University of Groningen. The decline of the flora of dutch megalithic tombs Boele, C; van Zanten, B.O. Published in: Lindbergia

Transcriptie

1 University of Groningen The decline of the flora of dutch megalithic tombs Boele, C; van Zanten, B.O. Published in: Lindbergia IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 1984 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Boele, C., & van Zanten, B. O. (1984). The decline of the flora of dutch megalithic tombs. Lindbergia, 10(3), Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 Oikos Editorial Office De achteruitgang van de Nederlandse hunebeddenflora Author(s): C. Boele and B. O. van Zanten Source: Lindbergia, Vol. 10, No. 3 (1984), pp Published by: Oikos Editorial Office Stable URL: Accessed: :35 UTC JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range of content in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new forms of scholarship. For more information about JSTOR, please contact support@jstor.org. Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at Oikos Editorial Office is collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Lindbergia

3 LINDBERGIA 10: Copenhagen De achteruitgang van de Nederlandse hunebeddenflora C. Boele en B. O. van Zanten Boele, C. and Zanten, B. O. van De achteruitgang van de Nederlandse hune beddenflora. - Lindbergia 10: The striking decline of the bryophyte flora of the Dutch megalithic tombs in the last decade was the reason for a new inventory in Since six species have disappeared (Barbilophozia barbata, Lophozia ventricosa, Andreaea rothii, Grimmia decipiens, Mniobryum wahlenbergii and Pleurozium schreberi). One new species has been found, Aulacomnium androgynum. On the concrete used to repair the tombs however the number of species increased from 16 to 25, all common and calciphytic. The few localities left of some very rare species are threatened. To pre vent extinction, some tombs should be fenced and some should be exposed to full daylight again by cutting some surrounding trees. C. Boele, Schultestraat 68, NL-9406 NG Assen, The Netherlands. B. O. van Zanten, State Univ. Groningen, Biol. Centre, Dept of Plant Ecology (Bryology), P.O. Box 14, NL-9750 AA Haren, The Netherlands. Inleiding De mosflora van de hunebedden werd in 1939 en 1942 uitvoerig beschreven door Jansen en W?chter (1939a, b, 1942). In de tweede helft van de zestiger jaren consta teerden Masselink en Van Zanten (1976) een sterke achteruitgang van deze mosflora. Als voornaamste oor zaken van deze achteruitgang werden de toegenomen recreatie, de restauratiewerkzaamheden, de sterke be schaduwing en de eutrofi?ring genoemd. Al deze processen zijn in de afgelopen vijftien jaar doorgegaan en daarom werd besloten tot een derde in ventarisatie. Deze vond plaats in 1982 en Ligging en herstelwerkzaamheden van de hunebedden In Drente liggen 52 hunebedden, in Groningen??n. Vroeger bestonden er meer (Van Giffen 1925, 1927) maar deze zijn in de loop der tijd door diverse oorzaken verdwenen. Alle hunebedden worden in de loop van dit artikel aangeduid met het nummer dat Van Giffen deze gegeven heeft (zie hiervoor Masselink en Van Zanten 1976). Op een enkele uitzondering na zijn alle hunebed den gerestaureerd. Soms werd een bakstenen zuil ge metseid om een draagsteen te steunen (bijv. bij D 14) en werden spleten gevoegd met cement. Ook werden verdwenen stenen gemarkeerd met een kunststeen van cement en granietgruis. AI deze toevoegingen zijn kalk rijk in tegenstelling tot het kalkarme milieu van de sili caatstenen en dit leidde tot een invasie van nieuwe soor ten. De hunebed-bryophyten In het volgende overzicht worden alleen de gegevens van de derde inventarisatieronde vermeld. De oudere gegevens zijn te vinden in Masselink en Van Zanten (1976). Bij elke soort wordt alleen het totaal aantal vondsten per inventarisatieronde vermeld. De complete lijst van vondsten en vindplaatsen zal worden gepubli ceerd in Buxbaumiella 15 (juni 1985). Van de soorten Andreaea rupestris, Brachythecium velutinum, Campylopus flexuosus, Hedwigia ciliata, Leptodictyum riparium, Orthotrichum anomalum, Ra comitrium fasciculare, R. heterostichum, Rhynchoste gium megapolitanum en R. murale is van elke vindplaats materiaal opgeslagen in GRO en het herbarium van C. Boele. Accepted 16 August 1984? LINDBERGIA LINDBERGIA 10:3 (1984) 187

4 A. Tot de eigenlijke hunebedflora behorende soorten a. Hepaticae Cephaloziella divaricata (Sm.) Schiffn : 12; : 16; : 9. Gymnocolea inflata (Huds.) Dum : 1; : 3; Isopaches bicrenatus (Schmid.) Buch : 2; : 4; b. M us ci Andreaea rupestris Hedw : 6; : 7; : 3. Aulacomnium androgynum (Hedw.) Schimp : 0; : 0; Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid : 1; : 1; Ceratodon purpureus (Hedw.) Brid : 17; : 17; : 13. Dicranella heteromalla (Hedw.) Schimp : 2; : 12; : 14. Dicranoweisia cirrata (Hedw.) Lindb : 30; : 44; : 40. Dicranum scoparium Hedw : 12; : 4; : 3. Grimmia trichophylla Grev : 28; : 18; : 12. Hedwigia ciliata (Hedw.) P. Beauv : 19; : 7; : 3. Hypnum cupressiforme Hedw : 27; : 19; : 17. Isopterygium elegans (Hook.) Lindb : 0; : 1; Pohlia nutans (Hedw.) Lindb : 14; : 26; : 17. Polytrichum juniperinum Hedw. var.?uniperinum : 0; : 1; Polytrichum piliferum Hedw : 15; : 8; Racomitrium fasciculare (Hedw.) Brid : 0; : 1; Racomitrium heterostichum (Hedw.) Brid. ssp. heterostichum : 26; : 20; : 15. Racomitrium heterostichum (Hedw.) Brid. var. obtusum (Brid.) Delogne : 6; : 6; : 4. B. Op cernent gevonden soorten Amblystegium serpens (Hedw.) B.S.G : 8; : 9. Barbula unguiculata Hedw : 2; : 2. Brachythecium albicans (Hedw.) B.S.G : 3; : 3. Brachythecium rutabulum (Hedw.) B.S.G : 12; : 14. Brachythecium velutinum (Hedw.) Schimp : 0; Bryum argenteum Hedw : 18; : 16. Bryum capillare Hedw : 17; : 17. Ceratodon purpureus (Hedw.) Brid : 14; : 15. Eurhynchium praelongum (Hedw.) Schimp : 0; : 2. Grimmia apocarpa Hedw : 0; Grimmiapulvinata (Hedw.) Smith : 9; : 9. Grimmia trichophylla Grev : 0; : 2. Hypnum cupressiforme Hedw : 7; : 10. Isopterygium elegans (Hook.) Lindb : 0; : 1. Leptodictyum riparium (Hedw.) Warnst : 0; : 1. Leskea polycarpa Hedw : 1; 188 Orthotrichum anomalum Hedw : 0; Orthotrichum diaphanum Brid : 11; : 14. Pohlia nutans (Hedw.) Lindb : 12; : 5. Polytrichum piliferum Hedw : 0; : 3. Pseudoscleropodium purum (Hedw.) Fl : 2; : 2. Rhynchostegium confertum (Dicks.) Schimp : 0; Rhynchostegium megapolitanum (Web. & Mohr) Schimp : 0; Rhytidiadelphus squarrosus (Hedw.) Warnst : 0; Tortula muralis Hedw : 19; : 29. Discussie Van de Hepaticae hebben alleen de drie kleinste soor ten, Gymnocolea inflata, Isopachus bicrenatus en Ce phaloziella divaricata, zieh weten te handhaven, waar schijnlijk omdat ze tegen de recreatiedruk beschermd zijn door hun groeiplaats in spleten tussen dek- en draagstenen. Barbilophozia barbata en Lophozia ven tricosa zijn geheel verdwenen. Bij de Musci zijn vooral de typische oligotrafente soorten van silicaatgesteenten sterk achteruit gegaan. Andreaea rothii en Grimmia decipiens zijn waarschijn lijk geheel verdwenen. Ook Mniobryum wahlenbergii en Pleurozium schreberi, hoewel niet behorend tot de bovengenoemde cat?gorie, zijn verdwenen. Hedwigia ciliata en Andreaea rupestris zijn sterk gedecimeerd; voor de toekomst van deze soorten ziet het er somber uit. De enige groeiplaats van Racomitrium fasaculare is behouden gebleven. Alleen Grimmia trichophylla en Racomitrium heterostichum ssp. heterostichum komen nog in redelijke mate voor. Ook bij deze soorten is er sprake van een achteruitgang van het aantal groeiplaat sen, maar er zijn toch enkele nieuwe vestigingen gecon stateerd {Racomitrium op D 26; Grimmia op D 23, D 25 en D 37). Ook op G 1 en D 9 werd Grimmia tri chophylla voor het eerst gevonden. Zij groeide hier ech ter niet op het hunebed zelf maar op een markerings steen. Ook Racomitrium heterostichum heeft zieh bij veel hunebedden op deze stenen kunnen vestigen. De meest algemene soort op de hunebedden blijft Dicranoweisia cirrata, hoewel ook hiervan het aantal vindplaatsen afneemt. Door de toenemende beschadu wing van de hunebedden gaat het merendeel van de epi lithische soorten sterk achteruit, wellicht profiteert Di cranoweisia van de opengevallen plaatsen. Opvallend is tenslotte de teruggang van Ceratodon purpureus. Van de 13 recente vindplaatsen zijn er slechts vier gemeen schappelijk met de eerste inventarisatie en zes met de tweede. Masselink en Van Zanten (1976) vermelden dat Ceratodon zieh alleen kan handhaven bij een periodieke aanvoer van stuivend zand. Dit proc?s is echter door de beteugeling van de stuifzandvlakten in Drente sterk ver minderd. Op het hunebed van Gasteren,??n van de weinige die nog in stuifzand ligt, groeit de soort echter alleen in een betonnen voeg! Bij de betonflora is het meest markante feit de sterke toename van Tortula mu LINDBERGIA 10:3 (1984)

5 ralis. Dit aantal zal in de toekomst nauwelijks verder groeien omdat zij reeds op alle hunebedden groeit waar met beton gewerkt is. Op dit beton groeien ook een elf tal nieuwe soorten: Grimmia apocarpa, Orthotrichum affine, Rhynchostegium confertum en R. murale, soor ten van kalksteen en beton; Polytrichum piliferum en Isopterygium elegans, vooral op markeringsstenen waar (humeus) zand overgestoven is; Rhynchostegium mega politanum, in het Noorden regelmatig gevonden op baksteen; Eurhynchium praelongum, Leptodictyum ri parium en Brachythecium velutinum. De laatste nieuw komer, Rhytidiadelphus squarrosus, groeit bij D 9 vanuit het omringende grasveld over de markerings stenen heen. Opvallend is dat Leskeapolycarpa bij D 12 verdwenen is, maar bij D 42 weer opgedoken is. Ook bij dit hunebed groeide zij op een relatief natte mar keringssteen. Wanneer men nu de drie inventarisaties vergelijkt dan ziet men bij de eigenlijke hunebedflora een terug gang van 29 soorten in via 24 soorten in (waarvan vier nieuwkomers) naar 18 soorten in Van deze 18 is Aulacomnium androgy num nieuw zodat er slechts 60% van het totaal aantal soorten uit over zijn. Daarentegen is de be tonflora verrijkt van 16 soorten in naar 25 soorten in Deze soorten zijn echter niet ty pisch voor de hunebedden. Het aantal hunebedden waarop geen mossen meer groeien of waarbij alleen op een betonnen markeringssteen of voeg nog mos groeit, is van 2 in gestegen naar 7 in (na melijk G 1, D 2, D 12, D 13, D 41, D 47 en D 54). Masselink en Van Zanten (1976) geven een uitvoe rige beschouwing over de redenen van de bovengeno emde achteruitgang. In de inleiding zijn de vier hoofd punten samengevat. Met name de recreatiedruk en de beschaduwing zijn de laatste jaren toegenomen. Indien men deze oligotrafente vegetaties wenst te be houden en niet een aantal kale keienhopen aan ons na geslacht wil doorgeven dan dient men de volgende maatregelen te nemen: 1. Directe afsluiting van de hunebedden D 5, D 7, D 23 en D 25. Alle worden gekenmerkt door??n of meer zeer zeldzame en bedreigde soorten. 2. Verwij deren van overtollig loofhout bij D 23 en D 25. Met name D 23 ligt geheel open in het bos en de beschaduwing is dusdanig dat??n van de laat ste 3 groeiplaatsen van Hedwigia ciliata waar schijnlijk binnenkort zal verdwijnen. Ook D 49 is bryologisch interessant, maar gezien de toeristische waarde van dit monument is afsluiting hier onmogelijk. Wei kan men er op toezien dat er niet te veel op het hunebed gelopen wordt en overtollige gras groei over de vrijstaande stenen verwijderd wordt. Voor alle hunebedden geldt dat men er op zal moeten toezien dat de toeristische druk niet groter wordt, de beschaduwing binnen de perken blijft en er bij de re staurare geen kalkrijk materiaal gebruikt wordt. Het leggen van een niet massieve betonnen vloer, onder het bodemoppervlak van de hunebedden, waar men mo menteel aan werkt, zal geen schade aan de mosflora toebrengen. Literatuur Giffen, A. E. van, 1925, De hunebedden in Nederland, deel 1 en 2. - Utrecht. Jansen, P. en W?chter, W. H. 1939a. Bryologische notities IV, Mossen om Borger. - Ned. Kruidk. Arch. 49: en W?chter, W. H. 1939b. Bryologische notities VI, Mos sen van de hunebedden. - Ned. Kruidk. Arch. 49: 405^15. - en W?chter, W. H Bryologische notities IX. - Ned. Kruidk. Arch. 52: Masselink, A. K. en Zanten, B. O. van, De bryophyten flora van de Drentse hunebedden. - Lindbergia 3: LINDBERGIA 10:3 (1984) 189