56 hybride ketel (veel) minder (duurzaam) gas verstoken, is dan een mogelijke verstandige 57 (tussen)oplossing. Maar de staat van de woningen is niet

Transcriptie

1 1 C: AFSPRAKEN 2 KA-GB/93 3 C1 GEBOUWDE OMGEVING 4 5 C1.1 VISIE We staan aan de vooravond van een grote verbouwing. Een transformatie van onze ruim 7 8 miljoen huizen en 1 miljoen gebouwen, veelal matig geïsoleerd en vrijwel allemaal verwarmd 9 door aardgas, tot goed geïsoleerde woningen en gebouwen, die we met duurzame warmte 10 verwarmen en waarin we schone elektriciteit gebruiken of zelfs zelf opwekken Klimaatverandering is een belangrijke reden voor deze verbouwing. Maar er is meer. We 13 willen immers zo snel mogelijk kunnen stoppen met de aardgaswinning in Groningen. En we 14 hebben allemaal wel behoefte aan een minder hoge energierekening en een comfortabeler 15 woning Die verbouwing is een enorme opgave. Maar we hebben tot Dit kunnen we uitvoeren, 18 als we het gestructureerd aanpakken en alle randvoorwaarden verbeteren. Als we de 19 verduurzamingsopgave breder zien dan alleen een energieopgave en ook circulariteit een 20 voorwaarde laten zijn. Maar vooral als we ons realiseren dat de grootste uitdaging van deze 21 verbouwing geen technische, financiële of bestuurlijke opgave is, maar een sociale opgave. 22 Dit gaat over mensen De grote verbouwing slaat neer in wijken. Warmtenetten of verbouwingen worden op 25 wijkniveau georganiseerd. Alle praktijkvoorbeelden tot nu toe tonen aan dat dat succesvoller 26 verloopt, naarmate buren daarin meer met elkaar en met de (lokale) overheid optrekken. 27 Gezamenlijk de juiste afwegingen maken, gezamenlijk de mogelijke ingrepen in de wijk en in 28 de huizen organiseren - voor het gemak en de kosten - en misschien zelfs gezamenlijk de 29 nieuwe (aard)warmtebron of zonnepanelencentrale bezitten. De duurzame verbouwing is 30 ingrijpend maar biedt ook nieuwe kansen Deze verbouwing slaagt dus alleen als iedereen mee kan doen. Daarvoor moet ze ook voor 33 iedereen betaalbaar zijn. Woonlastenneutraliteit is het uitgangspunt. Dat kan, als we de 34 kosten door opschaling via vraagbundeling, digitalisering en innovatie laten dalen en met 35 betere financiering ervoor zorgen dat voor het overgrote deel van de bewoners de 36 maandlasten van de lening die je aangaat voor de verbouwing niet hoger zijn dan het 37 voordeel dat je op de energierekening boekt. Waar dat niet lukt, zullen we met gerichte 38 ondersteuning moeten komen. Dit is geen project van enkelen, maar van ons allemaal C1.2 OPGAVE EN AMBITIE Om de klimaatdoelen voor 2030 te halen, moeten we gestaag het tempo van de 44 verduurzaming opvoeren tot meer dan bestaande woningen per jaar in En vóór moeten we al in een ritme van per jaar zitten. Het doel is om in 2030 in de 46 gebouwde omgeving 3,4 Mton minder CO 2 uit te stoten dan in het referentiescenario We kiezen daarvoor een gestructureerde aanpak. Door wijk voor wijk aan de slag te gaan. 49 Gemeenten spelen daarbij een cruciale rol. Samen met bewoners en gebouweigenaren zal 50 in een zorgvuldig proces een afweging moeten worden gemaakt wat per wijk de beste 51 oplossing is, als huizen niet langer met de traditionele cv-ketel worden verwarmd. Per wijk 52 kan de oplossing verschillen. Dichte bebouwing, veel hoogbouw, woningen van voor 1995? 53 Dan is vaak een warmtenet de oplossing. Nieuwe huizen in ruim opgezette wijk? Dan kan all 54 electric beter voldoen. En voor veel wijken geldt dat het aardgasnet tot na 2030 gewoon nog 55 blijft liggen en mogelijk benut kan worden voor groen gas of waterstof. Isoleren en met een 1

2 56 hybride ketel (veel) minder (duurzaam) gas verstoken, is dan een mogelijke verstandige 57 (tussen)oplossing. Maar de staat van de woningen is niet de enige factor, de wensen van 58 bewoners en andere uitdagingen in de wijk dan de energievoorziening, bepalen net zo goed 59 het tempo en de uitkomst Omdat we graag snel meters willen maken, kiezen we voor een voortvarende start. Op veel 62 plekken kunnen woningbouwcorporaties de komende jaren al tienduizenden woningen 63 verduurzamen en aansluiten op een andere warmtevoorziening dan aardgas, onder de 64 voorwaarde dat de maandlasten van huur en energierekening samen niet stijgen. Zo krijgen 65 huurders een betere woning tegen gelijke of lagere maandlasten. Ook in de nieuwbouw is 66 een versneld afscheid van aardgas mogelijk Om dit allemaal mogelijk te maken, zijn vele afspraken nodig. Over de manier waarop 69 gemeenten samen met bewoners en gebouweigenaren besluiten over de toekomst van de 70 wijk. Over flinke kostenreducties bij de aanleg van warmtenetten, het aanbrengen van 71 isolatie of de installatie van warmtepompen. Over een aanpassing van de energiebelasting, 72 waarbij we datgene wat we méér nodig gaan hebben - elektriciteit - lager belasten en 73 datgene wat we minder willen gebruiken - aardgas - hoger. Over meer duurzame warmte uit 74 de bodem, of uit het vele oppervlaktewater in Nederland. Over een aanbod dat iedere 75 huizenkoper krijgt om zijn huis, als er toch verbouwd wordt, te isoleren met aantrekkelijke 76 leningsvoorwaarden Deze en meer afspraken zijn in dit Klimaatakkoord vastgelegd. Ze vormen een integraal 79 geheel waarmee de opgave voor 2030 kan worden gerealiseerd en de visie voor 2050 kan 80 worden waargemaakt C1.3 AANPAK SECTORAKKOORD GEBOUWDE OMGEVING Om de doelstelling van 3,4 Mton CO 2 reductie in 2030 in de gebouwde omgeving te halen 85 moeten er ongeveer 1,5 miljoen bestaande woningen verduurzaamd worden en moet de 86 CO 2 uitstoot in de bestaande utiliteitsbouw in 2030 met 1 Mton extra worden teruggebracht Om de opgave behapbaar te maken, stelt de sectortafel een gefaseerde en 89 programmatische aanpak voor, waarbij enerzijds gewerkt wordt aan een voortvarende start 90 en anderzijds aan de voorwaarden voor latere opschaling en uitrol. Belangrijk is dat 91 aanbiedende partijen snel, via o.a. de Startmotor-projecten, leren omgaan met het 92 efficiënt(er) verduurzamen van grote aantallen woningen. De lessen uit deze eerste grotere 93 gebundelde vraag bieden kansen voor technische en organisatorische innovaties. Hierdoor 94 kunnen aanbieders een efficiënter goedkoper aanbod ontwikkelen. Opdrachtgevers doen 95 hiermee ervaring op met het tenderen van grotere aantallen renovaties. Dit zijn noodzakelijke 96 condities voor daadwerkelijke opschaling. Er zal breed ervaring opgedaan moeten worden 97 met wat kosteneffectief is en in verschillende situaties praktisch haalbaar, voordat 98 aanpakken opgeschaald en grootschalig uitgerold kunnen worden. Dat geeft ook de tijd om 99 de voorwaarden voor latere opschaling en uitrol zorgvuldig uit te werken Voor woningen kiezen we voor een aanpak van verleiding en regie via de wijkgerichte 102 aanpak en de startmotor. Ook op individueel niveau kunnen gebouweigenaren worden 103 verleid om te verduurzamen. Die aanpak slaagt als de verduurzaming via de (gedaalde) 104 energierekening kan worden terugverdiend. Om deze investeringen via energiebesparing en 105 lagere energielasten te kunnen financieren en betaalbaar te maken is nog veel innovatie en 106 kostenreductie nodig. Daarom starten we met Proeftuinen Aardgasvrije Wijken en met een 107 innovatieprogramma om systematisch te kunnen leren en experimenteren, zodat na deze 108 kabinetsperiode een kosteneffectieve opschaling en uitrol kan gaan plaatsvinden. Zonder dat 109 perspectief kan een gemeente geen warmtenetten (laten) aanleggen of verhuurders en 110 woningeigenaren in een wijk aanzetten tot investeren in verduurzaming. Het streven is 2

3 111 immers woonlastenneutraliteit voor huiseigenaren. Ook corporaties kunnen zonder dat 112 perspectief geen woonlastenneutrale verduurzaming voor huurders realiseren Dat perspectief bieden we door de voorwaarden voor opschaling, innovatie, grotere 115 efficiëntie en kostenreductie te scheppen, financiering beschikbaar te maken en voorstellen 116 te doen om via beprijzing en subsidiëren de resterende onrendabele top van de 117 verduurzaming weg te nemen. Het gaat dan om een schuif in de energiebelasting waardoor 118 investeringen in verduurzaming worden gestimuleerd en om aantrekkelijke 119 financieringsvormen waardoor de investeringen ook kunnen worden betaald. Verdere 120 stimulans en handelingsperspectief wordt geboden door via normering kenbaar te maken 121 naar welke (eind)situatie gebouwen gebracht moeten worden om in de toekomst zonder 122 aardgas verwarmd te kunnen worden Wanneer aan die voorwaarden wordt voldaan, kan met een geregisseerde aanpak middels 125 startmotor, de wijkgerichte aanpak en ook door generieke stimulering van woningeigenaren 126 op alle mogelijke manieren.(zoals bij het aankoopmoment van de woning) het benodigd 127 aantal woningen van 1,5 miljoen tot 2030 worden behaald. Een forse opschaling die in 128 zichzelf ook weer nodig is als voorwaarde voor kostenreductie Dit alles bijeen is een uiterst ingrijpende, complexe en omvangrijke opgave die achter elke 131 voordeur komt en waarvoor de betrokkenheid, investeringsbereidheid en draagvlak van 132 burgers bedrijven en instellingen onmisbaar is. Financierbaarheid en haalbaarheid van 133 maatregelen is daarbij een cruciaal uitgangspunt Voor utiliteitsbouw wordt gekozen voor een zorgvuldig vormgegeven normering richting en 2050 die leidt tot een extra CO 2 -reductie van 1 Mton in Tot slot moet er voldoende duurzame warmte beschikbaar worden gemaakt om te voldoen 139 aan de doelstelling van 3,4 Mton CO 2 -reductie in de gebouwde omgeving De Sectortafel Gebouwde omgeving presenteert daartoe een samenhangend pakket van 142 afspraken C1.3.1 OPSCHALING EN KOSTENREDUCTIE MOGELIJK MAKEN: ARRANGEMENTEN 146 EN STANDAARDEN Voor het bereiken van de benodigde kostenreductie is een flinke opschaling van de 149 verduurzaming nodig. Ter bevordering van die opschaling maken partijen afspraken over de 150 ontwikkeling van arrangementen en standaarden De arrangementen dienen ter ondersteuning van verregaande industrialisatie en innovatie in 153 de aanbodketen alsmede van bundeling aan de vraagzijde. Die bundeling stimuleert, 154 gecombineerd met digitalisering en innovatieve aanbestedingsvormen (o.a. de 155 renovatieversneller in de startmotor) de ontwikkeling van innovatieve oplossingen (zie ook 156 innovatieprogramma) en leidt tot noodzakelijke volumegroei waardoor product- en 157 procesefficiëntie en reductie van systeemkosten ontstaat Een standaard (in kwh/m 2 /jaar) voor de jaarlijkse netto warmtevraag van woningen draagt bij 160 aan het doel van een CO 2 -arme gebouwde omgeving in De standaard wordt gebaseerd op de bouwkundige/technische mogelijkheden in combinatie 163 met de financiële haalbaarheid. Bijvoorbeeld: woningen zonder spouwmuur vergaand 164 isoleren vraagt hogere investeringen. De standaard zal daarom voor vooroorlogse woningen 165 minder strikt zijn dan voor woningen uit de jaren 90 van de vorige eeuw. Woningen die 3

4 166 verregaand kunnen worden geïsoleerd tegen acceptabele kosten, kunnen volstaan met een 167 lage(re) temperatuur warmtebron. Voor andere woningen is een midden of hoge temperatuur 168 warmtebron nodig. De standaard kan daarom gelden als één van de inputs voor de leidraad 169 en daarmee voor het kiezen van de voor die wijk meest geschikte warmtebron De standaard kan gebruikt worden bij de financiering en subsidiëring van 172 verduurzamingsmaatregelen. Een verbouwing tot aan de standaard kan de grondslag zijn 173 voor een eventuele verder te verkennen toekomstige korting op de overdrachtsbelasting of 174 aanspraak op subsidie. De differentiatie (korting) van de overdrachtsbelasting zal worden 175 verkend. Hierbij wordt expliciet gekeken naar de effectiviteit, uitvoerbaarheid en effecten van 176 een dergelijke maatregel op de toegankelijkheid van de woningmarkt. Het geeft banken en 177 toezichthouders een standaard voor een woonlastenbenadering bij de financiering van een 178 verbouwing Een standaard kan bovendien handelingsperspectief geven aan woningeigenaren die nu al 181 maatregelen willen nemen, vooruitlopend op het alternatief voor aardgas dat wordt gekozen 182 in de wijkgerichte aanpak. Een op weg naar aardgasvrij -standaard voor woningen voorkomt 183 dat gebouweigenaren en bewoners spijtmaatregelen treffen, zoals isolatie die later 184 onvoldoende blijkt te zijn Partijen spreken het volgende af: Arrangementen Marktpartijen zetten zich, in afstemming met (woon) consumentenorganisaties, in om 191 voor de meest kenmerkende woning- en gebouwtypen zoveel mogelijk 192 arrangementen (gestandaardiseerde of industrieel vervaardigbare pakketten voor 193 energiebesparing (isolatie) en duurzame energie- en warmteoplossingen) te 194 ontwikkelen. Met deze pakketten en opschaling, programmatische aansturing en 195 innovatie kan een efficiency verbetering worden bereikt, die in 2030 leidt tot een 196 reductie van de beoogde 20% tot mogelijk 40% van de systeemkosten afhankelijk 197 van het soort pakket. 198 De verschillende arrangementen worden gekoppeld aan de startmotor, proeftuinen 199 en wijkgerichte aanpak. Ook worden nieuwe initiatieven (zoals de 200 renovatieversneller) ontwikkeld die leiden tot een structurele opschaling. 201 Belangenorganisaties vanuit de consumenten en eigenaren, tezamen met 202 organisaties in de sector en betrokken overheden gaan samenwerken om de 203 afspraken verder uit te werken en de uitvoering daarvan te monitoren en de 204 onderlinge afspraken te borgen en waar mogelijk te verbeteren. Dit zal ook worden 205 besproken in het sectorale Borgingsoverleg. 206 Voor 1 juli 2019 zal door het Rijk, in samenwerking met Aedes en marktpartijen een 207 monitoring protocol worden ontwikkeld om in het sectorale Borgingsoverleg de 208 ontwikkeling te volgen in de richting van het gewenste doel. Daarbij zal informatie uit 209 de wijkgerichte aanpak, de renovatieversneller en de startmotor inzicht moeten 210 bieden naar behaalde efficiëntieverbetering en algemene trends in de 211 kostprijsontwikkeling. Betrokken sectoren werken daarbij samen binnen het platform. 212 Om bewoners en gebouweigenaren te ontzorgen bij het advies, uitvoering en 213 financiering van de verduurzaming van hun woning/gebouw wordt per 1 januari via het digitale platform gelanceerd zodat vraag en aanbod ten aanzien van 215 verduurzaming van woningen beter bij elkaar komen. Bestaande initiatieven 216 ( Energiebesparendoejenu, duurzamewarmte.nl, bespaarlokaal, de 1 Zie ook de notitie Arrangementen isolatie en warmtetechnieken. 4

5 217 energiebesparingsverkenner en de energieloketten) worden daarbij zoveel mogelijk 218 gestroomlijnd zodat de informatie eenduidig is. Naast proposities voor individuele 219 woningverbeteringen, kan het platform ook een rol krijgen bij het zodanig bundelen 220 van vraag die de markt in de gelegenheid stellen een aantrekkelijk aanbod te 221 formuleren. Voor aanbieders zullen kwalitatieve eisen worden geformuleerd. Het 222 digitale platform levert hiermee een bijdrage aan het bij elkaar brengen van vraag en 223 aanbod binnen de wijkgerichte aanpak. Belangrijk is dat in 2019 hier snel 224 duidelijkheid over komt. Het bij elkaar brengen van vraag en aanbod is een harde 225 voorwaarde voor opschaling. 226 Kennisinstituten en het bedrijfsleven intensiveren hun samenwerking op het gebied 227 van innovatie aan de hand van de integrale Kennis en Innovatieagenda (IKIA) van het 228 Klimaatakkoord gericht op de gebouwde omgeving. De rijksoverheid draagt jaarlijks 229 bij aan de financiering van de IKIA voor de gebouwde omgeving met voldoende 230 middelen, minimaal rond het niveau van TKI Urban Energy en het Bouw en 231 Techniek en Innovatie Centrum (BTIC) hebben een belangrijke rol bij de uitvoering 232 van het innovatieprogramma. Brancheorganisaties zoals NVDE, Energie Nederland, 233 Bouwend Nederland, Techniek Nederland en onderwijsorganisaties zoals de 234 Hogescholen zorgen voor verdere verspreiding van de ontwikkelde kennis. 235 Partijen zullen de aansluiting van onderwijs op de behoefte uit de sector aanzienlijk 236 versterken door het onderwijs in te bedden c.q. te betrekken bij de wijkgerichte 237 aanpak. Daar is de nationale 'Intentieverklaring arbeidsmarkt en scholing in de 238 wijkgerichte aanpak' op gericht, net als het zogeheten convenant MBO-aanbod 239 klimaattechniek (een specifieke uitwerking van de Intentieverklaring voor het MBO- 240 onderwijs) alsmede de greendeal ontwikkeling Decentrale Duurzame Warmte- en 241 Koudetechnieken. Partijen zetten zich onverminderd in, mede via sectorale 242 opleidingsfondsen, voor het verder opbouwen van de uitvoeringscapaciteit. De 243 afspraken van de nationale 'intentieverklaring arbeidsmarkt en scholing binnen de 244 wijkgerichte aanpak' worden onder andere geïmplementeerd middels regionale PPS- 245 en Standaard Van dominante, danwel kenmerkende typen woningen in Nederland kan worden 250 bepaald wat op basis van kosten-baten en gewenste reductie van de warmtevraag, 251 een verstandige verduurzaming is. Een zogenaamde spijtvrije verbouwing 252 waarmee de gebouweigenaar ervan verzekerd is dat niet meermaals binnen de 253 technische levensduur een ingrijpende aanpassing aan dezelfde bouwdelen 254 noodzakelijk is, vooruitlopend op het alternatief voor aardgas dat wordt gekozen in de 255 wijkgerichte aanpak. Het is dus nuttig als de overheid in overleg met partijen 256 betrokken bij dit akkoord in ieder geval voor de dominante woningcategorieën en 257 bouwtypologieën zo n standaard bepaalt. Die standaard wordt geformuleerd op het 258 niveau van de gehele woning (netto warmtevraag in kwh/m 2 /jaar, aansluitend op de 259 NTA8800-bepalingsmethodiek). 260 In het eerste kwartaal van 2019 gaan VNG, Rijk en NVDE onderzoeken hoe de 261 standaard en de wijkgerichte aanpak goed op elkaar aansluiten. 262 Niet iedereen verbouwt de hele woning bij verduurzaming. Voor verbouwingen, 263 waarbij maar één of enkele bouwdelen worden aangepakt (zoals dak, gevel, vloer) 264 worden er streefwaarden gegeven voor isolatie (in Rc, dan wel U waarden) en 265 benodigde ventilatie(voud). De standaard voor de gehele woning is leidend, de 266 streefwaarden voor bouwdelen dragen hieraan bij. De standaard en de streefwaarden 267 worden uiterlijk 1 juli 2019 vastgesteld. De standaard kan gelden als één van de 2 Zie ook de notitie Verduurzaming bestaande woningen. 5

6 268 inputs voor de leidraad en daarmee voor het kiezen van de voor die wijk meest 269 geschikte warmtebron. De spijtvrije standaard is daarbij een middel om het beoogde 270 doel van een CO 2 arme gebouwde omgeving te bereiken. 271 De beoogde standaard voor de bestaande bouw wordt voor particuliere 272 woningeigenaren vooralsnog niet verplichtend voorgeschreven, maar geeft duiding 273 over de gewenste energieprestaties van bestaande woningen vooruitlopend op de 274 wijkgerichte aanpak. In 2025 wordt de standaard geëvalueerd op basis van nader 275 vast te stellen criteria, in samenhang met andere instrumenten en de wijkgerichte 276 aanpak. Daarna kan de standaard zo nodig worden aangescherpt, beter worden 277 ondersteund of hij kan een meer verplichtend karakter krijgen. Dit zal worden 278 besproken in het sectorale Borgingsoverleg. 279 Het Rijk en Aedes voeren in 2019 een breed (interdepartementaal) onderzoek uit 280 naar de ontwikkeling van de financiële positie van de corporatiesector en de 281 haalbaarheid van de lange-termijnopgaven. Op basis van dat onderzoek, en met 282 inachtneming van de standaard die voor woningen in 2019 wordt vastgesteld, worden 283 afspraken gemaakt over tussennormen. De normstelling zal gebaseerd zijn op CO besparing, in lijn zijn met de financiële mogelijkheden en ruimte bieden aan 285 kostenefficiënte keuzes en verschillende verduurzamingsstrategieën binnen de 286 kaders van de regionale energiestrategieën, gemeentelijke transitievisies warmte en 287 uitvoeringsplannen op wijkniveau. 288 De rijksoverheid zal de standaard (en streefwaardes) integreren in bestaande 289 methodieken, namelijk in: 290 o Het Bouwbesluit / Besluit bouwwerken leefomgeving; 291 o Het Energielabel. De standaard wordt uitgedrukt in kwh/m 2 /jaar en 292 toegevoegd aan het vernieuwde energielabel, dat gebaseerd wordt op de 293 nieuwe bepalingsmethode NTA8800; 294 o Huurprijsregelgeving gericht op een gestandaardiseerde 295 woonlastenbenadering; 296 o Zorgvuldig uitbreiden van het bestaande initiatiefrecht voor huurders gericht 297 op energetische verbeteringen, zoals in situaties waarin verhuurders niet 298 kunnen of willen verduurzamen. 299 Bestaande en toekomstige subsidieregelingen gericht op woningen, zoals de ISDE- 300 regeling, zullen, rekening houdend met de uitvoerbaarheid, zoveel mogelijk worden 301 afgestemd op maatregelen die nodig zijn om aan de standaard te voldoen. 302 De rijksoverheid, energieloketten, consumentenorganisaties, financiële instellingen, 303 adviseurs, makelaars, en aanbieders zullen, gebruikmakend van zoveel mogelijk 304 bestaande informatiekanalen, woningeigenaren en huurders breed informeren over 305 de standaard, de streefwaarden en de benodigde maatregelen die nodig zijn om aan 306 de standaard te voldoen. Daarbij wordt extra aandacht gegeven aan het 307 handelingsperspectief voor eigenaren en bewoners en de kwaliteitsaspecten van het 308 aanbod. Om woningeigenaren optimaal te informeren en te ontzorgen bij de 309 verduurzaming van de eigen woning wordt per 1 januari 2020 op 310 energiebesparendoejenu.nl voor alle bewoners en investeringsprofielen gevalideerde 311 informatie verschaft over verduurzamingsmaatregelen en de bijbehorende indicatieve 312 energiebesparing. Dit wordt gekoppeld aan financierings- en subsidiemogelijkheden. 313 Op energiebesparendoejenu worden ook professionele partijen in staat gesteld over 314 (in hoge mate gestandaardiseerde) verduurzamingspakketten gevalideerde 315 besparingsinformatie en indicatieve investeringsbedragen te bieden. 316 De ontwikkeling van verwarmingsapparaten die niet of veel minder gas verbruiken 317 (eg (hybride) warmtepompen) is in volle gang. Partijen werken samen in een 318 daarvoor opgezet innovatieprogramma om deze alternatieven efficiënter, 319 competitiever en comfortabeler (qua geluid en omvang) te maken. Daardoor zullen 320 steeds meer consumenten hierop overgaan bij vervangen van hun cv-ketel. Ter 321 versnelling van deze ontwikkeling kunnen verdere prestatie-eisen aan technische 6

7 322 verwarmingsinstallaties worden overwogen, passend binnen EU regelgeving. Dit zal 323 worden besproken in het sectorale Borgingsoverleg C1.3.2 FINANCIERING VAN DE VERDUURZAMING VAN WONINGEN EN GEBOUWEN Om het perspectief te bieden dat de financiering van verduurzamingsmaatregelen zich via de 328 besparing op de energierekening kan betalen, dient er in ieder geval een breed palet aan 329 aantrekkelijke, toegankelijke én verantwoorde financieringsmogelijkheden beschikbaar te zijn 330 voor alle doelgroepen. Daarnaast kan verbeterde en geïntensiveerde communicatie over de 331 mogelijkheden van aantrekkelijke financiering van verduurzamingsinvesteringen, met name 332 bij aankoop van een woning, meer woningeigenaren aanzetten tot verduurzaming. 333 Partijen spreken het volgende af: Het Rijk stelt een bepaling op voor het Burgerlijk Wetboek zodat overdraagbaarheid 336 van financiering mogelijk wordt via gebouwgebonden financiering (GGF). Deze 337 vormgeving (BW) moet het mogelijk maken om financierings- en 338 ontzorgingsproducten via verschillende aanbieders beschikbaar te stellen aan de 339 klant. Intentie is dat de aanpassing gereed is voor De financiële sector ontwikkelt parallel aan het wetstraject een voorstel hoe GGF- 341 producten kunnen worden aangeboden die ook zonder fiscale facilitering voldoende 342 aantrekkelijk zijn voor woningeigenaren. 343 Partijen verkennen voor 1 juli of en onder welke voorwaarden en met in achtneming 344 van zorgplichtaspecten ook erfpacht ingezet kan worden als extra variant van GGF. 345 Partijen bezien voor 1 juli of en in hoeverre de krediettoets, bij het afsluiten van een 346 aanvullende hypotheek voor verduurzaming, kan worden vereenvoudigd ten behoeve 347 van laagdrempeligheid, zonder dat dit tot overkreditering leidt. 348 Partijen verkennen in 2019 de ontwikkeling van een methodiek van 349 woonlastenneutraliteit die leidend kan zijn bij het verstrekken van krediet ten behoeve 350 van verduurzaming 351 NIA/ Invest NL in oprichting, SVn, VvE Belang, NEF en Rijk verkennen verder wat, in 352 aanvulling op uitbreiding van het Nationaal Energiebesparingsfonds (NEF) en het 353 beschikbaar komen van 30 jaar financiering, nodig is om marktpartijen in de toekomst 354 aantrekkelijke leningen te laten aanbieden voor energiebesparing door Verenigingen 355 van Eigenaren (VvE s). Het NEF is onder bepaalde condities bereid om te bezien of 356 VvE s met 6-10 appartementen ook voor NEF-financiering in aanmerking komen. Als 357 dit niet mogelijk blijkt, zet SVn pilots op. Voor VvE s kleiner dan 6 wordt onderzocht 358 hoe zij een passend financieringsaanbod kunnen krijgen. 359 Ontzorgingsconcepten voor (particuliere) gebouweigenaren zullen op basis van de 360 ervaringen en experimenten met lokale en regionale initiatieven, gecombineerd met 361 verschillende vormen van (gebouwgebonden) financiering verder worden uitgewerkt. 362 Daarbij zal ook worden bezien welke vormen van samenwerking tussen overheden, 363 netbeheerders, investeerders/financiers en energiebedrijven mogelijk zijn en op 364 welke wijze aanbestedingen kunnen worden vormgegeven, om te komen tot een 365 bundeling van vraag en aanbod, zodat expertise van marktpartijen (bouwbedrijven, 366 installatiebedrijven, energiebedrijven) ingezet kan worden t.b.v. een voor (particuliere) 367 gebouweigenaren vertrouwenwekkend ontzorgingsaanbod en kostenreductie. 368 Het Rijk verkent voor 1 juli samen met SVn, NHG en andere partijen welke 369 woningeigenaren geen toegang hebben tot bestaande en nog te ontwikkelen 370 financieringsvormen en of en op welke wijze deze woningeigenaren hiervoor kunnen 371 worden ondersteund. 3 Zie ook de notitie Financiering particuliere woningeigenaren. 7

8 372 De partijen in de keten stimuleren per direct kopers en woningeigenaren in een zo 373 vroeg mogelijk stadium om tot verduurzaming over te gaan. Partijen spreken af dat 374 woningtaxaties standaard worden voorzien van een beschrijving van de mogelijk te 375 nemen energiebesparende maatregelen, bijbehorende investeringen, de meerwaarde 376 van een onderpand na realisatie en een indicatie van de energielastenbesparing, 377 daardoor gebruik makend van de te ontwikkelen standaarden. NHG zal hiervoor de 378 samenwerking zoeken met de brancheorganisaties van makelaars en taxateurs, het 379 NRVT en geldverstrekkers, en afstemmen met andere betrokkenen. Hierbij in acht 380 nemend dat het niet tot onacceptabele prijsstijgingen voor taxaties leidt. 381 Hypotheekadviseurs wijzen in hypotheekadviezen op de mogelijkheden voor 382 financiering van verduurzamingsmaatregelen C1.3.3 WEGNEMEN ONRENDABELE TOP: BEPRIJZEN EN SUBSIDIEREN Kostenreductie en aantrekkelijke financiering overbruggen een deel van de nu nog hoge 387 onrendabele top van verduurzaming. Een verstandig uitgevoerde wijkgerichte aanpak en 388 startmotor zorgt ervoor dat tot 2030 de woningen met de aantrekkelijke onrendabele top 389 relatief sneller aan de beurt komen. Maar ook dan resteert tot 2030 nog een onrendabele 390 top, zo laten berekeningen van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) zien. Veel 391 gebouweigenaren zullen dus zonder aanvullende maatregelen geconfronteerd worden met 392 een situatie waarin de financieringslasten van de verbouwing (fors) hoger zijn dan de 393 besparing op de energierekening. Verleiding van woningeigenaren, of een geregisseerde 394 aanpak vanuit corporaties of gemeenten zal dan niet van de grond komen Het PBL heeft berekend dat de totale onrendabele top die resteert voor het verduurzamen 397 van 1,5 miljoen woningen tot 2030 gemiddeld 625 miljoen euro per jaar bedraagt. Op 398 verzoek van de Sectortafel Gebouwde omgeving heeft het PBL voor een drietal instrumenten 399 berekend welke bijdrage deze kunnen leveren aan het wegnemen van deze onrendabele 400 top. De instrumenten zullen in samenhang invulling moeten geven aan dekking van de door 401 PBL berekende onrendabele top van 625 miljoen tot 2030 om aan de doelstelling van 402 woonlastenneutraliteit te kunnen voldoen en tevens de schaalgrootte te bereiken die nodig is 403 voor de kostprijsreductie Een lastenneutrale verschuiving in de energiebelasting van elektriciteit naar gas heeft 406 per 1 cent verhoging gas een effect van 25 miljoen euro per jaar (afhankelijk van 407 precieze vormgeving) op de onrendabele top in de periode tot Een lastenneutrale differentiatie van de overdrachtsbelasting, waarbij op basis van de 409 afgesproken isolatiestandaard voor woningen, een fiscale prikkel wordt gegeven om 410 te verduurzamen, heeft een effect van naar schatting 180 miljoen euro per jaar per 411 1,7% differentiatie in de periode tot Daarbij opgemerkt dat deze prikkel 412 uiteraard alleen effect heeft bij woningen die van eigenaar wisselen. 413 Subsidie, gericht op het reduceren van investeringskosten voor de woning- of 414 gebouweigenaar heeft een direct effect op de onrendabele top. In verband met een 415 mogelijk free-rider effect kan het benodigde subsidiebedrag hoger zijn dan het deel 416 van de onrendabele top dat het moet afdekken Voor de differentiatie in de overdrachtsbelasting geldt dat deze maatregel eerst verder dient 419 te worden verkend op uitvoerbaarheid, efficiëntie en effectiviteit. Deze maatregel kan daarom 420 geen onderdeel uitmaken van de voorgestelde instrumentmix. Voor de andere twee 421 instrumenten geldt dat het effect en het aangrijpingspunt verschillend zijn, daarom is het 422 verstandig om een mix van de opties samen te stellen Vanwege onder andere de effecten op koopkracht voor verschillende inkomensgroepen en 425 op lastenverhoudingen tussen huishoudens en bedrijven, is het uiteindelijk aan de politiek 426 om precies de verhouding van die mix vast te stellen. Partijen aan de sectortafel zijn het 8

9 427 erover eens dat de totale omvang van de mix uiteindelijk voldoende moet zijn om het 428 beoogde doel van 1,5 miljoen woningen te verduurzamen tot 2030 en daarmee 2,4 Mton 429 CO 2 -reductie te halen (1 Mton kan in de utiliteitsbouw worden gerealiseerd) Om een doorrekening van het Klimaatakkoord door PBL en CPB mogelijk te maken is voor 432 nu een illustratieve invulling gekozen van de mix van: een schuif in de energiebelasting van +xx cent/m 3 op gas en -xx cent/kwh op 435 elektriciteit vanaf 2020, en +xx cent/m 3 op gas en -xx cent/kwh op elektriciteit vanaf ; een gericht subsidiebudget voor verduurzamingspakketten van gemiddeld xxx miljoen 438 euro per jaar tot C1.3.4 EEN WIJKGERICHTE AANPAK Het wegnemen van de onrendabele top van verduurzaming is op zichzelf onvoldoende om 444 het gewenste tempo van verduurzaming te bereiken. Gebouweigenaren hebben vaak nog 445 aanvullende incentives nodig om tot verduurzaming over te gaan. Er is dus ook een 446 planmatige aanpak nodig. Die loopt via de wijkgerichte aanpak Samen met bewoners en gebouweigenaren zal in een zorgvuldig proces een afweging 449 moeten worden gemaakt wat per wijk de beste oplossing is, als huizen niet langer met de 450 traditionele cv-ketel worden verwarmd. Per wijk kan de oplossing verschillen. Om tot een 451 wijkgerichte aanpak te komen zijn afspraken nodig over een leidraad, het Expertise Centrum 452 Warmte, samenhang met de RES, participatie, besluitvorming, uitvoering, een kennis- en 453 leerprogramma, de wetgevingsagenda voor de wijkgerichte aanpak en voldoende 454 financiering. Die staan in deze paragraaf toegelicht Leidraad en Expertise Centrum Warmte ter ondersteuning Om tot een zorgvuldig afwegingsproces te komen voor zowel de transitievisie warmte als 459 voor het uitvoeringsplan op wijkniveau, worden gemeenten en stakeholders ondersteund 460 vanuit een leidraad. Hierin wordt objectieve informatie beschikbaar gesteld op basis van 461 transparante, gevalideerde feitelijke data. Deze data wordt digitaal en op uniforme en 462 gestandaardiseerde wijze ontsloten en gedeeld. Hiermee krijgen alle stakeholders een 463 eenduidige, openbare referentie die ondersteuning biedt voor de maatschappelijke en 464 politieke discussie waarin de gemeenteraad een afgewogen besluit neemt. De leidraad bevat 465 zelf geen afweging De leidraad is een instrument bestaande uit twee componenten: De eerste component van 468 de leidraad, de technisch-economische analyse op basis van een open source model, geeft 469 tot op wijkniveau de gevolgen van de verschillende (warmte)opties weer voor zowel de 470 maatschappelijke kosten als de kosten voor verschillende eindgebruikers in de wijk. De 471 tweede component bestaat uit een handreiking met richtlijnen (m.b.t. de data, aannames en 472 rekenregels) waarmee gemeenten het open source model kunnen verrijken met eigen, lokale 473 data waaronder met betrekking tot planning(en) ten behoeve van de besluitvorming 474 (transitievisie warmte en uitvoeringsplannen op wijkniveau). Bij elke gebiedsontwikkeling kijkt 475 de gemeente immers breder om te bezien welke opgaven er liggen en hoe deze mee te 476 koppelen. Wanneer de straat open moet voor de aanleg van een warmtenet neemt de 477 gemeente vanzelfsprekend eventueel onderhoud aan riolering mee. Het Rijk biedt 4 Zie ook de notitie Wijkgerichte aanpak. 5 Zie ook de notitie Leidraad + ECW. 9

10 478 gemeenten en koepels hierbij ondersteuning aan om te komen tot concrete voorbeelden van 479 ruimtelijk ontwerp om inpassing van de warmtetransitie in de gebouwde omgeving mogelijk 480 te maken, in combinatie met de andere opgaven die de komende jaren in buurten en wijken 481 gerealiseerd moeten worden. Onder meer in de Proeftuinen Aardgasvrije Wijken De Regionale Energiestrategieën (RES) omvatten regionale beelden en afspraken over 484 elektriciteit, (groen) gas en warmte. Voor elektriciteit wordt in de RES een verdeling gemaakt 485 van het landelijk doel voor opwek van duurzame elektriciteit. Voor warmte wordt het aanbod 486 van duurzame warmte in de regio in kaart gebracht. Hiervoor wordt landelijke data over 487 bijvoorbeeld geo- en aquathermiebronnen aangevuld met regionaal bekende 488 restwarmtebronnen. Dit gebeurt in een vast format zodat de gegevens gebruikt kunnen 489 worden als input voor de leidraad. De inhoud van dit format wordt uitgewerkt door de 490 werkgroep leidraad, ism de werkgroep RES. Voor warmte wordt het aanbod van duurzame 491 warmte in de regio in kaart gebracht. Hiervoor wordt een regionale energie potentieanalyse 492 gemaakt welke begin 2019 beschikbaar komt voor de regio s. Deze analyse komen tot stand 493 in overleg met PBL en de werkgroep leidraad Vanuit de RES wordt de inventarisatie van warmtebronnen opgenomen in de eerste 496 component van de leidraad. De output van de leidraad kan aanleiding zijn om op regionaal 497 niveau tot afstemming te komen over de verwachte inzet van beschikbare duurzame 498 warmtebronnen. In deze fase kan de RES als platform dienen om regionaal afspraken te 499 maken over de maatschappelijk meest optimale inzet, maar de RES zal niet zelf modellen of 500 afspraken hierover bevatten. In de gesprekken over deze inzet kunnen de uitkomsten uit de 501 leidraad worden gebruikt Het nog nader vorm te geven - Expertise Centrum Warmte (ECW) ondersteunt gemeenten 504 zodanig dat zij in staat gesteld worden plannen te maken en voor te bereiden vanuit een 505 geharmoniseerd startpunt. Het ECW heeft hiertoe een tweetal hoofdfuncties: 506 Beheer en ondersteuning van de leidraad; 507 Kenniscentrum, voornamelijk op het gebied van technische, economische en 508 duurzaamheidsaspecten, maar ook als het gaat over nationale ontwikkelingen zoals 509 marktordening, aquathermie en geothermie Om het ECW tot een gezaghebbende, onafhankelijke organisatie te maken, vergt een 512 zorgvuldige voorbereiding en inrichting. Tegelijkertijd is het zaak dat er op korte termijn 513 sprake is van een operationeel steunpunt voor de ontwikkelingen in de warmtetransitie. 514 Daarbij staan bij het ECW als kenniscentrum nationale ontwikkelingen centraal alsmede de 515 technische-, economische- en duurzaamheidsaspecten die in de leidraad een rol spelen. 516 (Het is de intentie om het ECW en het Expertise Centrum Energietransitie, welke 517 ondersteunend is aan de RES op termijn te integreren als daarmee synergievoordelen 518 behaald kunnen worden.) Het Kennis- en Leerprogramma (KLP, meer hierover later in de tekst), het ECW, 521 netbeheerders en mogelijk andere partijen werken actief samen om te komen tot een 522 totaalpakket aan ondersteuning voor gemeenten Partijen spreken het volgende af: Het Rijk - in overleg met de voorlopige Adviesraad ECW en de voorlopige Stuurgroep 527 ECW - vraagt aan het Planbureau voor de Leefomgeving om de leidraad (eerste 528 component) te maken en te beheren. 529 De Adviesraad ECW adviseert in samenwerking met Rijksoverheid, VNG en IPO de 530 Stuurgroep ECW inhoudelijk over de leidraad en de actualisaties van de leidraad. 10

11 531 Indien het ECW nog niet formeel van start is, zal advies en besluitvorming gebeuren 532 door respectievelijk de voorlopige Adviesraad ECW en de voorlopige Stuurgroep 533 ECW van het nog nader vorm te geven ECW in oprichting. 534 In de (voorlopige) Stuurgroep ECW hebben zitting: Rijksoverheid, VNG en IPO. In de 535 (voorlopige) Adviesraad ECW hebben mogelijk zitting: Unie van Waterschappen, 536 Netbeheerder Nederland, Energie Nederland, NVDE, Techniek Nederland en Aedes. 537 In het eerste kwartaal van 2019 zal de samenstelling van de (voorlopige) Adviesraad 538 ECW nader worden bepaald. 539 De Stuurgroep ECW stelt de leidraad vast. 540 De concept versie van de leidraad ( Leidraad 0.8 : een werkbaar concept) zal zo 541 spoedig mogelijk, maar uiterlijk in september 2019 worden opgeleverd. 542 In maart 2020 wordt de definitieve versie van de leidraad opgeleverd. 543 VNG en het Rijk zorgen voor een goede afstemming en samenwerking tussen het 544 ECW en het KLP zodat gemeenten in de breedte ondersteund gaan worden Acceptatie als voorwaarde De transitie van aardgas naar duurzame warmte zal worden gerealiseerd met betrokkenheid 549 van de gebouweigenaren en huurders en andere partijen in de omgeving waar deze 550 overstap aan de orde is. Het vroegtijdig betrekken van de omgeving in en rond de wijk zorgt 551 ervoor dat verschillende perspectieven, kennis en creativiteit snel op tafel komen. Een goed 552 ingericht participatieproces draagt op die manier bij aan kwalitatief betere besluitvorming en 553 kan daarmee ook helpen om de acceptatie van de maatregelen uit de wijkgerichte aanpak te 554 vergroten Om die reden is het belang van goede participatie vastgelegd in de Omgevingswet. De RES 557 en transitievisies warmte zullen worden geborgd in met name de gemeentelijke 558 omgevingsvisies, programma s en omgevingsplannen. Hierop is de Omgevingswet van 559 toepassing: een overheid geeft bij het omgevingsplan in een kennisgeving aan hoe het 560 participatietraject eruit komt te zien. Voor omgevingsvisies, omgevingsplannen en 561 programma s moet gemotiveerd worden hoe burgers, bedrijven, maatschappelijke 562 organisaties en bestuursorganen zijn betrokken bij de voorbereiding en wat de resultaten 563 daarvan zijn. En als iemand zich dan niet voldoende gehoord voelt, dan is er voor iedereen 564 de mogelijkheid om een zienswijze in te dienen. Een rechter kan uiteindelijk een besluit 565 vernietigen als dat niet zorgvuldig is voorbereid of deugdelijk is gemotiveerd Participatie is maatwerk. Daarom schrijft de Omgevingswet niet voor hoe de participatie moet 568 plaatsvinden. De wet geeft het bevoegd gezag en de initiatiefnemer de vrijheid eigen keuzes 569 te maken voor de inrichting van het participatieproces. Belangrijk is wel dat iedereen die dit 570 wil de kans krijgt te participeren. De locatie, het soort besluit, de omgeving en de 571 betrokkenen zijn immers elke keer anders. Ook het moment waarop participatie start, 572 verschilt per keer. Tegelijkertijd zijn er elementen die in elke wijk zullen terugkomen Communicatie is een belangrijke basis voor participatie. Zo moet het gebouweigenaren en 575 bewoners in een desbetreffende wijk helder zijn waarom de overstap op alternatieven voor 576 gas nodig is. Tegelijk zullen zij willen weten waarom de desbetreffende wijk op het 577 desbetreffende moment aan de beurt is om de overstap te maken. Communicatie zal plaats 578 vinden via twee sporen: Enerzijds een landelijke kernboodschap via bestaande 579 communicatiekanalen en -campagne(s) en anderzijds communicatie op wijkniveau. De 580 landelijke kernboodschap voorziet in communicatiematerialen die op regionaal of lokaal 581 niveau ingezet kunnen worden zodat er herkenbaarheid en consistentie ontstaat. Deze 582 communicatiematerialen zijn gemakkelijk aan te passen zodat ze aansluiten op de 583 communicatiebehoefte op lokaal niveau. De ervaringen uit het Programma Aardgasvrije 584 Wijken worden daarbij benut. Partijen betrokken bij de uitvoering van de wijkgerichte aanpak 585 kunnen gebruik maken van deze materialen. 11

12 Cruciaal is dat bewoners gaan meedenken en meedoen in de transitie naar aardgasvrije 588 wijken. Er zijn goede voorbeelden van bewonersinitiatieven om tot energietransitie in een 589 wijk te komen. De Natuur en Milieu Federaties, Energie Samen, Energieloketten, HIER, 590 Buurkracht en LSA Bewoners hebben de afgelopen jaren veel ervaring opgedaan met het 591 meedenken en meedoen van bewoners. Gezamenlijk vormen zij de participatiecoalitie en 592 hebben ze een plan voor een bewoners ondersteuningsstructuur gemaakt waarmee ze 593 decentrale overheden kunnen ondersteunen bij het participatieproces. Gemeenten behouden 594 altijd de vrijheid om hier al dan niet gebruik van te maken Van belang is in ieder geval een open, lerende aanpak rond participatie bij het aardgasvrij 597 maken van wijken. Daarbij hoort het gericht inzetten van expertise en het uitwisselen van 598 kennis en ervaringen. Lopende trajecten als het kennis- en leerprogramma Aardgasvrije 599 wijken worden daarvoor optimaal benut Partijen spreken het volgende af: Aanvullend op bestaande en voorziene instrumenten voor het borgen van participatie 604 zijn participatieprincipes ontwikkeld. Deze principes worden getoetst in de 605 Proeftuinen Aardgasvrije Wijken. 606 Daarnaast stelt het Rijk in samenwerking met de VNG en andere betrokkenen een 607 handreiking over participatie op, mede op basis van de ervaringen in de Proeftuinen 608 Aardgasvrije Wijken. 609 Het Rijk, IPO, VNG en Aedes gaan samen met belanghebbende partijen, zoals VEH 610 en Woonbond uitwerken hoe de positie van eigenaars en/of bewoners in het kader 611 van de wijkgerichte aanpak wordt geborgd door participatiemogelijkheden. 612 De participatiecoalitie werkt in overleg met decentrale overheden en het Rijk een 613 ondersteuningsstructuur voor bewoners nader uit. Het Rijk zal hiervoor een financiële 614 bijdrage leveren. Hierover worden in het eerste kwartaal van 2019 nadere afspraken 615 gemaakt. Individuele gemeenten of provincies kunnen naar behoefte op projectbasis 616 van de participatiecoalitie gebruik maken door middel van een eigen bijdrage Transparante afweging en besluitvorming In de transitievisie warmte legt de gemeenteraad een realistisch tijdspad vast waarop wijken 622 van het aardgas gaan. Voor de wijken waarvan de transitie vóór 2030 gepland is, zijn ook de 623 potentiële alternatieve energie infrastructuren (all electric, (type) warmtenet etc.) bekend. 624 Nadat in de transitievisie warmte de mogelijke alternatieven in beeld gebracht zijn, bepaalt 625 de gemeente het uitvoeringsplan (een planning op uitvoeringsniveau vergelijkbaar met het 626 instrument programma in de Omgevingswet) de uitvoering op wijkniveau en besluit zij over 627 de alternatieve energie infrastructuur van een wijk. Dit biedt het kader waarbinnen 628 gebouweigenaren, netbeheerders, warmtebedrijven, gemeenten, aanbieders van 629 verduurzamingspakketten en andere partijen investeringsbeslissingen nemen. Om tot een 630 zorgvuldig afwegingsproces te komen voor zowel de transitievisie warmte als voor het 631 uitvoeringsplan op wijkniveau, worden gemeenten en stakeholders ondersteund vanuit een 632 leidraad. De leidraad biedt alle stakeholders een eenduidige referentie m.b.t. de 633 consequenties van de verschillende alternatieven voor aardgas in een wijk. De leidraad is 634 erop gericht om de keuze voor de maatschappelijk meest kosteneffectieve opties en de 635 kosten voor de eindgebruiker te objectiveren. Definitieve keuzes met betrekking tot de inzet 636 en het gebruik van warmte die voortkomen uit de uitvoeringsplannen op wijkniveau worden 637 opgenomen in de RES Partijen spreken het volgende af: 12

13 Gemeenten maken met betrokkenheid van stakeholders uiterlijk eind 2021 een 643 transitievisie warmte waarin ze het tijdspad vastleggen waarop wijken van het 644 aardgas gaan. Voor wijken waarvan de transitie voor 2030 is gepland, maken zij ook 645 de potentiele alternatieve energie infrastructuren bekend en bieden zij inzicht in de 646 maatschappelijke kosten en baten en de integrale kosten voor eindverbruikers 647 hiervan. Het totaal van de transitievisies warmte (voor alle gemeenten opgeteld) is 648 gericht op het aardgasvrij maken van 1,5 miljoen woningen en andere gebouwen in 649 de periode 2022 t/m 2030, met een aanloopperiode van , met het oog op 650 het CO 2 arm maken van de gebouwde omgeving. Gemeenten actualiseren in eerste 651 instantie de transitievisie warmte elke 5 jaar. VNG en Rijk evalueren uiterlijk in of deze actualisatietermijn van iedere 5 jaar de juiste is. 653 De gemeente bepaalt in samenspraak met de betrokken stakeholders op welke 654 datum daadwerkelijk de toelevering van aardgas wordt beëindigd en legt dit vast in 655 het uitvoeringsplan op wijkniveau. Bij het vaststellen van de termijn worden 656 gemeenten geacht zorgvuldig rekening te houden met in ieder geval voldoende tijd 657 benodigd voor investeringsplannen van onder andere netbeheerders en 658 gebouweigenaren, waaronder woningcorporaties en relevante instellingen, maar 659 uiterlijk 8 jaar voor de einddatum van het aardgas. Uiterlijk in 2022 wordt onder 660 andere op basis van ervaringen in het Programma Aardgasvrije Wijken bepaald of jaar inderdaad de beste termijn is. 662 Het Rijk en de VNG laten in 2019 een tool ontwikkelen (naar voorbeeld van het 663 Actieplan Geluid) waarmee gemeenten hun voortgang om te komen tot de 664 transitievisie warmte zullen doorgeven. Deze tool zal erna worden uitgebouwd om 665 ook de voortgang van de uitvoeringsplannen op wijkniveau te monitoren. Hier zullen 666 de transitievisies warmte en de uitvoeringsplannen op wijkniveau openbaar worden 667 gemaakt na raadsbesluit. 668 Het Rijk en de decentrale overheden stellen uiterlijk in 2020 een procedure op over 669 de wijze waarop (onder andere) in het sectorale Borgingsoverleg wordt bijgestuurd 670 indien blijkt dat de transitievisies warmte gezamenlijk onvoldoende optellen tot de 671 streefwaarde van 1,5 miljoen gebouwen. Hierin wordt niet alleen gekeken naar de 672 monitoring en het aanspreken van gemeenten maar van alle stakeholders die moeten 673 bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. 674 Het Rijk en de VNG onderzoeken hoe de gemeente twee keer per jaar inzicht kan 675 krijgen in het recente, algemene energiegebruik van een gebied (op postcode niveau) mede op basis van input van netbeheerders en warmtebedrijven Uitvoering(sagenda) Om de partijen die betrokken zijn bij de wijkgerichte aanpak te faciliteren, worden 681 energieloketten ingericht. Hierbij zullen onafhankelijkheid, financiering, standaardisering en 682 uniforme werkwijzen worden vormgegeven, met ruimte voor aanpassing aan de specifieke 683 lokale omstandigheden Partijen spreken het volgende af: Er moet een onafhankelijk (regionaal) energieloket zijn onder verantwoordelijkheid 688 van de gemeente die de spil is tussen de verschillende stakeholders in de 689 wijkgerichte aanpak. Het energieloket kan onder regie van de gemeente een 690 coördinerende rol hebben rondom de communicatie over de uitvoering van 691 gemeentelijke besluiten en acties gericht op gebouweigenaren binnen de wijkgerichte 692 aanpak. Het loket voorziet in het bieden van onafhankelijke informatie over de 693 uitvoering van de wijkgerichte aanpak. Uitvoering van dit loket kan uitbesteed 694 worden. Andere functies, zoals het doen van verduurzamingsaanbod (inclusief 695 financiering) aan bewoners en gebouweigenaren en verwijzen naar aanbieders zullen 13

14 696 door het Rijk, in samenwerking met diverse partijen worden opgepakt en 697 ondergebracht in een landelijk digitaal platform. Doel is om de verschillende functies 698 direct naar elkaar te laten doorverwijzen zodat de gebouweigenaar één loket heeft. 699 Onder regie van VNG en het Rijk komt er in 2019 een uitwerking voor deze 700 energieloketten inclusief voorstellen voor minimumcriteria, standaardisering en 701 uniformering van de werkwijze van de huidige energieloketten. 702 Om te komen tot een soepele en integrale realisatie van het uitvoeringsplan worden 703 in 2019 nadere afspraken uitgewerkt door netbeheerders, VNG en ondergenoemde 704 partijen. Daarbij wordt ook verkend of energieloketten of het digitale platform 705 energiebesparendoejenu.nl kunnen bijdragen aan vraagbundeling van eigenaar- 706 bewoners en wordt waar mogelijk een verbinding gelegd met de renovatieversneller. 707 Belangrijk is dat er snel duidelijkheid over komt. Het bij elkaar brengen van vraag en 708 aanbod is een harde voorwaarde voor opschaling. 709 Techniek Nederland, Bouwend Nederland, Onderhoud NL, Stroomversnelling, NVDE 710 en Energie-Nederland doen medio 2019 een voorstel om aanbodbundeling te 711 stimuleren en faciliteren en hoe hier mee te experimenteren in de Proeftuinen 712 Aardgasvrije Wijken Kennis- en leerprogramma Gemeenten krijgen de regie bij de wijkgerichte aanpak. Deze rol is nieuw voor gemeenten en 718 dit vraagt om nieuwe kennis, expertise en competenties. Daarom is binnen het 719 interbestuurlijke programma aardgasvrije wijken (PAW) afgesproken dat een kennis- en 720 leerprogramma (KLP) wordt opgezet. Het programma moet meerjarig worden tot en met in 721 ieder geval Onder trekkerschap van de VNG wordt in samenspraak met de betrokken 722 overheden in het programma (BZK, EZK, IPO en UvW), een plan voor de invulling van het 723 KLP ontwikkeld Partijen spreken het volgende af: Het Rijk zorgt voor een meerjarig KLP voor ondersteuning van gemeenten tot en met 728 in ieder geval VNG en het Rijk zorgen voor een goede afstemming en 729 samenwerking tussen het ECW en het KLP zodat gemeenten op een eenduidige 730 manier op inhoud en proces worden ondersteund. 731 Ook andere partijen, zoals netbeheerders, aanbieders, energiecoöperaties, 732 woningcorporaties en maatschappelijke organisaties, geven aan binnen de 733 wijkaanpak een nieuwe rol te gaan spelen. Zij spreken af hun kennis en 734 leerervaringen met elkaar te delen, waar relevant in samenhang met het KLP. Waar 735 het niet gemeente-gerelateerde vragen (bijvoorbeeld lessen m.b.t. vraagbundeling) 736 betreft, faciliteert het Rijk de kennisuitwisseling waar nodig Wetgevingsagenda wijkgerichte aanpak Om de gemeenten in staat te stellen om deze wijkgerichte aanpak tot een succes te maken, 741 moet een aantal randvoorwaarden ingevuld worden waaronder bevoegdheden en 742 doorzettingsmacht die zijn verankerd in landelijke wet- en regelgeving. Het Rijk zorgt voor de 743 tijdige beschikbaarheid van een wettelijk kader dat gemeenten voldoende mogelijkheden 744 biedt om hun regierol bij de wijkgerichte aanpak te vervullen Partijen spreken het volgende af: Het Rijk maakt in afstemming met de medeoverheden - de wet- en regelgeving op 749 het terrein van elektriciteit, gas, warmte, mijnbouwactiviteiten en het omgevingsrecht 14