)earrm zullen r,\'ij vcel toorzichtiscr zijn rnet het