keer beoordeeld 6 april 2014

Transcriptie

1 0 Samenvatting door M woorden keer beoordeeld 6 april 2014 Vak Geschiedenis Methode Werkplaats Geschiedenis Werkplaats CE Examenkatern VWO De Republiek in een tijd van vorsten Hoofdstuk 4: De Republiek verliest haar voorsprong Paragraaf 4.1 De opkomst van Engeland en Frankrijk De Zonnekoning In 1643 kwam Lodewijk XIV op de troon, waarmee hij 72 jaar (waarvan 54 zelf regerend) koning was en daarmee de titel langst regerende koning kreeg. Hij maakte van Frankrijk een absolute monarchie, waarin zijn wil wet was. Het ging in zijn eerste regeringsjaren slecht met Frankrijk, en in 1648 kwamen de edelen in opstand tegen de centralisatie van het bestuur en tegen nieuwe belastingen. Troepen die terugkwamen uit de Dertigjarige oorlog trokken plunderend door Frankrijk en Lodewijk ontvluchtte Parijs. Pas in 1653 keerde de rust terug omdat de bevolking het geweld zat was en bereid was een krachtig gezag te accepteren. In 1661 overleed Lodewijks eerste premier, waarna hij zelf de regering op zich namen en erin slaagde het centrale bestuur te versterken. Lodewijk bouwde een sterk ambtenarenapparaat en een leger, dat onder strakke controle van de staat stond, op. Dit zorgde voor rust in Frankrijk, maar het werd een dreiging voor zijn buurlanden. Om dit leger te kunnen betalen voerde Lodewijk een politiek van mercantilisme. Hiermee werden de handel en de nijverheid door de staat gesteund met subsidies en hoge invoerrechten op buitenlandse producten. Bij een absolute monarchie bepaalde de koning het geloof van zijn onderdanen. In 1685 trok Lodewijk het Edict van Nantes in. Tienduizenden hugenoten vluchtten hierdoor naar de Republiek en Amerika. Om er daarnaast voor te zorgen dat de edelen onder toezicht kwamen te staan, liet Lodewijk een reusachtig paleis bouwen voor de adel. Hij liet zich door de bevolking de Zonnekoning noemen, omdat alles op de aarde om hem draaide. Karel II en Lodewijk XIV In Engeland braken er verschillende opstanden uit, waaronder de opstand van militairen die een eind wilden maken aan alle standsvoordelen, het bezit verdelen en algemeen kiesrecht invoeren. Cromwell sloeg alle opstanden neer en ontwikkelde zich tot dictator, waarbij hij in 1653 het parlement wegstuurde en verder ging als alleenheerser, Pagina 1 van 5

2 de Lord Protector. Cromwell probeerde van Engeland een vroom, puriteins land te maken, maar werd hierdoor niet populair. In 1658 overleed hij aan een ziekte, waardoor zijn zoon aan de macht kwam, maar hij werd na een jaar afgezet. Nadat de commandant van het Schotse leger met zijn troepen naar Londen was getrokken om een nieuwe burgeroorlog te voorkomen, riep hij het parlement bijeen, die de monarchie herstelde, wat bekend staat als de Restauratie. Cromwell s zoon keerde terug en werd uitgeroepen tot koning Karel II. Karel II bewonderde Lodewijk XIV en wilde ook een absolute koning worden. Karel had nauwe familiebanden met de Franse koning, maar tot zijn ergernis was hij financieel afhankelijk van het parlement. Bij zijn terugkeer moest hij beloven de rechten van het parlement te respecteren, waardoor hij geldgebreken had. Dit was een oorzaak voor de afspraak tussen Karel en Lodewijk. Lodewijk XIV wilde niet alleen absolute macht in Frankrijk, maar ook roem en eer op de slagvelden, waarbij hij de natuurlijke grenzen van Frankrijk wilde verleggen. Hiervoor viel hij in 1667 de Zuidelijke (Spaanse) Nederlanden binnen. De Republiek dwong hem met steun van Engeland en Zweden te stoppen. Als hij geen vrede zou sluiten met Spanje, zouden de drie landen hem de oorlog verklaren. Lodewijk gaf toe, maar zwoer wraak te nemen op de Republiek, waarbij hij Karel II omkocht. In 1670 werd een geheim verdrag gesloten, waar Karel II in ruil voor een enorm jaarlijks geldbedrag samen met Lodewijk de Republiek zou aanvallen. Lodewijk betaalde het Britse leger en de Britse vloot, waarbij het Britse parlement van niets wist. Paragraaf 4.2 Het Eerste Stadhouderloze Tijdperk Staatsgezinden en prinsgezinden Na de vrede van Münster ontstond er een conflict tussen Holland en stadhouder Willem II, de zoon van Frederik Hendrik. Willem vond een sterk leger nodig voor de veiligheid van de Republiek, terwijl Holland een groot leger in vredestijd te duur vond. In 1650 liet Willem II net als Maurits zijn tegenstanders in Den Haag arresteren. Hierbij probeerde hij ook Amsterdam te overvallen, maar zijn troepen verdwaalden bij Hilversum en een postbode die hen opmerkte waarschuwde Amsterdam. De stad werd echter wel gedwongen een aantal van Willems tegenstanders uit het bestuur te zetten. Acht dagen na de dood van Willem II werd zijn zoon Willem III geboren, waarna Holland in 1651 honderden regenten bijeen riep voor een Grote Vergadering in de Haagse ridderzaal. Hierbij werd besloten geen nieuwe stadhouder te benomen, waarmee het eerste Stadhouderloze Tijdperk begon, wat tot 1672 duurde. Hierin rustte het bestuur op de kwaliteiten van de lokale regenten en het staatsmanschap van Johan de Witt, die vanaf 1653 raadspensionaris van Holland was. Toch kwamen er twee regentengroepen tegenover elkaar te staan: de Staatsgezinden en de Oranjegezinden. De Staatsgezinden, onder leiding van De Witt, vonden een bestuur zonder stadhouder het beste. Stadhouders waren oorlogszuchtig, oorlogen waren duur en schaadden de handel en erfelijke machthebbers waren een bedreiging voor de vrijheid. Kwaliteit moest de doorslaggeven en niet de afkomst en de afzonderlijke gewesten Pagina 2 van 5

3 moesten soeverein zijn. De Oranjegezinden wilden de soevereiniteit van de gewesten beperken. De Republiek had een leider nodig die de leiding gaf aan de staat en het leger. Alleen de Oranjes konden voorkomen dat de Republiek uit elkaar viel en ervoor zorgen dat het land veilig was. Het volk was voor Oranje, maar zij hadden, samen met de adel, weinig te vertellen, omdat de kapitaalkrachtige regenten de macht hadden. In de Republiek was een hoge mate van tolerantie. De regenten waren voor gewetensvrijheid. Vervolging en censuur waren onmogelijk doordat er geen centraal gezag was. De steden waren autonoom (zelfstandig, onafhankelijk in oorsprong en functie)en in Amsterdam werd veel toegestaan. Er werden boeken uitgegeven die in andere landen verboden waren en vanwege het tolerante klimaat werkten vele belangrijke wetenschappers, zoals René Descartes, in de Republiek. Buitenlandse politiek Tijdens het Eerste Stadhouderloze Tijdperk gaf Johan de Witt leiding aan de buitenlandse politiek, waar hij en de andere Hollandse regenten het meeste oog hadden voor de belangen van Holland. Zij waren voor een sterke vloot, die nodig was voor de bescherming van de zeeprovincies en de internationale handen en verwaarloosden het leger dat de oostelijke gewesten moest beschermen. De Republiek werd na 1648 bedreigd door Engeland en Frankrijk. De Witt wilde een oorlog voorkomen door de twee landen tegen elkaar uit te spelen door met beiden apart bondgenootschappen te sluiten. In 1662 werd het verdrag met Frankrijk gesloten waarin Frankrijk en de Republiek elkaar steun beloofden in oorlogen en gaven elkaar handelsvoordelen, wat te maken had met de concurrentie tussen Engeland en de Republiek in de internationale handel. De Engelsen wilden de Republiek van de eerste plaats verdrijven en namen daarom in 1651 de Acte van Navigatie aan, die bepaalde dat de buitenlandse schepen alleen goederen naar Engeland mochten verschepen als deze in eigen land geproduceerd waren. In de maanden erna kaapten de Engelsen vele Hollandse en Zeeuwse schepen, wat leidde tot de eerste Engelse zeeoorlog. De Engelsen waren sterken in de handelsoorlog en de Nederlanders leedden zware verliezen. In 1654 werd de oorlog beëindigd, maar in 1665 brak er een tweede handelsoorlog uit nadat Engeland Nieuw Amsterdam had ingenomen en had omgedoopt tot New York. De Republiek had nu een flinke oorlogsvloot en bracht de Engelsen een verpletterende nederlaag toe (Aanval op Chatham). Bij de vrede in 1667 werd besloten dat Engeland New York mocht houden in ruil voor Suriname, die aantrekkelijk was vanwege zijn suikerplantages. Paragraaf 4.3 Stadhouder-Koning Willem III Het Rampjaar 1672 In het Rampjaar 1672 ging de internationale politiek van De Witt ten onder. Op zee werd de Republiek aangevallen door de Franse en Engelse oorlogsvloot. Vanuit het oosten trok het Franse leger en troepen van de bisschoppen van Münster en Keulen de Republiek binnen. De Nederlandse vloot onder leiding van vlootvoogd Michiel de Ruyter hield nog stand, maar op het land was het verwaarloosde leger kansloos. Gelderland, Overijssel en Utrecht werden veroverd en Frankrijk dreigde Pagina 3 van 5

4 Holland in te nemen. Om dit te voorkomen liet De Witt aan de hele Hollandse oostgrens de polders onder water zetten, waardoor de Hollandse Waterlinie ontstond en de Fransen tot een halt werden gebracht. De Witt werd schuldig gehouden voor de problemen en kort daarna vermoord. Willem III werd tot stadhouder van Holland en Zeeland benoemd. Onder leiding van Willem III hielden Holland en Zeeland stand achter de waterlinie. De Republiek vond bondgenoten, Oostenrijk, Pruisen en Denemarken, met wie zij Lodewijk XIV de oorlog verklaarden. Door het gestegen aantal vijanden moest Lodewijk zijn leger in de Republiek verkleinen, waardoor Willem III de Fransen in 1674 kon verjagen. De Engelse koning werd in datzelfde jaar door het parlement gedwongen de oorlog te staken. Willem III kreeg meer bevoegdheden dan zijn voorgangers. Hij verving 130 van de 460 regenten voor medestanders en heroverde Gelderland, Utrecht en Overijssel, waar hij ook stadhouder van werd. Deze drie gewesten kregen een reglement waarbij de stadhouder alle regenten mocht benoemen, maar Willem gebruikte zijn bevoegdheid niet om het staatsbestel te hervormen. Hij kreeg het aanbod de soevereiniteit over het gewest Gelderland te nemen, maar wees dit af, waardoor de soevereiniteit in handen van de Staten bleef. Glorious Revolution Willem III richtte zich vooral op de internationale situatie, waarbij zijn levensdoel de veiligheid van het protestantisme en de Republiek te verzekeren was. Hij voerde meerdere coalitieoorlogen (samen met andere landen) om te voorkomen dat het katholieke Frankrijk een overwicht in Europa kreeg. Om Engeland aan zijn kant te krijgen trouwde Willem III met zijn nicht Maria Stuart, erfgenaam van de Engelse troonopvolger (Jacobus II) maar tot zijn ergernis dwongen de Hollandse Staten hem in 1678 vrede te sluiten met Frankrijk. In de jaren die volgden werd Lodewijk heerser van Straatsburg, Luxemburg en het Hollandse prinsdom Orange. In 1685 maakte hij een eind aan de rechten van de hugenoten. In datzelfde jaar werd Jacobus II koning van Engeland, de schoonvader van Willem III, maar hij bewonderde het Franse absolutisme en was zelf katholiek. Hierdoor leek er een nieuwe Frans-Engelse aanval te dreigen. Ook de protestantse meerderheid in het Engelse parlement had problemen met Jacobus, omdat zij werden vervangen door katholieken. Protestantse vertegenwoordigers vroegen Willem III om hulp en wilden hem als koning. Willem verzamelde een grote invasievloot, die in november 1688 naar de Engelse zuidkust geblazen werd en daar aan land ging. In Londen en andere steden braken antikatholieke rellen uit. Er werd bijna geen strijd geleverd en de meeste Engelse officieren liepen met troepen en al over. Op 18 december trok Willem III Londen binnen en het parlement riep William en Mary in 1689 uit tot koning en koningin. Zij aanvaarden de Bill of Rights, waarin de rechten van het parlement werden vastgelegd. Hiermee was de machtsovername, de Glorious Revolution, voltooid. Engeland werd een parlementaire monarchie, waarin de volksvertegenwoordiging het laatste woord had. Engeland en de Republiek werden verenigd in een persoonlijke unie (twee landen die met elkaar verbonden zijn door het hebben van hetzelfde staatshoofd), die een protestantse coalitie tegen Frankrijk vormden. In 1688 had Lodewijk de Republiek al de oorlog verklaard. Engeland en de Republiek vochten samen met Oostenrijk en Spanje, wat eindigde in 1697 met de Vrede van Rijswijk. Lodewijk moest Luxemburg en zijn veroveringen in de zuidelijke Nederlanden afstaan. Pagina 4 van 5

5 In 1701 brak er opnieuw oorlog uit. Weer vochten de Republiek, Engeland en Oostenrijk tegen Frankrijk. Pas in 1713 werd het weer vrede. Willem III maakte dit niet mee, na in 1702 kinderloos te zijn gestorven. Zijn levensdoel was wel bereikt: een Franse overheersing over Europa was voorkomen. Paragraaf 4.4 Het einde van de Gouden Eeuw Economie in verval Na het Rampjaar werd duidelijk dat de Republiek haar economische voorsprong had verloren. De Republiek werd door Frankrijk en Engeland ingehaald. De Nederlandse economie had veel last van mercantilistische maatregelen (om de economie van het betreffende land te beschermen), die in heel Europa werden doorgevoerd. De Engelse Acte van Navigatie in 1651 was maar het begin. Lodewijk XIV beschermde vanaf 1664 zijn handel en nijverheid tegen de Nederlandse concurrentie en voor steeds meer producten kwamen invoerheffingen. De teruggang van de Hollandse handel en nijverheid zette een neerwaartse spiraal in werking, want de achteruitgang in de ene sector versterkte of veroorzaakte de neergang in een andere sector en zo verder. Niet alles ging achteruit. De koloniale handel bleef groeien, maar de winsten stonden onder druk want ondanks de verdubbelde productie in de periode van 1680 tot 1730 was de winst niet gegroeid. Na 1730 daalde de winst en de VOC ging verlies lijden. De thee- en katoenhandel van de VOC werden volledig overtroffen door de Engelsen. Ondraagbare schuldenlast De Nederlandse economie leed ook onder de kosten van het oorlogvoeren en omgekeerd beperkte de economische problemen de financiële armslag van de overheid, wat dus ook een neerwaartse spiraal was. Om de oorlogen tegen Frankrijk te betalen leenden Holland en de Staten-Generaal vanaf 1672 grote sommen geld door het verkopen van obligaties, maar in 1714 waren de schulden zo hoog dat de te betalen rente hoger was dan de inkomsten uit belastingen. In 1715 moest de Republiek het betalen van de rente staken, wat in feite betekende dat zij failliet was. Na de dood van Willem III in 1702 werd er geen nieuwe stadhouder gekozen, waarmee het Tweede Stadhouderloze Tijdperk begon, wat 45 jaar zou duren. Na het faillissement hadden de regenten geen andere keus dan het verkleinen van het leger en de vloot, maar het lukte hiermee niet de belastingen en schulden te betalen. Het decentrale regentenbestuur was niet slagvaardig genoeg. Ook speelde mee dat de regentenfamilies profiteerden van de staatsschuld en er geen belang bij hadden de schuld te verlagen. De Republiek was in de 18e eeuw geen grote mogendheid meer, die door geldgebrek gedwongen een neutraal land werd dat niet in staat was zichzelf te verdedigen. Dit bleek toen Frankrijk in 1747 zonder moeite Zeeuws-Vlaanderen en Bergen op Zoom innam. Dit leidde net als in 1672 tot een eind aan het stadhouderloze tijdperk. Een lid van de Friese tak van Oranjes werd als opvolger van de kinderloze Willem III benoemd, maar dit bracht geen verbetering. In 1780 was de Republiek kansloos in een zeeoorlog tegen Engeland en in 1795 ging de Republiek ten onder toen ze geheel werd bezet door Franse troepen. Pagina 5 van 5