Biotoopstudie heide. Algemene achtergrondinfo Flora en fauna op de Hoge Rielen
|
|
- Wouter Claes
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Biotoopstudie heide Algemene achtergrondinfo Flora en fauna op de Hoge Rielen
2 Ontstaan en evolutie van de heide Na de laatste ijstijd (Würm), het begin van het Holoceen (ca 8000 jaar v C.) lag onze Noordzee er droog bij. Er overheersten toen noordwestenwinden die het zand van de zeebodem landinwaarts joegen. De kustduinen werden gevormd door de zwaarste zandkorrels. Lichtere korrels bedekten de Kempen, de zogenaamde dekzanden. De hele lichte korrels (of leem) belandden in onze huidige leemstreek. Op deze dekzanden, meer bepaald voedselarme zandbodems, ontwikkelde zich het eiken-berkenbos (vanaf het Atlanticum). Op open plekken groeiden ook struikhei en dopheisoorten. Heide is immers van nature uit een lichtminnende pionierplant. Ook de menselijke bevolking evolueerde: nomadische volkeren namen in de loop van de tijd een sedentaire levenswijze aan. De vroege veeteler liet zijn vee in de bossen weiden, hakte bomen om en verbrandde de bodem zodat het schrale land van mineralen werd voorzien. Vanaf de vroege middeleeuwen greep de ontbossing in versneld tempo om zich heen. Hout werd gebruikt als brandstof en als bouwmateriaal voor werktuigen, schepen en woningen. Het bos werd meer en meer open. Nieuwe boomopslag werd in de kiem gesmoord door het vee. Hierdoor verarmde de bodem verder. 2
3 Door de gunstige milieufactoren gingen heidestruiken domineren. Het strooisel van heide scheidt bovendien fulvozuren af. Deze zuren breken de bodemmineralen af tot hun elementen. Door het doorsijpelende regenwater worden deze voedingstoffen naar dieper gelegen lagen meegevoerd. De bodem raakte zo verder verzuurd, waardoor heide die met heel weinig tevreden is, nauwelijks concurrentie meer ondervond. Zo ontstonden uitgestrekte heidevelden die, door eeuwenlange menselijke activiteit (afbranden, maaien, plaggen en begrazen), niet meer tot bossen uitgroeiden. HEIDE ALS HALFNATUURLIJK LANDSCHAP De ontwikkeling van heide is het resultaat van bepaalde vormen van menselijk beheer. De mens belette voornamelijk bosvorming. De natuurlijke ontwikkeling (n.l. de plantengroei) daarentegen gebeurde spontaan. Daarom noemen we heide een halfnatuurlijk landschap: het is deels mensenwerk en deels het werk van de natuur. Heide kan alleen maar overleven, mits actief ingrijpen van de mens. HET POTSTALSYSTEEM ALS VORM VAN LANDBOUWECONOMIE De mensen van de Kempen leefden op arme landbouwgronden. Enerzijds waren de gronden verschraald en verzuurd. Anderzijds bedekten de taaie heidestruiken deze gronden. Om te overleven, benutten de mensen de natuur zo goed mogelijk. Eigenlijk pasten ze een kringloopeconomie toe, waarbij niets verloren ging. De struikheide was zo een dankbare, veelzijdige plant. Plaggen van struikhei werden namelijk gebruikt als dakbedekking van hutten. Daarnaast maakten de mensen van deze plant ook schuurborstels, bezems, matrassen en dekenvulling. Het kon ook dienen als vlechtwerk in afrasteringen. De stengels van struikhei waren bovendien erg geschikt als tanden voor rieken. En de scheuten werden bij het brouwen van bier gebruikt. Uit de nectar van de talrijke heidebloemetjes maakten de bijen honing. Ook de was in de honingraat was een gegeerd product voor het maken van kaarsen en als gietvorm voor het metaalgieten. Waar veen voorkwam, werd turf gestoken die het steeds schaarser wordende hout als brandstof verving. Het heideschaap, dat zich kon voeden met struikhei in de winter, was een bron van vlees, melk en wol én de levensnoodzakelijke mest. 3
4 Om hun akkers te verrijken, pasten de landbouwers het potstalsysteem toe. 1. De mensen staken plaggen op de heide. Deze plaggen (= bovenste zoden van de heide) werden laag voor laag uitgespreid in een stal met een verdiepte bodem, wat men een potstal noemde. 2. Overdag graasden kudden schapen (ofwel ander vee) op de heidevelden. s Nachts moesten zij op stal gaan staan om de kostbare uitwerpselen te verzamelen. In de loop van het jaar raakte de potstal gevuld met mest, die regelmatig werd afgewisseld met een laag heideplaggen om de stapel droog te houden. Aan het einde van de winter stonden de schapen met de rug tegen de nokbalk van de potstal. 3. In het voorjaar mestten de mensen de potstal uit. Deze rijkere plaggen gebruikten ze als meststof voor hun kleine akkertjes die ze rondom de dorpen aanlegden. 4. Per 4 ha akkerland had de boer 25 à 30 ha heideveld nodig om zijn akkers vruchtbaar te maken en te bewerken. potstalsysteem in detail Het potstalsysteem werd in de Kempen vele eeuwen toegepast. Hierdoor ontstond er een cultuurgradiënt: de gronden rondom de dorpen werden alsmaar rijker door de bemeste plaggen (ofwel plaggenbodems), maar werden ook geleidelijk aan opgehoogd (zo n 50 tot 100 cm); de heidevelden daarentegen werden alsmaar schraler. Op het hoogtepunt van de potstalcultuur was op de zandgronden, buiten de dorpen en akkers, nauwelijks iets anders te vinden dan onafzienbare heidevelden. En daar waar de grond zelfs voor de heide te arm werd, vormden zich (grote) stuifzandvlaktes. Tussen dorpen braken zelfs heidetwisten uit om het recht, bepaalde heidegebieden te mogen beweiden. In de 19de eeuw stuikte deze landbouweconomie helemaal in elkaar door de uitvinding van de kunstmest. De landbouw was niet langer afhankelijk van de heide en de dierlijke mest. 4
5 Bovendien bleek de schapenteelt in Australië veel goedkoper te zijn dan in Europa, waardoor er veel import kwam. Verder kende de steenkoolnijverheid een grote bloei. Er kwam veel vraag naar mijnhout. Grove den bleek voor deze functie heel geschikt. Grove den werd massaal voor de mijnbouw aangeplant: met de stammen werden de wanden gestut; het hout kraakt lang voordat het begeeft (kraakhout genoemd). Zo wisten mijnwerkers tijdig dat ze de mijngang moesten verlaten Daar bovenop gedijde deze naaldboom goed op de arme heidevelden. En zo veranderde door de mens het landschap ingrijpend in een relatief korte periode. De heide als biotoop Zoals eerder aangegeven wordt het heidelandschap beïnvloed door menselijke activiteit. Daarnaast spelen verschillende natuurlijke - milieufactoren in het ontstaan en het behoud van de heide ook een rol. Vorming van een heidebiotoop is alleen mogelijk in een maritiem klimaat: veel regen, hoge luchtvochtigheid, matig warme zomers en niet al te strenge winters. Er is een voedselarme zandbodem nodig. Deze bodem is erg doorlaatbaar: regenwater met erin opgeloste mineralen sijpelt door naar dieper gelegen lagen. Er is nauwelijks humusvorming. Alleen typische heideplanten (zoals struikhei) kunnen in deze omstandigheden leven. Heide kan alleen maar groeien op plaatsen met een grote lichtintensiteit. Aangezien in de Kempen (Vlaanderen) bosvorming een natuurlijke successie (proces) is, zijn ingrepen van de mens noodzakelijk om heidevegetatie in stand te houden. Heide als levensgemeenschap Heidevelden liggen in open landschappen, waar wind, warmte en koude vrij spel hebben. In tegenstelling tot de bossen, is er geen hoge plantengroei die deze natuurelementen kan temperen. Zandbodem staat aan uiterste temperaturen bloot: het warmt erg snel op (snelle uitdroging), maar s winters kan het er ook stevig vriezen. Kortom, alleen organismen die zich aangepast hebben aan deze extreme omstandigheden, kunnen gedijen in een heidelandschap. Zo vinden we geen grote verscheidenheid aan planten op de heide. Heide kunnen we nog opdelen in droge heide en natte heide, wat voornamelijk afhangt van de bodemvochtigheid. 5
6 DROGE HEIDE Een zandbodem houdt weinig water en voedingsstoffen vast. Op de droge heide is het grondwater onbereikbaar voor de vegetatie. De planten moeten het stellen met het van de neerslag afkomstige hangwater. Struikhei, een altijd groene dwergheester, is de typische plant van de droge heide. De plant moet tegen uitdroging bestand zijn, zowel in de zomermaanden (wanneer de zandbodem heel snel opwarmt) als in de winter (door de lage luchtvochtigheid vormt uitdroging een grote bedreiging). Hoe beschermt de struikhei zich tegen de droogte? Zijn blaadjes zijn erg klein, wat de verdamping doet verminderen. Bovendien liggen de huidmondjes in diepe groeven, die extra beschermd worden door haartjes, waardoor het verdampingsproces tot een minimum herleid wordt. s Winters vouwt de plant zijn blaadjes zoveel mogelijk toe. struikhei struikhei detail bloem struikhei detail blaadjes klein warkruid of duivelsnaaigaren parasiterende plant (zeldzaam) op jonge struikheide heidehaantje tast door zijn vraat oude heidestruiken aan Andere dwergstruiken die op de droge heide voorkomen zijn kruipbrem en stekelbrem. Op de Hoge Rielen is her en der jeneverbes aangeplant. 6
7 jeneverbes detail kruipbrem De boomlaag is in de meeste heidevegetaties nauwelijks aanwezig. De struiklaag daarentegen is goed vertegenwoordigd onder de vorm van dwergstruiken zoals struikhei en verschillende bremsoorten. Waar het terrein vochtiger wordt, zal struikhei in dophei overgaan. De kruidlaag is arm in soorten. Slechts enkele grassen o.a. bochtige smele, tandjesgras en pijpenstrootje kunnen zich hier stand houden. Bij verrijking van de bodem (toenemende stikstof) gaan grassen zoals pijpenstrootje en bochtige smele zich uitbreiden ten nadele van de heideplanten. In het duingebied tref je zandzegge en buntgras aan. Deze planten zorgen ervoor dat het zand wordt vastgelegd. Langs de zandpaden vind je het zandblauwtje terug. Op open plaatsen kan de moslaag zich goed ontwikkelen, met overwegend bladmossen en lichenen (= korstmossen). In de schaduw van de heidestruiken groeien haarmossen, heidemos en klauwtjesmos. Korstmossen zoals rendier- en bekermossen gedijen op extreem droge plaatsen. Kortmossen 7
8 van rechts naar links van boven naar onder klauwtjesmos bekermos zandblauwtje pijpenstrootje rendiermos bochtige smele buntgras - tandjesgras 8
9 NATTE HEIDE De natte heide is vruchtbaarder dan de droge heide, waardoor het rijker is aan plantensoorten. Natte heide vormt de overgangsgordel tussen bos en hoogveen. Bij plagwerken rondom vennen zijn moeraswolfsklauw en kleine en ronde zonnedauw de pioniersplanten bij uitstek. Zonnedauw is een vleesetend plantje, dat graag tussen veenmos in moerasachtig gebied groeit. Deze plantjes kunnen met behulp van klierhaartjes, waaraan een plakkerige vloeistof zit (de dauw ), kleine insecten lokken. Kleine insecten kunnen niet meer loskomen en het blaadje rolt zich vervolgens op om de prooi te verteren. zonnedauw zonnedauw detail moeraswolfsklauw De typische plant van de natte heide is echter de gewone dophei. Deze plant onderscheidt zich gemakkelijk van de struikhei: het heeft grijsgroene blaadjes die met lange haren bezet zijn, ze staan in kransen van (meestal) 4 op de stengel ingeplant, de bloemetjes zijn bolvormig en staan in trosjes bijeen. dopheide tormentil pijpenstrootje 9
10 Waar de grond minder nat is groeien dophei en struikhei gewoon naast elkaar. Hiertussen vind je ook tormentil. Pijpenstrootje deint op de natte heide alsmaar uit. Zijn talrijke verschijning geeft aan dat de biotoop naar vochtig grasland evolueert m.a.w. de plaatsen worden voedselrijker en droger. VENNEN: GRONDWATERVEN EN HANGVEN Waar hoogveen voor turfwinning werd afgestoken tot op het grondwaterpeil, ontstond een grondwaterven: het water is er gelijk met het grondwaterpeil van de omgeving. Als in het landschap een komvormige inzinking (of depressie) wordt gevormd, slaat het regenwater hierin neer. Dit noemen we een hangven of een regenwaterven : het hangt als het ware boven de grondwaterspiegel. Het regenwater kan in dit ven slechts blijven hangen als de bodem uit een ondoordringbare laag bestaat, de ijzeroerbank (= door insijpeling en uitspoeling in de zandbodem gaan ijzermoleculen in de diepere lagen samenklitten). Bij het doorbreken van de oerlaag loopt het ven gewoonweg leeg. Hangvennen zijn voedselarme en zure milieus. Tijdens warme zomers kan zo n ven volledig uitdrogen. Verschillende libellensoorten profiteren hiervan. 10
11 In zure, natte en voedselarme omstandigheden voelen veenmossen zich opperbest. Veenmos kan wel twintig tot veertig keer (!) zijn eigen droog gewicht aan water als een spons opnemen. Het zijn echte waterreservoirs. Dit maakt ze erg bestand tegen fatale uitdroging. Veenmossen groeien dikwijls in kussens. 11
12 HET ONTSTAAN VAN VEEN Het begrip veen mag je niet verwarren met het begrip ven. Veen heeft 2 betekenissen. Enerzijds spreekt men overeen terrein waarin de bodem voornamelijk bestaat uit resten van de vegetatie. Veen heeft hier een landschappelijke betekenis. Geologisch bekeken is veen een gesteente, net zoals klei en zand. Veen is echter van organische oorsprong (wordt gevormd door ter plaatse afgestorven plantendelen), terwijl zand en klei anorganische gesteenten zijn. Voor de vorming van veen moet er aan 2 voorwaarden voldaan worden. 1. Je hebt een aanzienlijke plantengroei nodig, die voor het dode plantenmateriaal zorgt. Dit plantenmateriaal moet zich kunnen ophopen d.w.z. er moet meer plantenafval geproduceerd worden dan er kan vergaan. 2. Er moet een vochtig, zuur, voedsel- en zuurstofarm milieu zijn: aërobe bacteriën kunnen in dit milieu niet leven, waardoor het plantenafval niet afgebroken wordt. LAAGVEEN VERSUS HOOGVEEN Veen ontstaat in onze streken op vochtige plaatsen met ondiep stilstaand water (plaatsen waar het oppervlaktewater stagneert). Aan de rand van dit water beginnen riet en zegge te groeien (= begin van het verlandingsproces). Na een tijd sterven deze planten af, waarbij de resten bezinken. Door gebrek aan zuurstof kunnen de dode plantendelen niet opgeruimd worden. Ze hopen zich op en vormen turf. Er ontstaat laagveen. Laagveen ligt binnen het bereik van de grondwaterspiegel. Op hun beurt worden deze laagveenplanten onvoldoende opgeruimd. De turflaag wordt alsmaar dikker en dikker, waardoor ze op den duur boven de grondwaterlijn uitsteekt. Vervolgens ontstaan er moerasbossen (van zwarte els en wilg). De afstervende delen van deze bomen hopen zich tot dikke lagen op. Op deze manier kan het grondwater het oppervlak niet meer bereiken. De bodem wordt zo zuur, arm aan zuurstof en zeer arm aan voedingsstoffen. Door gebrek aan zuurstof wordt plantenmateriaal amper afgebroken en sterven eveneens de boomwortels af. Veenmossoorten gaan nu het gebied overmeesteren. Er ontstaat hoogveen. Hoogveen ligt hoog in het landschap en steekt boven het grondwaterpeil uit. Het houdt regenwater vast. 12
13 Heide en haar dierenrelaties Aangezien de droge heide een schraal gebied is, is er weinig voedsel te vinden. Weinig variatie in planten maakt dat slechts enkele dieren hun gading kunnen vinden. Bovendien bieden de talrijke dwergstruiken (veelal struikhei) nauwelijks beschutting aan grotere zoogdieren. Slechts de vos en zijn belangrijkste prooidier, het konijn graven holen in deze zandgronden. Reeën komen hier slechts op doortocht of zoeken eten als ze niets beter vinden; de omringende bossen geven hun dekking. Ook bomen en hogere struiken komen op de heide slechts sporadisch voor. De boomleeuwerik en de boompieper maken hier dankbaar gebruik van. Aangezien er geen broedplaatsen in de weinige bomen mogelijk zijn, nestelen de vogels zich op de bodem. Zo is de boomleeuwerik een bodembroedende vogel. Eveneens zoekt hij zijn voedsel op de grond. Zandgronden warmen snel op. Hierdoor ontstaat er thermiek (= opstijgende warme luchtbellen), waar roofvogels zoals de buizerd gebruik van maken. Zo zie je zijn verschijning vaak boven de heidevelden. De buizerd heeft nood aan een open plek om te jagen. Zijn nest maakt hij echter in de omliggende bossen. Maar daar tegenover staat dat de droge heide met zijn warm microklimaat erg interessant is voor de zandhagedis en talrijke insecten en spinnen. De bodemstructuur oefent zijn selectieve invloeden op de dierenwereld uit. Zo voelen graafinsecten zich thuis op de heide. De grofkorrelige structuur van de bodem is een ideaal milieu om zowel broedkamers als kuilen en gangen voor een hinderlaag aan te leggen. Onder overhangende wortels en zoden vind je in het mulle zand trechtervormige structuren. Dit zijn de larven van de mierenleeuw. Zodra een prooi over de rand verschijnt, bekogelt de larve hem met zandkorreltjes. Hierdoor belandt de prooi regelrecht in de kaken van het in de bodem verborgen roofdier. Vlinders (zoals de kleine vuurvlinder, het groentje, het groot dikkopje en de nachtpauwoog), sluipwespen (o.a. de grijze spinnendoder en de urntjeswesp), (zand)bijtjes (o.a. de grijze zandbij) en zweefvliegen, kevers (zoals de mestkever en de groene zandloopkever) en vele sprinkhaansoorten (b.v. snortikker en knopsprietje) verkiezen droge heideterreinen. Veel van deze soorten zijn door het verdwijnen van deze biotoop zeldzaam geworden. Naast insecten zijn spinnen ook talrijk vertegenwoordigd: o.a. de hangmatspin, de wolfsspin die jaagt op de bodem en geen web weeft, de lantaarnspin en de tijgerspin die in opmars is. Deze laatste spin is een zuidelijke soort die door het warmere klimaat - verder optrekt naar onze streken. Op de natte heide en op en bij de vennen voelt de wilde eend zich uitstekend. maar ook de dodaar en de waterral vinden hier hun plekje. In deze zure wateren, die bovendien af en toe droogvallen, leven er bepaalde soorten waterkevers, waterwantsen (o.a. de waterschorpioen), libellen (koraaljuffer, vuurjuffer, tangpantserjuffer, azuurwaterjuffer,..) en hun larven. Het is eveneens de woonplek van de groene en bruine kikker. 13
14 van rechts naar links van boven naar onder nachtpauwoog zandhagedis mierenleeuw groentje groene zandloopkever wolfsspin waterral - koraaljuffer 14
15 Bronvermelding Cursus natuurgids, CVN De Kalmhoutse Heide, uitgeverij Davidsfonds, 1997, Geert De Blust Het paarse landschap, uitgeverij KNNV, 2004, Svein Haaland Nederlandse oecologische flora wilde planten en hun relaties, uitgeverij IVN, 1988, E.J. Weeda e.a
16 16
17 Bijlagen: de Hoge Rielen in kaart gebracht 17
Opdrachtkaarten heide
Opdrachtkaarten heide OPDRACHT 1: WAT ZIEN WE ONDER DE GROND? Elke grond is anders. Ze kan vochtig of droog zijn. Ze kan korrelig zijn. Of uit piepkleine plakkende deeltjes bestaan. Al deze elementen bepalen
Nadere informatieDoel: Na deze opdracht weet je wat een voedselkringloop is en hoe het leven van planten en dieren met elkaar samenhangt.
Thema: Bestaat vrede? Vak: Ruimte, aarde en milieu De ecologische kringloop De voedselkringloop Moeilijkheid: *** Tijdsduur: ** Juf Nelly De kringloop in de natuur Doel: Na deze opdracht weet je wat een
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Loonse en Drunense duinen
Werkstuk Aardrijkskunde Loonse en Drunense d Werkstuk door een scholier 1890 woorden 30 oktober 2004 7 79 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde De Loonse en Drunense D A. Tot welk landschapstype behoort het
Nadere informatieOnderzoeksopdracht. Bodem en grondstaal
Onderzoeksopdracht Bodem en grondstaal Gebruik grondboor 1. Duw en draai gelijktijdig, in wijzerzin, de schroefachtige punt (het boorlichaam) in de bodem. Deze schroef verzamelt en houdt de grond vast.
Nadere informatieBiotoop heide. Cursus natuurmanagement, 2019
Biotoop heide Cursus natuurmanagement, 2019 Natura 2000 Wat doen we vandaag? Heide Heide in Vlaanderen Begin 19 de eeuw Grootste uitbreiding heidelandschap (woeste grond) De mens vecht om er te overleven.
Nadere informatie6+ 10 WAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS? 3+ 8 + Opdracht EDUKIT 3
WAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS? 6+ 10 + Wanneer is een bos een bos? Een paar bomen samen vormen pas een bos als ze een oppervlakte van 1/2 hectare beslaan. Je zou dit kunnen vergelijken met een voetbalvel
Nadere informatieHeidebeheer en fauna. Verslag veldwerkplaats Droog Zandlandschap Strabrechtse Heide, 4 juni 2009
Heidebeheer en fauna Verslag veldwerkplaats Droog Zandlandschap Strabrechtse Heide, 4 juni 2009 Inleiders: Jap Smits (Staatsbosbeheer) en prof. dr. Henk Siepel (Alterra-WUR) De Strabrechtse Heide is een
Nadere informatieDe schaapskudde Een educatief programma voor groep 5 en 6 Handleiding Deel 3 Locatie Hoog-Buurlo
De schaapskudde Een educatief programma voor groep 5 en 6 Handleiding Deel 3 Locatie Hoog-Buurlo Inhoudsopgave Deel 3: De schaapskudde van Hoog-Buurlo 1. Aanmeldgegevens 2. Achtergrondinformatie Hoog-Buurlo
Nadere informatie13 Heide. De natuurgids:
13 Heide Leerdoelen De natuurgids: kan een omschrijving van het begrip heide in zijn verschillende betekenissen geven; kan omschrijven dat heide een halfnatuurlijk landschap is; kan een beschrijving geven
Nadere informatieGrasland en Heide. Hoofdstuk 2.2 en 2.4
Grasland en Heide Hoofdstuk 2.2 en 2.4 Planning Grasland Voedselweb opdracht Heide Voedselweb opdracht Grasland Grasland is een gebied van enige omvang met een vegetatie die gedomineerd wordt door grassen
Nadere informatieBERGVENNEN. ROUTE 2,3 km
BERGVENNEN ROUTE 2,3 km Tegen de Duitse grens, in Noordoost Twente, ligt natuurgebied de Bergvennen. Een weids, glooiend landschap met zeven vennen, droge en natte heide, schrale hooilanden en bos. De
Nadere informatieBraziliaanse regenwoud. Jesse Klever. Groep 7
Braziliaanse regenwoud Jesse Klever Groep 7 Voorwoord Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik dit een heel interessant onderwerp vind. We hebben er al op school over gesproken en het leek mij wel een leuk
Nadere informatieProject Planten ABC. Week 1ABC: Algemeen
Project Planten ABC Week 1ABC: Algemeen Info: Planten Planten eten, ademen en groeien. Sommige planten houden van natte grond. Anderen van droge grond. Sommige planten houden van veel zon en warmte. Anderen
Nadere informatieBijlage VMBO-GL en TL-COMPEX 2006
Bijlage VMBO-GL en TL-COMPEX 26 tijdvak 1 BIOLOGIE CSE GL EN TL COMPEX Deze bijlage bevat informatie. 613-1-589b DUINEN INFORMATIE 1 DUINGEBIEDEN Het grootste deel van de Nederlandse kust bestaat uit duingebieden.
Nadere informatieVegetatie van Nederland
Vegetatie van Nederland Vegetatie van Nederland Met Bosanemoon: Zomereik Gewone es Klimop Eenbes Daslook Bosvergeet-mij-nietje Slanke sleutelbloem Met scherpe boterbloem Grote vossenstaart Gestreepte witbol
Nadere informatienatuurbeheer Jens Verwaerde Natuurpunt CVN
natuurbeheer Jens Verwaerde Natuurpunt CVN indeling inleiding: voorstelling a geschiedenis van het natuurbeheer b - biotopen en soorten en hun beheer pauze c - beheer richt zich op de omgeving d - natuurbeheer
Nadere informatieHandleiding bij het programma Veldwerk.
Handleiding bij het programma Veldwerk. Leerlingen gaan gedurende de hele dag aan de slag in de Kalmthoutse Heide en voeren ervaringsgerichte opdrachten uit. Het hoofddoel blijft de kennismaking met de
Nadere informatieKwaliteit van de natuur. Hoe spoor je aantastingen op?
Kwaliteit van de natuur Hoe spoor je aantastingen op? Ecosystemen en levensgemeenschappen Zoek vergelijkende gebieden (oerbossen, intacte riviersystemen, ongerepte berggebieden, hoogveenmoerassen, etc)
Nadere informatieOpdrachten thema. Veluwe
en thema Totaal materialen heide Materialen per groepje 1A Sporen van grazers 3 Witte bakken 3 Pincetten Zoekkaart bos- en heideplanten 1B Dennen trekken Handschoenen voor elk kind Zoekkaart bos- en heideplanten
Nadere informatieVoorbereiding post 1. Werken voor hei en ven Groep 4-5
Voorbereiding post 1 Werken voor hei en ven Groep 4-5 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 1: Werken voor hei en ven, voor groep 4 en 5. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieGierzwaluw. Boomleeuwerik. Witte kwikstaart. Nachtzwaluw
Boomleeuwerik Leeft in droge, schrale heidevelden met losse boompjes en boomgroepen. Broedt ook in jonge aanplant van naaldbos (spar of den). Gierzwaluw Broedt onder daken van oudere gebouwen in Roermond.
Nadere informatieGrond of aarde weghalen door te graven. Graven is een gat in de grond maken. De plaats waar de grond wordt weggenomen.
Les 1 De bodemverontreiniging. afgraven Grond of aarde weghalen door te graven. Graven is een gat in de grond maken. De afgraving De plaats waar de grond wordt weggenomen. De bodemverontreiniging De grond
Nadere informatieTOP NATUUUR IN BEERZE
TOP NATUUUR IN BEERZE ROUTE 4,3 km 20 17 We zijn trots dat we acht gebieden beheren die zijn aangewezen als Natura2000. Gebieden die bij de top van de Europese natuur horen. Op deze route ontdek je Beerze.
Nadere informatieGeschiedenis van de duinen
Geschiedenis van de duinen Bijna de hele Nederlandse kust bestaat uit duinen. We weten hier niet beter, dan dat dat heel normaal is. Toch is dat niet zo. De kust van Frankrijk, Spanje en Portugal bijvoorbeeld
Nadere informatieWAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS?
10 WAT MAAKT EEN BOS TOT EEN BOS? Wanneer is een bos een bos? Een paar bomen samen vormen pas een bos als ze een oppervlakte van 1/2 hectare beslaan. Dat is gelijk aan 5000 m² en ongeveer even groot als
Nadere informatieBermenplan Assen. Definitief
Definitief Opdrachtgever: Opdrachtgever: Gemeente Assen Gemeente Mevrouw Assen ing. M. van Lommel Mevrouw M. Postbus van Lommel 30018 Noordersingel 940033 RA Assen 9401 JW T Assen 0592-366911 F 0592-366595
Nadere informatieverwerking : wat is een bos?
verwerking : wat is een bos? Leven vestigt zich op plaatsen waar het goed is om te leven. Er zijn verschillende factoren die de leefomgeving vorm geven : levende factoren, niet-levende factoren en menselijke
Nadere informatieFoto s der natuur, biodiversiteit
Zoals u wellicht heeft gemerkt is 2010 het internationale jaar van de biodiversiteit. Met mijn fotoproject hoop ik het bewustzijn van biodiversiteit te verbeteren, want Biodiversiteit is leven Foto s der
Nadere informatieOntwikkeling en beheer van natuurgraslanden in Utrecht: Kruiden- en faunarijk grasland
Provincie Utrecht, afdeling FLO, team NEL, 5 februari 2015 is het basis-natuurgrasland. Het kan overal voorkomen op alle grondsoorten en bij alle grondwaterstanden, maar ziet er dan wel steeds anders uit.
Nadere informatieVeldwerk heide. 2 de en 3 de graad basisonderwijs Handleiding begeleider
Veldwerk heide 2 de en 3 de graad basisonderwijs Handleiding begeleider Veldwerk: onderzoek op de heide WAT De heide is een bijzondere levensgemeenschap waar vele - meestal unieke - planten en dieren met
Nadere informatieWaardevol heidelandschap op de Hondsrug Samenvatting van het beheerplan Drouwenerzand Concept
Waardevol heidelandschap op de Hondsrug Samenvatting van het beheerplan Drouwenerzand Concept a Waardevol heidelandschap op de Hondsrug Samenvatting van het beheerplan Drouwenerzand Colofon Deze samenvatting
Nadere informatie1. Biotische factoren (zijn afkomstig van andere organismen) - voedsel - soortgenoten - ziekteverwekkers - vijanden
Ecologie De wetenschap die bestudeert waarom bepaalde planten en dieren ergens in een bepaalde leefomgeving (milieu) voorkomen en wat de relaties zijn tussen organisme en hun milieu 1. Biotische factoren
Nadere informatieBiotoopstudie heide. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Handleiding begeleider
Biotoopstudie heide ste en 2 de graad secundair onderwijs Handleiding begeleider Veldwerk: onderzoek op de heide WAT De heide is een bijzondere levensgemeenschap waar vele - meestal unieke - planten en
Nadere informatieHeide als landschap: historie, bodem en ontwikkeling. Rienk-Jan Bijlsma & Rein de Waal
Heide als landschap: historie, bodem en ontwikkeling Rienk-Jan Bijlsma & Rein de Waal 1953 Nieuwe functies vragen om nieuwe beheermethoden Evenwicht tussen hei en gras wanneer ontwikkeling ongestoord verloopt
Nadere informatieLANDGOED BEERZE. ROUTE 4,2 km
LANDGOED BEERZE ROUTE 4,2 km Een heerlijke wandeling voor de hele familie door de bossen bij Beerze, vlak bij Ommen. Lekker lopen langs heide, stuifduinen en ook via het oude huis Beerze. Route gemaakt
Nadere informatieGPS Wandeling Kootwijkerzand
In deze folder vindt u de beschrijving van een gps route door het Kootwijkerzand, een prachtig stuifzandgebied in Kootwijk. Deze route is ontwikkeld door het IVN, een vereniging die zich inzet voor natuur-
Nadere informatieDe grond waarop wij wonen.
De grond waarop wij wonen. GROEP 7/8 Doel: Planten horen bij de grond waarop wij wonen. Dit onderdeel gaat over het onderzoekend verkennen van de vegetatie in de omgeving van de kinderen van de bovenbouw.
Nadere informatieBijlage VMBO-KB 2006 BIOLOGIE CSE KB. tijdvak 1. Deze bijlage bevat informatie. 600013-1-663b
Bijlage VMBO-KB 2006 tijdvak 1 BIOLOGIE CSE KB Deze bijlage bevat informatie. 600013-1-663b DUINEN INFORMATIE 1 DUINGEBIEDEN Het grootste deel van de Nederlandse kust bestaat uit duingebieden. De duinen
Nadere informatieTrosbosbes Effecten op het ecosysteem en mogelijkheden voor bestrijding
Trosbosbes Trosbosbes Effecten op het ecosysteem en mogelijkheden voor bestrijding GertJan van Duinen Vraagstelling Hoe beïnvloedt Trosbosbes ecosysteem? Peelvenen: veenontwikkeling, biodiversiteit Factoren
Nadere informatieVoorbereiding post 1. Werken voor de hei Groep 4-5
Voorbereiding post 1 Werken voor de hei Groep 4-5 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de Powerpointserie als voorbereiding op post 1: Werken voor de hei, voor groep 4 en 5. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieBMP Needse Achterveld 2006
BMP Needse Achterveld 2006 Ook in 2006 is er elke 2 weken geteld in het Achterveld. Op deze manier proberen we vast te stellen hoeveel vogels van elk soort hier broeden. In het najaar van 2005 is het Achterveld
Nadere informatieWandelroute het Witte Veen
Wandelroute het Witte Veen 8.6 km wandelen Een prachtige rondwandeling door het Witte Veen, op de grens met Duitsland bij Buurse. Kenmerkend voor dit natuurgebied zijn de afwisseling van heide, grasland,
Nadere informatieSamenstelling en eigenschappen
Samenstelling en eigenschappen Mest is onder te verdelen in kunstmest en natuurlijke mest. Natuurlijke mest is op zijn beurt weer onder te verdelen in mest van dierlijke herkomst en mest van plantaardige
Nadere informatieHoofdvraag: Hoe kan een gebied of een landschap milieuaantasting door verdroging optreden en hoe kan dit worden tegengegaan?
Praktische-opdracht door een scholier 1523 woorden 16 januari 2006 6,4 18 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Wereldwijs Stap 1: De onderzoeksvraag Hoofdvraag: Hoe kan een gebied of een landschap
Nadere informatieBiotoopstudie heide. 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Veldwerkboekje
Biotoopstudie heide 1ste en 2 de graad secundair onderwijs Veldwerkboekje Veldwerk: onderzoek op de heide WAT? De heide is een bijzondere levensgemeenschap waar vele - meestal unieke - planten en dieren
Nadere informatieDe bodemverontreiniging
Les 8.1 Vervuilde grond? 1.Graven : een gat in de grond maken. 5. Boren: met een boor ergens een gat in maken. Dat kan in de grond, maar ook in metaal, hout of gesteente. 2. Afgraven: grond of aarde weghalen
Nadere informatieStrijbeekse Heide - Elsakker en - Chaamse Beek
Dit project is mede mogelijk gemaakt door: Strijbeekse Heide - Elsakker en - Chaamse Beek Landschap zonder grenzen Landschap zonder grenzen Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en het Agentschap voor Natuur
Nadere informatieBOETELERVELD. ROUTE 4,3 km
BOETELERVELD ROUTE 4,3 km 20 17 Weten hoe een groot deel van Salland er tot eind 19e eeuw uitzag? Wandel dan eens door het Boetelerveld bij Raalte. Ervaar rust, ruimte en openheid in dit enig overgebleven
Nadere informatieHerstel en beheer van heideterreinen
Herstel en beheer van heideterreinen Gevolgen van verzuring, vermesting en verdroging en de invloed van beheer op levensgemeenschappen van heide. Een samenvattend rapport voor beheerders. Chris van Turnhout
Nadere informatieVoorbereiding post 5. Mmm... lekker snoepen! Groep 7-8
Voorbereiding post 5 Mmm... lekker snoepen! Groep 7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 5: Mmm... lekker snoepen!, voor groep 7 en 8. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieNatuurpad De Mient. Wandelen. In het Nationaal Park Duinen van Texel
Staatsbosbeheer Duinen van Texel Ruijslaan 92, 1796 AZ De Koog T 0222-312228 www.staatsbosbeheer.nl Wandelen Natuurpad De Mient In het Nationaal Park Duinen van Texel Natuurpad De Mient De Mient was een
Nadere informatie1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken van energie. Kortom alle processen in organismen.
THEMA 1 1 Stoffen worden omgezet 2 Fotosynthese 3 Glucose als grondstof 4 Verbranding 5 Fotosynthese en verbranding 1 Stoffen worden omgezet. Stofwisseling is het vormen van nieuwe stoffen en het vrijmaken
Nadere informatieVoorbereiding post 1. Werken voor hei en ven Groep 6-7-8
Voorbereiding post 1 Werken voor hei en ven Groep 6-7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 1: Werken voor hei en ven, voor groep 6, 7 en 8. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieDe patrijs, klant van de akkerrand. Achtergrondinformatie bij de lesbrief voor kinderen.
De patrijs, klant van de akkerrand. Achtergrondinformatie bij de lesbrief voor kinderen. Tekeningen Ciel Broeckx, juni 2010. 1 De Europese Unie heeft in 2002 afgesproken om het verlies aan biodiversiteit
Nadere informatieLESPAKKET ECOLOGIE. Naam. Dierenrijk is onderdeel van
LESPAKKET ECOLOGIE VMBO Naam Docent Klas LEKKER BEESTEN TUSSEN DE DIEREN Dierenrijk is onderdeel van WELKOM IN DIERENRIJK SPOREN Om ervoor te zorgen dat je een leuke en leerzame excursie hebt, volgen hier
Nadere informatieRATELSLANGEN PEKARI S
groep 8 DESERT Deze DESERT-speurtocht bevat open en meerkeuze vragen. Bij de meerkeuze vragen is steeds maar één antwoord goed (tenzij anders vermeld). Denk er ook aan dat je de paden niet mag verlaten
Nadere informatieThema 3 Dieren en planten
Les 3.1 Landschappen. 1. De appelboom 1. Een boom waarin appels groeien. 1. 3. 2. Bloeien 2. Planten en struiken hebben bloemen 3. Het weiland 3. Een stuk land waar gras op groeit en koeien en schapen
Nadere informatie1.2 landschap, natuur en recreatie. Landschap
1.2 landschap, natuur en recreatie Landschap Radio Kootwijk vormt een belangrijke schakel in een aaneengesloten open tot halfopen droog tot vochtig stuifzand- en heidegebied dat zich uitstrekt van het
Nadere informatieRaadsel 1: Wat is het verschil tussen de westkant en de oostkant van de Grote Vlasroot?
Raadsel 1: Wat is het verschil tussen de westkant en de oostkant van de Grote Vlasroot? Loop een rondje om het ven; ga over het dammetje. Let ook op hoogteverschillen. Materialen: Neem het kompas. Raadsel
Nadere informatieIn de ecologie bestudeert men de relatie tussen de organismen en het milieu waar ze voorkomen.
Samenvatting Thema 3: Ecologie Basisstof 1 In de ecologie bestudeert men de relatie tussen de organismen en het milieu waar ze voorkomen. Waarom leeft het ene dier hier en het andere dier daar? Alle organismen
Nadere informatieWerkblad Struinen op de Vughtse heide
Werkblad Struinen op de Vughtse heide Het Verhaal van de Vughtse heide. De Vughtse Heide is een echt typisch Brabants landschap. Een afwisselend gebied met bomen zoals grove den, berken en een open heidegebied
Nadere informatieVoorbereiding post 5. Mmm... lekker snoepen Groep 7-8
Voorbereiding post 5 Mmm... lekker snoepen Groep 7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de Powerpointserie als voorbereiding op post 5: Mmm... lekker snoepen, voor groep 7 en 8. Inhoud: Algemeen
Nadere informatieWandelroute Brunssummerheide, bij Heerlen (lichtblauw)
Wandelroute Brunssummerheide, bij Heerlen (lichtblauw) 4.7 km wandelen Maak kennis met de hoogtepunten van de Brunssummerheide op de 'lichtblauwe' route. Wandel over heidevelden, langs vennen en door bossen.
Nadere informatiemei 2018 The Links Valley Natuurgolfterrein The Links Valley
mei 2018 The Links Valley Natuurgolfterrein The Links Valley THE LINKS VALLEY, GOLFBAAN OF NATUURTERREIN? Het is lastig te zeggen of The Links Valley nu meer golfbaan is of natuurterrein. Feitelijk bestaat
Nadere informatieVoorbereiding post 5. Mmm... lekker snoepen! Groep 5-6
Voorbereiding post 5 Mmm... lekker snoepen! Groep 5-6 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 5: Mmm... lekker snoepen!, voor groep 5 en 6. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieLEZEN. Terpentijd - 1500
1 LEZEN Terpentijd - 1500 Friesland bestaat eigenlijk uit drie delen: de klei, het veen en het zand. De eerste boeren woonden op het zand (De Wouden en Gaasterland). Hun aardewerk in de vorm van trechters
Nadere informatieWoordenschat les 8.1. Vervuilde grond?
Woordenschat les 8.1 Vervuilde grond? Afgraven en de afgraving Afgraven is de grond of aarde weghalen door te graven. De afgraving is de plaats waar de grond wordt weggenomen. Boren We boren een gat in
Nadere informatieTOP NATUUR IN BEERZE. ROUTE 4,3 km
TOP NATUUR IN BEERZE ROUTE 4,3 km 20 18 We zijn trots dat we acht gebieden beheren die zijn aangewezen als Natura2000. Gebieden die bij de top van de Europese natuur horen. Op deze route ontdek je Beerze.
Nadere informatieStaatsbosbeheer T Eexterveld. Wandelen in het plantenparadijs - 7 km
Staatsbosbeheer T 0592 248 984 www.staatsbosbeheer.nl Eexterveld Wandelen in het plantenparadijs - 7 km Ruimte voor bijzondere planten In de verte ziet u ze al staan: de Schotse Hooglanders die meehelpen
Nadere informatieSPEURTOCHT THEMA DESERT. voor groep 8. In-/uitgang
SPEURTOCHT THEMA DESERT voor groep 8 In-/uitgang Deze DESERT-speurtocht bevat open en meerkeuze vragen. Bij de meerkeuze vragen is steeds maar één antwoord goed (tenzij anders vermeld). Denk er ook aan
Nadere informatieWandeling n 4 Fond Vedeur : Durbuy Bewegwijzering :
Wandeling n 4 Fond Vedeur : Durbuy Bewegwijzering : Deze routebeschrijving laat je de typische weilanden en bossen van de regio doorkruisen, als het ware in de sporen van een Ardeens everzwijn. De wandeling
Nadere informatieLESPAKKET ECOLOGIE. Naam. Dierenrijk is onderdeel van
LESPAKKET ECOLOGIE HAVO / VWO Naam Docent Klas LEKKER BEESTEN TUSSEN DE DIEREN Dierenrijk is onderdeel van WELKOM IN DIERENRIJK ELAND Om ervoor te zorgen dat je een leuke en leerzame excursie hebt, volgen
Nadere informatieP Parkeerplaats. Natuurwandelpad Halfmijl. Halfmijl. Wandelroute. Bebouwing. Informatiebord. Bos. Verharde weg. Weiland. Onverharde weg.
prijs ƒ 2,50 e 1,25 VESSEMSEDIJK Wintelre Oerle Groote Vliet KLEINE VLIET Papegaaiencentrum KLEIN E Kleine Vliet VLIET Hoogeloon-Vessem Vessem Halfmijl Postelsche Weijer WEIJERSEWEG VESSEMSE DIJK HOOGELOONSE
Nadere informatieHeide. Begrazen van heide door schapen
Heide Heide is een aanduiding voor een plantengemeenschap met soorten als struikheide, dopheide en kraaiheide. Dopheide bloeit in het voorjaar en struikheide in de zomer. Domineert dop- of struikheide,
Nadere informatieBodemkunde. Datum: vrijdag 24 juni 2016 V 2.1. V3.1 V4.1
Bodemkunde Datum: vrijdag 24 juni 2016 V 2.1. V3.1 V4.1 Bodems en hun eigenschappen 3 Bodems en hun eigenschappen Opdracht: - Zoek op wat het bodemprofiel is waar je zelf woont / werkt / stage loopt 4
Nadere informatieRaar, maar waar! deel 1. groep 3 en 4
Raar, maar waar! deel 1 Natuur groep 3 en 4 Inhoud 1 Raar, maar waar! 3 2 Een vreemd ei 4 3 Spring er maar uit 5 4 Verstopt 6 5 Slim 7 6 Vlieg er niet in 8 7 Een kever met een luchtje 9 8 Een zware hap
Nadere informatieOPDRACHT 1: WAT ZIEN WE ONDER DE GROND?
Opdrachtkaarten bos OPDRACHT 1: WAT ZIEN WE ONDER DE GROND? Elke grond is anders. Ze kan vochtig of droog zijn. Ze kan korrelig zijn. Of uit piepkleine plakkende deeltjes bestaan. Al deze elementen bepalen
Nadere informatieGagel-en wilgenstruwelen
Gagel-en wilgenstruwelen Knelpunten en beheer Bobbink et al. (2013) Preadvies kleine ecotopen in de hydrologische gradiënt. H7. Vormen en voorkomen Gagelstruweel RG Klasse der hoogveenbulten en slenken
Nadere informatiegrazers helpen de natuur.
grazers helpen de natuur. Begrazing vroeger en nu Lang geleden kwamen in Vlaanderen allerlei soorten grazers voor: mammoeten, wisenten, oerrunderen, elanden... Die grazers zorgden ervoor dat Vlaanderen
Nadere informatie30 maart 2013 Boshuizerbergen; KNNV afd Nijmegen; deel 4 1
KNNV afdeling Nijmegen Goudenregenstraat 5 6573 XN BEEK UBBERGEN secretaris@nijmegen.knnv.nl www5.knnv.nl/afdeling- Nijmegen Boshuizerbergen en Op den Buus. Rokend zand [deel 4] 30 maart 2013 Boshuizerbergen;
Nadere informatieKleinschalig heidebeheer maatregelen diverse terreinen
Resultaten Uitgangssituatie Algemeen Kleinschalig heidebeheer maatregelen diverse terreinen Projectnummer: 2010_009 Projectnaam: Kleinschalig heidebeheer maatregelen diverse terreinen PMJP: B2 Kwaliteitsverbetering
Nadere informatieBODEMLEVEN, GROND & BEMESTING
BODEMLEVEN, GROND & BEMESTING Wat gaan we doen De bodem Bodemleven Voorstellen van verschillende groepen Wat doen deze beestjes in de bodem Goede bodemkwaliteit Regenwormen Petra van Vliet Blgg - Oosterbeek
Nadere informatieVoorbereiding post 4. Van ven en veen Groep
Voorbereiding post 4 Van ven en veen Groep 5-6-7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de Powerpointserie als voorbereiding op post 4: Van ven en veen voor groep 5, 6, 7 en 8. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieNationaal Park Hoge Kempen
!! Nationaal Park Hoge Kempen Wat is een vogel? Wat is het verschil tussen roofvogels en uilen? Zijn er grote verschillen tussen roofvogels? Hoe kan ik roofvogels herkennen? Wat is de grootste roofvogel?
Nadere informatieBijlage VMBO-GL en TL
Bijlage VMBO-GL en TL 2013 tijdvak 2 biologie CSE GL en TL Deze bijlage bevat informatie. GT-0191-a-13-2-b Tropische regenwouden Lees eerst informatie 1 tot en met 3 en beantwoord dan vraag 41 tot en met
Nadere informatie1.0INLEIDING. Als we over natuur hebben waar denk je dan aan? Schrijf dit hier nu eens op:
1.0INLEIDING Als we over natuur hebben waar denk je dan aan? Schrijf dit hier nu eens op: De meeste mensen denken dat ze de natuur ver weg moeten zoeken. Ze denken niet meteen aan hun eigen leefomgeving,
Nadere informatiearme grond, rijke natuur NAtuur & Milieu 1 Arme grond, rijke natuur Programmatische Aanpak Stikstof herstelt Natuur
arme grond, rijke natuur NAtuur & Milieu 1 Arme grond, rijke natuur Programmatische Aanpak Stikstof herstelt Natuur 2 NAtuur & Milieu Arme grond, rijke natuur Arme grond, rijke natuur NAtuur & Milieu 3
Nadere informatieWandeling n 12 : Al basse Hé : Durbuy Bewegwijzering :
Wandeling n 12 : Al basse Hé : Durbuy Bewegwijzering : Deze wandeling te midden van het oude dorpsgedeelte van Heyd neemt je mee langs een netwerk van hagen. Deze hagen, waarvan we het nut vergeten zijn,
Nadere informatieStaatsbosbeheer T Ballooërveld. Wandelen op de heide - 9 km
Staatsbosbeheer T 0592 248984 www.staatsbosbeheer.nl Ballooërveld Wandelen op de heide - 9 km Eindeloze vergezichten Uitkijkend over het Ballooërveld maakt u kennis met het grootste heideveld van het Drentsche
Nadere informatieRegenwormen Tijdstip: in september, oktober en november, na een regenbui.
KB2 Tijdsinvestering: 45 minuten Regenwormen Tijdstip: in september, oktober en november, na een regenbui. 1. Inleiding Een mol eet per jaar wel 50 kg wormen. Dat is veel, maar als je bedenkt dat in je
Nadere informatieNatuurmanagement Biotoop- Heide
Natuurmanagement Biotoop- Heide Begin 19 de eeuw Grootste uitbreiding heidelandschap (woeste grond) De mens vecht om er te overleven. schapen geen bomen constant bezig Armoedige kledij hond Struikhei Begin
Nadere informatieBOSSEN. Dwaal door onze groene wereld. Christiane Dorion
DE BOSSEN IN Dwaal door onze groene wereld Christiane Dorion LEMNISCAAT ROTTERDAM Inhoud Wereldbossen 4 Groene reuzen 34 Van zaadje tot boom 6 Herken naaldbomen 36 Bladeren, stammen en wortels 8 Tropische
Nadere informatieEen jonge sequoia opgegroeid tussen de as van een bosbrand en een jonge sequoia in een pot.
Hoofdstuk 8. De levensloop van de Sequoia gigantea: van zaadje tot reuzenboom Niet elk zaadje dat uit de kegel valt ontkiemt. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat van de zaadjes die in een groene
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie.
Bijlage VMBO-KB 2013 tijdvak 2 biologie CSE KB Deze bijlage bevat informatie. KB-0191-a-13-2-b Tropische regenwouden Lees eerst informatie 1 tot en met 3 en beantwoord dan vraag 42 tot en met 50. Bij het
Nadere informatieHeidebeheer in de 21 e eeuw
Heidebeheer in de 21 e eeuw Henk Siebel Met OBN-faunaonderzoek van Joost Vogels, Arnold van den Burg, Eva Remke, Henk Siepel Stichting Bargerveen, Radboud Universiteit Nijmegen Herstel en beheer van droge
Nadere informatieLEMELERBERG: TOPNATUUR
LEMELERBERG: TOPNATUUR ROUTE 4,0 km Mooie, stille route langs zandvlaktes, jeneverbessen, eenzame dennen en met mooie vergezichten. Stuifzand en droge heide zijn schaars in Europa, daarom is de Lemelerberg
Nadere informatieGROOT MALPIEVEN. Fotoreportage: een jaar na ven-herstelwerken. (ge VALKENSWAARD. Jacques van Kessel
GROOT MALPIEVEN (ge VALKENSWAARD Fotoreportage: een jaar na ven-herstelwerken. Jacques van Kessel September 2011 De Malpieheide is eigendom van de gemeente Valkenswaard, het gebied is in beheer bij de
Nadere informatieLEVENSGEMEEN SCHAPPEN
LEVENSGEMEEN SCHAPPEN 1 E e n e i g e n h u i s, e e n p l e k o n d e r d e z o n Waarom groeien er geen klaprozen op het sportveld? Waarom leven er geen kwallen in de IJssel? Kunnen struisvogels wel
Nadere informatie