Autisme, seksualiteit en intimiteit

Transcriptie

1 You got to do what you can and let Mother Nature do the rest (Meatloaf, Paradise by the dashboard light) Ik + jij= wij Roel en Anna hebben verkering. Het is de eerste keer voor allebei dat ze verkering hebben, en dan heb ik het over echte verkering. Zo echt, weet je wel, met hand in hand lopen op het plein en zoenen achter de muur van het fietsenhok. Spannend! Het is een bijzonder stel en ze zijn verliefd! Roel, 14 jaar, stevig en blond heeft een verstandelijke beperking en de diagnose ASS (Autistisch Spectrum Stoornis). Roel is verliefd op Anna. Anna, 13, klein, donkere krullen en bruine ogen heeft ook een verstandelijke beperking en dezelfde diagnose als Roel. Anna is verliefd op Roel. Samen zetten ze de eerste voorzichtige stappen op het pad van de liefde. Alle zintuigen staan op scherp. De zon schijnt feller. De bloemen ruiken zoeter. De vogels fluiten vrolijker. Het ijsje wat ze samen eten heeft nooit lekkerder gesmaakt. Ze hebben rare kriebels in hun buik. Wij zeggen tegen Roel en Anna: Jullie hebben vlinders in je buik! Roel en Anna snappen niet wat wij daarmee bedoelen. Wat zeggen mensen soms toch rare dingen. Laat ons maar lekker de kriebels houden, zeggen ze. Vlinders zie je in de tuin! Roel en Anna; ze gaan samen op weg en lopen over een nieuw pad genaamd liefde. Onderweg zien ze bloemen en bijen en een doolhof genaamd emoties. Ze moeten door het doolhof heen om het goede pad te blijven volgen. Er is geen andere weg en er is geen weg terug. Samen moet ze hieruit zien te komen. Soms verdwalen ze of lopen ze dood, soms vinden ze de goede weg. Onderweg is er veel gepraat en gelach. En spelen ze een nieuw spel. Het nieuwe spel van de liefde. Van aantrekken en afstoten. Van grenzen verleggen en bewaken. Het spel van ontdekken wat de ander wil en wat de ander voelt en van het ontdekken van je eigen gevoelens. Het spel van verwarring en onzekerheid, van opwinding en genot. Soms komen ze andere mensen tegen op het pad of in het doolhof. Deze mensen, genaamd liefdevolle en betrokken opvoeders, lopen een stuk met Roel en Anna mee op het pad van de liefde. Ze leggen de regels van dit nieuwe spel uit. Als ze doodlopen in het doolhof zoeken ze samen naar de goede weg. Roel en Anna vinden het best dat ze meelopen maar soms ook niet. Dan zoeken ze het liever lekker zelf uit en lopen ze samen verder. De opvoeders blijven, eigenwijs als ze soms zijn, toch stilletjes achter ze aan lopen. Klaar om ze op te vangen, mochten ze een keertje vallen. Wat is seks? Wat is intimiteit? Seks en intimiteit zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een definitie van seks en een definitie van intimiteit is niet te geven en zal voor ieder van ons anders zijn. Vast staat dat we allemaal interesse hebben in seksualiteit en intimiteit en dat bij ieder van ons de seksuele ontwikkeling anders verloopt. We hebben allemaal onze eigen seksualiteitsbeleving. Seks en intimiteit kunnen en mogen zijn genieten van elkaar, van de ander en van jezelf. 1

2 Wat is seksuele voorlichting? Seksuele voorlichting is het geven van informatie over de lichamelijke, sociale, emotionele (en soms ook medische aspecten)van seksualiteit en intimiteit. Wat is seksuele vorming? Seksuele vorming is gericht op de wisselwerking tussen jou en jouw omgeving. Jij hebt je eigen normen en waarden. Hoe jou normen en waarden passen in de normen en waarden van de maatschappij is een belangrijk onderdeel van de seksuele vorming. Als je leert om respectvol om te gaan met jezelf en met de ander kunnen seksualiteit en intimiteit een positief en zeer waardevol onderdeel worden van je leven. Seksuele voorlichting en seksuele vorming liggen dichtbij elkaar. Als opvoeders hebben wij de grote verantwoordelijkheid om de voorlichting voor mensen met een vorm van autisme zo concreet mogelijk te maken. Goede voorlichting hoeft niet moeilijk en ingewikkeld te zijn. Seksualiteit en intimiteit horen bij het leven. Als we bezig zijn met opvoeden horen seksualiteit en intimiteit een vanzelfsprekend onderdeel van onze opvoeding te zijn, zowel thuis als op school. Net zoals bij alle andere ontwikkelingsgebieden (sociaal, emotioneel, verstandelijk en fysiek) is hier ook goede opvoeding en voorlichting bij nodig. En net zoals bij alle andere vakken is seksuele voorlichting gebonden aan goede regels en afspraken. Als je je aan de regels houdt zal het je makkelijker afgaan, als je regels overtreedt mag je hier op aangesproken worden. Van je fouten mag je leren, je succeservaringen mag je delen met mensen waarmee je over seks praat en met wie je een goede relatie hebt (b.v. je ouders of een goede vriend of vriendin). Voor mensen met een vorm van autisme kan het moeilijk zijn de veelheid aan informatie op een juiste manier te plaatsen en te filteren. Seks komt tegenwoordig (vaak ongevraagd) binnen via sociale media, internet en de vele t.v. kanalen. Hierdoor kan een vertekend beeld ontstaan van seks. Pubers kunnen bijvoorbeeld denken dat seks alleen maar porno is. Of dat je eerst ruzie moet maken om seks te hebben (zie b.v. series als goede tijden, slechte tijden) Om problemen op het gebied van seksualiteit te voorkomen bij mensen met een vorm van autisme is het van groot belang goede autisme vriendelijke en autisme specifieke sekseducatie aan te bieden. Mensen met een vorm van autisme kun je zo leren dat seks niet alleen seksuele handelingen zijn, maar dat seks ook, en vooral is, intimiteit, geborgenheid en vriendschap. Als wij in staat zijn deze drie dingen met elkaar te verweven en dit aan ze door te geven, kunnen wij mensen met een vorm van autisme leren dat seks en intimiteit één van de mooiste cadeautjes van het leven zijn. En dat het mooi, lekker en fijn is. Veilig vrijen Bij seksuele voorlichting wordt vaak gedacht dat de voorlichting zich moet richten op het vertellen van technische details Het begrip veilig houdt vooral in VEILIGHEID. Veilig vrijen krijgt zo een andere en diepgaander betekenis. Veilig vrijen krijgt zo de onlosmakelijke verbinding met intimiteit. 2

3 Doelen van seksuele voorlichting Informatieoverdracht o Kennis is macht. Afwezigheid van kennis vergroot je gevoel van onmacht. Het maakt je handelingsverlegen en kwetsbaar (denk hierbij ook aan seksueel misbruik) o Duidelijke informatie Weerbaarheidsvergroting o Het stellen van je eigen grenzen. Het stellen van grenzen tussen jou en de ander. Emoties en gevoelens leren herkennen, ervaren en voelen. Positief zelfbeeld ontwikkelen o Hoe zie ik er uit, wat vind je mooi aan jezelf, wat kun je goed? Lichaamsbeleving en lichaamsbesef leiden tot een positief zelfbeeld en meer zelfvertrouwen. Je creëert rust en tevredenheid en het besef dat je iemand bent. Relaties aangaan en onderhouden o Als jij weet wie je bent kun je beter met een ander omgaan. Respect voor jezelf leidt tot respect voor de ander en komt een positieve relatie ten goede. Een fijne seksuele relatie aangaan kun je leren. Hanteren van normen en waarden o Het is belangrijk om veel tijd te nemen voor het bespreken van normen en waarden. o Maak normen en waarden concreet; weet wat sociale regels zijn. o Weet waar en wanneer en met wie je over seks en intimiteit kunt praten. o Wees je bewust van je eigen normen en waarden. Wat zijn jou grenzen waar een ander wel of niet overheen mag gaan? Gezond omgaan met je eigen lichaam en dat van een ander o Goede hygiëne is belangrijk. Hoe was je je geslachtsdelen? Wat is een goede hygiëne tijdens de menstruatie? o Voorbehoedsmiddelen komen hierbij ook aan de orde. Preventie o Het voorkomen van geslachtsziektes en zwangerschap. o Hoe gebruik je condoom en hoe gebruik je de pil? o Wat zijn geslachtsziektes en hoe kun je die voorkomen? Voorkomen van seksueel misbruik (weerbaarheid) o Met goede seksuele voorlichting kun je seksueel misbruik voorkomen! Dus kennis van je lichaam en kennis van je eigen normen en waarden is essentieel. Waar wil je wel en niet aangeraakt wilt worden. Waar mag je niet zomaar aangeraakt worden. Angsten en taboes wegnemen o Hierbij komt aan de orde b.v. angst voor homo/lesbisch zijn, maar ook angst voor ongewenste zwangerschap. Emoties o Herkennen en benoemen van je eigen emoties en die van de ander. Intimiteit o Knuffelen kan net zo fijn kan zijn als zoenen en met elkaar naar bed gaan en het betekent ook niet dat je automatisch met elkaar naar bed moet gaan. o Lezen van lichaamstaal. Je ziet niet altijd wat je ziet. o Romantiek 3

4 Autisme, seksualiteit en intimiteit Om goede seksuele voorlichting te kunnen geven aan mensen met een vorm van autisme is het belangrijk eerst wat meer informatie over mogelijke oorzaken en gevolgen van autisme te hebben. Er zijn verschillende theorieën over autisme. Deze theorieën verklaren autisme echter niet helemaal. Onderzoeken naar mogelijke oorzaken van autisme worden nog volop gedaan. Tot nu toe wordt gesteld dat autisme gezien kan worden als een vertraging of een versnelling op sommige gebieden Het is onnodig om te zeggen dat iedereen met een vorm van autisme uniek is. Theory of mind (ToM): ToM is het menselijk vermogen om je een beeld te vormen van een ander en van jezelf. Je maakt gebruik van ToM wanneer je beschrijft wat een ander ziet, voelt of denkt vanuit zijn perspectief. ToM is noodzakelijk om je te kunnen verplaatsen in een ander(empathie) ToM en autisme Lange tijd is gedacht dat mensen met een vorm van autisme zich minder goed gedachten, gevoelens en bedoelingen van anderen kunnen voorstellen. Uit recent onderzoek blijkt echter dat kinderen en jongeren met een vorm van autisme wel degelijk in staat zijn om te redeneren over andermans gedachten en gevoelens, (Anke Scheeren, VU 2012) Executief Functioneren (EF) Executief Functioneren (EF) is het vermogen probleemoplossend te kunnen denken. Je kunt een planning maken en bent in staat te organiseren. Je denkt eerst na voordat je overgaat tot handelen en bent in staat na te denken over de gevolgen van je handelen. Je hebt het vermogen om anders te gaan handelen bij een wijziging van de situatie. Als het nodig is schakel je hulp in (feedback vragen) EF en autisme Mensen met autisme zijn minder goed in staat te plannen en te organiseren. Bij het maken van een planning hebben ze meer moeite met het stellen van prioriteiten. Ze hebben vaak moeite met schakelen van de ene situatie naar de andere. Ze zijn minder flexibel in hun handelen en denken. Centrale Coherentie(CC) Centrale Coherentie(CC) is de vaardigheid om binnenkomende informatie globaal en in de context te verwerken. Je kunt betekenis geven aan informatie en je houdt rekening met de context waarin de informatie gegeven is. Waargenomen prikkels worden tot een zinvol geheel samengevoegd. CC en autisme Mensen met een vorm van autisme zijn niet goed in staat om losse prikkels samen te voegen tot een betekenisvol geheel. Vasthouden aan het bekende en weerstand tegen veranderingen geven mensen met autisme rust in de wereld die als chaotisch ervaren kan worden. Mensen met een vorm van autisme ervaren de wereld in fragmenten. Deze losse stukjes kunnen niet tot een samenhangend en betekenisvol geheel worden samengevoegd. Hierdoor borduren mensen met autisme vaak door op details waarbij ze de context niet zien of uit het oog verliezen (contextblindheid). Mensen met een vorm van autisme kunnen hun veiligheid zoeken in herhalende handelingen en vaste routines en structuren. 4

5 Autisme, seksuele ontwikkeling en vorming Bovenstaande theorieën kunnen van invloed zijn op de ontwikkeling van seksualiteit en intimiteit bij mensen met een vorm van autisme. Aandachtspunten zijn o.a.: Experimenteren Mensen met een vorm van autisme zijn net zo nieuwsgierig als normale mensen en hebben dezelfde innerlijke drang om te ontdekken. Bij een normale ontwikkeling wordt er op een gegeven moment op allerlei terreinen geëxperimenteerd. Op het gebied van seksualiteit leren ze veel meer van leeftijdsgenootjes, dan van hun ouders/opvoeders en/of leerkrachten. Omdat mensen met een vorm van autisme vaak een andere vorm of minder contact hebben met leeftijdsgenoten is er minder mogelijkheid tot experimenteren. Hierbij kunnen we denken aan kinderen in het speciaal onderwijs. Ze komen minder vaak in aanraking met leeftijdgenootjes en kunnen dus ook minder van ze leren. Emoties De kans is aanwezig dat de seksuele behoeftes meer op het ik gericht zijn, waardoor het moeilijker kan zijn rekening te houden met de wensen van de ander. Mensen met een vorm van autisme hebben meer moeite met het reageren op emoties van anderen. Ze kunnen meer moeite hebben met het uiten van hun eigen emoties. Zo kan het ook zijn dat seks gezien wordt als een losstaande activiteit, die niet wordt gekoppeld aan emoties. Informatieverwerking Mensen met een vorm van autisme hebben een andere manier van informatieverwerken. Zorg voor voldoende tijd voor het verwerken van informatie. Voor mensen met een vorm van autisme is het fijn als informatie zo concreet en expliciet mogelijk gegeven wordt. Geef ze meer dan informatie alleen. Maak duidelijk wanneer wat gedaan kan worden (verheldering van de context) Houd hierbij ook rekening met het begripsniveau. Maak dingen expliciet; laat dus niets aan de verbeelding over. Focus je op grote lijnen, details maken de voorlichting warriger. Houd rekening met de tijd die mensen met een vorm van autisme nodig hebben om informatie te verwerken. 5

6 Detailwaarneming (contextblindheid) Contextblindheid is het plaatsen van dingen op een andere manier in een (sociale) context. Mensen met een vorm van autisme kunnen meer moeite hebben met het begrijpen van (sociale) situaties dus ook op seksueel gebied. Zo kunnen ze zich bijv. alleen maar focussen op de daad alleen. Focus op details: Eén van de gevolgen van contextblindheid is de focus op details. Mensen met een vorm van autisme kunnen meer gefocust zijn op details en hebben dan moeite om deze details te koppelen aan een groter geheel. Soms is de lengte van die leuke jongen of de krullen in iemands haar belangrijker dan de persoon zelf. Anders lezen Het lezen van lichaamstaal kan minder goed worden begrepen, door mensen met een vorm van autisme. Hetzelfde geldt voor signalen die non-verbaal gegeven worden, ze kunnen niet gezien worden of het ontgaat ze totaal. Ook kan het lastig zijn om momenten waarop je iets tegen iemand kunt zeggen of wanneer je iemand aan kunt raken te timen. Waar en wanneer en met wie Soms hebben mensen met een vorm van autisme minder in de gaten waar, wanneer en met wie ze over seks kunnen praten (bijv. zomaar vieze woorden zeggen als er visite is) Hoe intiemer een relatie hoe minder regels. Hier gaat het er vooral om omgangsvormen tussen de regels door. Zoals het lezen van lichaamstaal Zoals het in kunnen schatten van bepaalde situaties in een relatie. Zoals het kunnen herkennen van emoties, juist als ze niet worden uitgesproken. Een romantisch gebaar, bijv. het geven van een cadeautje of het geven van een compliment moet passen bij een bepaalde situatie. Is dat voor iemand met een vorm van autisme niet zo, dan is het effect van een dergelijk mooi gebaar gauw verdwenen. Koppeling van gedrag aan bepaalde situaties Deze koppeling kan voor mensen met een vorm van autisme soms moeilijk zijn om te maken. Het is soms moeilijk om een regel of afspraak goed toe te passen. V Als een jongen op het plein naar Anna lacht, kan Anna denken dat de jongen verliefd op haar is. Anna koppelt het lachen van de jongen aan verliefdheid. 6

7 Visualisatie Mensen met een vorm van autisme hebben doordat ze veel dingen letterlijk begrijpen over het algemeen meer moeite met het zich (te veel) verbeelden van situaties. Daarom is visualisatie een belangrijk hulpmiddel en kan het een belangrijke ondersteuning zijn voor het beter begrijpen van situaties. Maar beeldmateriaal hoeft niet garant te staan voor goed begrip. Visualisatie wil niet altijd zeggen dat mensen met een vorm van autisme dit ook bij zichzelf kunnen benoemen Pas dus op met voorbeelden die je geeft, maak dit zo concreet mogelijk. Dit geldt ook voor foto s en plaatjes die je laat zien. Het kan soms moeilijk zijn foto s te vertalen naar het dagelijkse leven of de situatie. Is wat je ziet ook echt wat je ziet? Mensen met een vorm van autisme kunnen soms gefrustreerd raken omdat ze soms niet weten hoe ze kunnen omgaan met hun seksuele gevoelens. Soms kan het voorkomen dat deze frustratie en onmacht zich uit door bijv. bijten, agressie, fieps enz. Ook kunnen sommige (seksuele) handelingen en gedragingen (incl. seksueel grensoverschrijdend gedrag)een uiting zijn van (seksuele) onmacht en frustratie. Vraag je af, als je dit gedrag ziet, of hier een boodschap achter zit en wees alert op deze signalen. V Roel kan soms zo boos zijn dat hij met een stoel door het lokaal gooit. De aanleiding kan iets heel kleins zijn bijv. een leerling die te luidruchtig praat met een andere leerling. In zijn boze bui loopt Roel vaak de klas uit en loopt naar het toilet. Toen we erachter kwamen dat Roel daar heen gaat om te masturberen en daarna weer rustig is, hebben we met Roel vaste tijden voor zijn toiletgang afgesproken. Papegaaien Soms imiteren mensen met een vorm van autisme gedrag van anderen. Bij imitatiegedrag weten ze vaak niet in welke situatie dit gedrag wel of niet passend is. Papegaaien van taal zonder te weten wat deze taal inhoud is ook iets wat voor kan komen bij mensen met een vorm van autisme. Wees hier alert op en controleer of ze ook werkelijk begrijpen wat ze doen of zeggen. Sociale regels en vaardigheden Mensen met een vorm van autisme hebben vaak moeite hebben met het nemen van initiatief tot het maken van contact op een juiste manier. Ook kost het ze meestal meer moeite om de ander goed te begrijpen. Omgekeerd hebben mensen zonder autisme vaak meer moeite om mensen met een vorm van autisme goed te begrijpen. Het kost dus meer moeite elkaars bedoelingen op een goede wijze te interpreteren. Daarom moeten we gedragsregels zo concreet mogelijk maken. Wees duidelijk in wat sociaal wenselijk gedrag is en wat niet (b.v. niet naakt door het huis lopen als er visite is,) 7

8 Weerbaarheid (van jezelf en de ander) Mensen met een vorm van autisme kunnen meer moeite hebben met het aangeven van grenzen (waardoor de kans op seksueel misbruik groter kan zijn). Soms komt het voor dat grenzen van een ander niet goed worden opgepakt of verkeerd geïnterpreteerd. Hierdoor kan in enkele gevallen grensoverschrijdend seksueel gedrag ontstaan. V Roel is het stadium van praten en lachen met Anna voorbij en hij wil Anna graag zoenen. Als hij het (te onverwacht) probeert bij Anna, schrikt Anna heel erg. Eigenlijk wil ze dit nog niet. Anna durft geen NEE te zeggen uit angst Roel kwijt te raken. Voor Roel en Anna is het belangrijk om hier samen afspraken over te maken en elkaars grenzen te leren accepteren. Plan van aanpak Hoe, wat, waar en wanneer is voor mensen met een vorm van autisme soms moeilijk in te schatten. Hoe spreek je een meisje/jongen aan? Hoe ga je over van flirten naar zoenen of van knuffelen naar vrijen? Sense en sensibility Mensen met een vorm van autisme kunnen zowel over- als ondergevoelig zijn voor zintuiglijke prikkels. Hypergevoelig betekent dat mensen met een vorm van autisme overdreven kunnen reageren op gewone zintuiglijke prikkels. Hypogevoeligheid houdt in dat er niet of weinig gereageerd wordt op zintuiglijke prikkels. Het kan zijn dat hyper en hypogevoeligheid elkaar afwisselen en het kan ook op één enkel zintuig betrekken hebben. Dit wil niet zeggen dat er geen behoefte is aan lichamelijk contact. Soms wordt er zo hard geknuffeld dat je zowat stikt. Vasthouden aan gewoontes, handelingen en rituelen Het kan voorkomen dat mensen met een vorm van autisme vaste rituelen en gewoontes ontwikkelen. Deze rituelen en gewoontes zijn bekend en kunnen voor veiligheid en rust zorgen. Soms kan het noodzakelijk zijn vaste gewoontes en rituelen te doorbreken, omdat een dergelijke gewoonte b.v. sociaal niet wenselijk is. Mensen met autisme hebben hierbij hulp nodig omdat ze minder goed in staat zijn zelf een andere handeling te bedenken. Soms kan de drang tot seksueel handelen zo groot zijn, dat alle regels en afspraken vergeten worden. Ook kan het moeilijk zijn gevolgen van bepaald (ongewenst) gedrag te overzien. 8

9 The BIG 5: WIE, WAT, WANNEER, HOE EN WAAR Mensen met een vorm van autisme hebben veel behoefte aan duidelijke kaders, aan duidelijke regels en goede afspraken. Aan voorspelbaarheid en structuur. Ga uit van een positieve benadering en vertel altijd 1. Wie (met wie kun je praten over zoenen?) 2. Wat (.zeg je tegen iemand die je leuk vindt?) 3. Waar ( mag je zoenen?) 4. Hoe ( vraag je aan iemand verkering?) 5. Wanneer (. loop je bloot in huis rond?) V Roel en Anna hebben geleerd dat je best openlijk over seks mag praten. Ze doen dat ook op het plein met iedereen die ze tegenkomen. Aan de pleinwacht vragen ze of zij vaak seks heeft met haar vriend en dat is geen vraag die je zomaar aan iemand stelt. Voor Roel en Anna is het belangrijk dat ze weten met wie, waar en wanneer ze over seks kunnen praten. Zeg wat je doet en doe wat je zegt Mensen met een vorm van autisme nemen dingen die tegen ze gezegd worden vaak letterlijk. Daarom moeten we zeggen wat we bedoelen en oppassen met het verbloemen van taal en het gebruiken van dubbelzinnigheden. Gebruik directe en concrete taal en benoem alles zoals het is (dus bijv. geen poesje tegen vagina). Gebruik steeds dezelfde woorden. Gebruik woorden die zo goed mogelijk aansluiten bij de werkelijkheid Pas op voor overschatting. Zeker als er sprake is van papegaaien en er moeilijke woorden worden gebruikt door iemand met een vorm van autisme. Het wil niet zeggen dat hij/zij ook begrijpt wat er mee bedoeld wordt. Check en dubbelcheck Mensen met een vorm van autisme kunnen vragen hebben en met problemen zitten die voor ons niet altijd even duidelijk zijn. Vraag verheldering en neem het serieus. Onderschat hun vragen en problemen niet. Pas op voor overschatting. Toets de betekenisverlening. Het is niet gezegd dat iemand met autisme hetzelfde begrijpt als zijn/haar begeleider, zelfs al denkt de laatste dat hij/zij de informatie zo concreet mogelijk heeft overgedragen. V Anna vindt Lisa een heel aardig en lief meisje, maar ze is verliefd op Roel. Anna denkt dat ze misschien wel lesbisch is omdat ze Lisa zo aardig vindt. We leggen haar uit wat het verschil is tussen iemand lief vinden en verliefd zijn. Zo krijgt Anna duidelijkheid in wat ze voelt en dat is een hele opluchting. 9

10 Puberteit In de puberteit wordt vaak de meeste voorlichting gegeven. Bij pubers verandert er onder invloed van hormonen heel veel. Ze veranderen op lichamelijk en psychisch gebied. Puistjes, menstruatie, zaadlozing, borsten krijgen, lichaamsbeharing enz. enz. En dan ook nog eens onzekerheid, stoer gedrag, experimenteren, zin in seks, je grenzen verleggen, verliefdheid, verkering, voor het eerst met elkaar naar bed gaan, het hoort er allemaal bij. Deze lichamelijke en geestelijke veranderingen kunnen een hoop stress met zich mee brengen. Pubers met autisme Als voor pubers deze veranderingen veel stress vooroorzaken, dan kan dit bij pubers met een vorm van autisme nog eens extra veel stress veroorzaken. Denk bijv. eens aan dubbelzinnigheden, schuttingtaal en verbloemd taalgebruik wat wordt gebruikt. Er ontstaan nieuwe, onvoorspelbare sociale codes en cues die niet goed begrepen kunnen worden. Om te overleven in deze jungle van puistjes en puberteit kunnen ze soms in lastige situaties terecht komen. Door hun soms wat onhandige gedrag kan het zijn dat hun eerste ervaringen op het pad van de liefde niet positief zijn. Dit kan het negatieve zelfbeeld, wat ze soms van zichzelf hebben, alleen maar versterken. Daarom is het belangrijk veel te investeren in deze pubers om ze zo goed mogelijk door deze verwarrende periode heen te helpen. 10

11 Denk voordat je doet. Bedenk goed en voorafgaand aan de seksuele voorlichting wat iemand met autisme met de gegeven informatie in het dagelijks leven kan doen en hoe hij/zij aangeleerde vaardigheden waar, op welk moment en op welke plaats dit kan toepassen. Kijk naar de ontwikkelingsleeftijd en het niveau van functioneren op cognitief(verstandelijk) en sociaal gebied. Er kan verschil zijn tussen de lichamelijke ontwikkeling en de cognitieve ontwikkeling. Houd rekening met vertraging in het verwerken van informatie. Neem de tijd om informatie te laten verinnerlijken Autisme is geen excuus maar een gegeven. Autisme is geen vrijbrief voor ongewenst en onaangepast gedrag. Toon respect voor mensen met een vorm van autisme. Laat ze in hun waarde, geef ze ruimte en geef ze de gelegenheid te zijn wie ze zijn. Er kan soms veel verwarring zijn bij mensen met autisme. Een luisterend oor en het serieus nemen van hun vragen en problemen kan vaak al genoeg zijn. 11

12 Liefste Ik zoek een woord, een heel nieuw woord, een woord dat niemand kent, ik zoek een woord dat zeggen wil, dat jij de liefste bent (uit: Jij bent de liefste Hans en Monique Hagen) Intimiteit Intimiteit moet een onderdeel zijn van de seksuele voorlichting. Intimiteit en seksualiteit zijn zoals eerder gezegd onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het is het delen van je diepste gevoelens en het staat in relatie tot wat ons het meest nabij is. Intimiteit is meer dan seksualiteit. Daarom is het goed om bij intimiteit stil te staan en dit specifiek te benoemen. Een kwestie van gevoel. Intimiteit is niet onder woorden te brengen. Je moet als het ware tussen de regels door kunnen lezen. Het is vaak een kwestie van gevoel en van onuitgesproken verwachtingen. En dat kan nu juist bij mensen met een vorm van autisme vragen en problemen oproepen. Intimiteit is een intense zintuiglijke ervaring. Voor mensen met een vorm van autisme is de grote vraag; Wat wil de ander dat je ziet, hoort, ruikt, voelt of proeft? Hoe weet je wanneer je wat moet doen? Intimiteit is moeilijk in woorden uit te leggen. Aan ons de taak om mensen met een vorm van autisme te leren hoe ze tussen de regels door kunnen lezen. Wat is intimiteit? We hebben allemaal onze eigen invulling van intimiteit. Intimiteit is onder andere: zorg voor elkaar (niet alleen partner relatie, maar ook ouder-kind, vriendschap) kwetsbaar durven zijn ontspanning elkaar troosten elkaar aanvoelen elkaar ondersteunen elkaar aanraken (b.v. omhelzen, masseren) lezen van lichaamstaal uitwisseling van (fysieke) energie romantiek delen van fysiek genot; iets wat je kunt ervaren met al je zintuigen (hier hoort ook b.v. bij luisteren naar muziek, dansen, samen eten, e.d.) Intimiteit draagt bij aan een positief zelfbeeld. Autisme en intimiteit Een intieme relatie kan voor mensen met een vorm van autisme moeilijk zijn, maar absoluut niet onmogelijk. Het is belangrijk om abstracte begrippen concreet te maken om zo mensen met een vorm van autisme hun eigen weg te leren vinden in intimiteit. 12

13 Hou( me) vast Om intimiteit te verduidelijken Houvast aan the big 5: HOE, WAT, WAAR, WANNEER, WIE? Wie ben jij en wat wil jij zelf? Praat over relaties. Met wie heb je bijv. een relatie? Dat zijn niet alleen je ouders of je vrienden, maar ook je juf of meester, klasgenootjes, broertjes en zusjes e.d. Probeer gestalte te geven aan intimiteit d.m.v. verduidelijking en visualisatie Leg uit wat de regels kunnen zijn. Spreek codes af die ze kunnen gebruiken Aangaan van relaties Het is goed mogelijk dat mensen met een vorm van autisme een bevredigende relatie aan kunnen gaan. Vanuit ToM is het voor mensen met een vorm van autisme soms moeilijk om zich, op een voor ons juiste manier, in een ander te verplaatsen. Hierdoor kan het aangaan van een goede relatie soms problemen op leveren. Het is belangrijk om na te gaan wat hun beeld van een relatie is. Verduidelijking van het begrip relatie en goede begeleiding kunnen bijdragen tot het aangaan en behouden van een goede relatie. Voorbeeld uit de film Adam(2009): Beth huilt. Adam staat in de kamer, blijft stil staan en zegt: Ik kan zien dat je van streek bent, maar ik weet niet wat ik moet doen. Beth vraagt: Kun je me een knuffel geven? : Adam: Ja. Adam blijft staan. Beth: Adam, ik wil dat je me knuffelt. Adam loopt naar haar toe en geeft haar een knuffel. 13

14 Vertrouwen en in control zijn Ga bij het geven van sekseducatie ervan uit dat je degene met autisme die je voorlichting gaat geven goed kent. Heb vertrouwen in jezelf. Wees niet bang om af en toe te zeggen dat je het moeilijk vindt om het goed te vertellen. Geef toe, als het nodig is, dat je het soms iets niet weet. Vertrouw er op dat mensen met een vorm van autisme soms meer informatie aankunnen dan je zelf denkt. Ga uit van hun nieuwsgierigheid en hun drang om te ontdekken. Onze taak is om ze op de juiste manier hierin de weg te wijzen. Belangrijk is om je eigen grenzen in de gaten te blijven houden en die ook aan te geven. Als je zelf het gevoel hebt over je eigen grenzen heen te gaan, schakel dan je partner, collega of deskundige hulp in. Verder zijn er talloze goede voorlichtingsboeken die je hierbij kunnen ondersteunen. Voor mensen met een vorm van autisme kan het fijn zijn om een tijd en moment op de dag af te spreken om over seks te praten. Behandel dit dan ook als een gewoon onderdeel van de dag. Plannen geeft houvast, maar soms kun je het ook gewoon laten gebeuren. De meest goede gesprekken ontstaan spontaan en soms ook op onverwachte momenten. Een film of serie op t.v. kan vaak een mooie aanleiding zijn voor een gesprek. Hoe gewoner jij er mee omgaat, hoe gewoner seks en intimiteit voor iemand met een vorm van autisme wordt. Accepteer de eigenheid van mensen met een vorm van autisme en accepteer vooral dat die anders kan zijn dan van mensen zonder autisme. 14

15 Bezemsteel met condoom. Hier volgen wat voorbeelden uit het leven van verliefdheid van Roel en Anna. Roel vindt het heel leuk om vieze woorden en schuttingtaal te gebruiken. Op het plein, in de klas en als er thuis visite is. Roel weet dat het niet hoort, maar toch kan hij zichzelf hierin niet beheersen. Als dit voor Roel in gekaderd wordt en met hem wordt afgesproken waar en wanneer en ook tegen wie hij dat kan zeggen, kan Roel dit beter plaatsen en verminderd dit gedrag. Anna trekt een wit t-shirt met een hart erop aan als ze alleen maar wil knuffelen en niet wil zoenen. Roel en Anna hebben ruzie in de pauze. Na schooltijd gaat Roel naar Anna toe en wil haar zoenen. Anna wil dat niet. Roel begrijpt het niet. Ze hebben toch verkering en dan kan hij haar dus gewoon omhelzen. We praten met Roel en Anna hierover. Boos zijn en zoenen dat gaat niet samen. Eerst praat je een ruzie uit, dan ben je weer blij met elkaar en dan kun je weer zoenen. Roel en Anna praten en lachen met elkaar op het plein. Als Anna ziet dat Roel ook met andere meisjes praat en lacht, wordt ze boos op Roel. Praten en lachen horen voor Anna bij hun verkering. Als verrassing heeft Roel voor Anna een cd gebrand met haar lievelingsmuziek. Roel geeft de cd aan Anna. Hier voor jou, zegt hij. Anna pakt de cd aan, bedankt Roel niet, maar gaat verder met haar gesprek met haar vriendin. Roel blijft even staan, maar als een reactie uitblijft, loopt hij teleurgesteld weg. Roel is niet in staat om haar te vragen wat ze er van vindt. Voor Anna is het gesprek met haar vriendin om dat moment belangrijker. Er wordt gebruik gemaakt van naaktfoto s om daarmee de verschillen tussen de uiterlijke geslachtskenmerken aan te geven. Voor Roel en Anna hoeft dit nog niet voldoende te zijn om ook in het alledaagse leven het verschil tussen mannen en vrouwen op te merken. Het is niet namelijk niet gebruikelijk dat mannen en vrouwen naakt op straat lopen. Het is dus van belang om ook te werken met afbeeldingen van mensen die gekleed zijn. Voornamelijk dit soort beeldmateriaal moet goed doordacht zijn en vraagt veel creativiteit. Zijdelings komt hierbij ook bijv. aan de orde: wie mag je aanraken, waar mag je iemand aanraken en onder welke omstandigheden? 15

16 Roel heeft een andere deo op dan gebruikelijk omdat zijn deo op was en hij die van zijn vader heeft gepakt. Roel wil een arm om Anna heen slaan, maar Anna wijst hem af omdat hij in de beleving van Anna stinkt. Roel heeft leert tijdens de les seksuele voorlichting hoe hij zijn penis moet wassen. Na de eerstvolgende gymles weigert hij te douchen. Hij wil niet zeggen waarom hij dit niet wil. Dit herhaalt zich nog een paar keer. Roel wil niet meer douchen. Uiteindelijk komt het hoge woord er uit Tijdens de les vertelde de leerkracht dat je een washandje nodig hebt om je penis goed te kunnen wassen, maar Roel heeft nooit een washandje bij zich. We leggen Roel uit dat het fijn is om even te douchen na de gym omdat je dan weer lekker fris bent. We spreken met hem af dat hij thuis onder de douche zijn penis wast zoals het hoort en dat hij na de gym even snel doucht om weer fris te worden. Anna loopt een beetje verdrietig rond op het plein. Roel is met zijn vrienden aan het kletsen, terwijl zij zich juist zo verheugd had op een pauze met Roel. Anna blijft een beetje om het groepje heen hangen; ze durft niet goed naar Roel toe te gaan. Roel ziet Anna wel staan, maar schenkt geen aandacht aan haar verdrietige gelaatsuitdrukking. Als ze naar binnen gaan loopt Roel naar Anna toe en wil een arm om haar heen slaan. Maar Anna wil dat niet; ze loopt boos bij hem weg zonder iets te zeggen. Roel blijft verbaasd achter; wat heeft hij verkeerd gedaan? Oorbeeld: Anna en Roel zoenen met elkaar tijdens het schoolt.v. kijken. Hun leerkracht zegt dat dat niet mag! Anna en Roel hebben net geleerd dat zoenen bij verkering hoort! De leerkracht spreekt vervolgens af waar en wanneer je mag zoenen op school. Roel en Anna hebben een les over voorbehoedsmiddelen. De leerkracht doet voor hoe je een condoom moet omdoen. Als voorbeeld pakt ze een bezemsteel en doet daar de condoom om. Op een dag komen Roel en Anna op school met het verhaal dat ze bij elkaar in bed hebben gelegen. Vol trots vertellen ze dat een condoom hebben gebruikt. Van beneden hebben ze een bezemsteel opgehaald, er volgens de aanwijzingen van de leerkracht een condoom omheen gedaan en de bezemsteel met condoom in de hoek van de kamer gezet! Zo hebben ze samen een tijd liggen kijken naar de bezemsteel met condoom. 16

17 Literatuur en bronnen: Lezing Autisme, seksualiteit en intimiteit: Enkele aanknopingspunten voor specifieke sekseducatie ( WTA Peter Vermeulen, 2006) Autisme en contextblindheid (Peter Vermeulen 2010) Lezing Seksualiteit Autistisch Spectrum Verkenning (WTA Robert Emmen 2003) Auticomm Seksuele voorlichting aan mensen met een verstandelijke beperking Bosch en Suykerbuyk Onderzoeken Hénault & Attwood (2003), Hans Hellemans (2004) en Hénault (2006), Frith, Baron-Cohen,. Autivision Geef me de 5, Colette de Bruin Martine Delfos Bastiaanse (2006), Hazlett (2006) Film Adam(2009) Voetnoot: In mei 2013 wordt DSM-V ingevoerd. Vanaf dat moment verdwijnt Klassiek Autisme als losse diagnose en zal samen met het syndroom van Asperger, PDD-NOS, atypisch autisme, MCDD, het syndroom van Rett en desintegratiestoornis van de kinderleeftijd als één categorie worden benoemd: autismespectrumstoornis. Met speciale dank aan: Auticomm coaches/trainers Marjon Kuipers en Gijs Horvers Opleidingsgroep Auticomm autismevriendelijke coach sept maart 2013 en alle pubers met een vorm van een autisme die de inspiratiebron zijn en model staan voor het liefdesleven van Roel en Anna. Bea Driessen. 17