CONSENSUS DOKUMENT PEDIATRISCH DELIER (2009)

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "CONSENSUS DOKUMENT PEDIATRISCH DELIER (2009)"

Transcriptie

1 CONSENSUS DOKUMENT PEDIATRISCH DELIER (2009) Consultatieve kinder- en jeugdpsychiatrie Nederland Consensus dokument pediatrisch delier versie

2 CONSENSUS DOKUMENT PEDIATRISCH DELIER (2009) Auteurs Jan Schieveld, en Judith van der Valk, Maastricht UMC+ Annelou de Vries, VUmc Amsterdam Luuk Kalverdijk, Accare & UMC Groningen Arn Theil, Curium, UMC Leiden Mede namens de leden van de werkgroep Consultatieve & Liaison kinder- en jeugdpsychiatrie: AnnePauline Cohen, De Bascule & UMC Amsterdam Mijnke Janssen, Karakter & UMC Radboud Nijmegen Lideweij Knook, UMC Utrecht Babette de Graeff, UMC Utrecht Monique van Lier, Sophia Kinderziekenhuis, Erasmus UMC Rotterdam Babette van Beusekom, Sophia Kinderziekenhuis, Erasmus UMC Rotterdam Eveline Verbist, Triversum, Alkmaar Jeanne van Weel, De Jutters, Den Haag Jaap Hage, Ziekenhuis West-Friesland, Hoorn Tekstuele ondersteuning: Kirsten Venrooij, research assistent MUMC+, Jolien Nivelle, medisch secretaresse MUMC+ Consensus dokument pediatrisch delier versie

3 Inhoudsopgave 1. Rationale 2. Introductie 3. Klinische presentaties en differentiaal diagnose 4. Etiologie 5. Meetinstrumenten 6. Algoritmische benadering 7. Behandeling 8. Beperkingen 9. Slotopmerkingen 10. Dankwoord 11. Referenties 12. Bijlagen: 1. vier algoritmes 2. info folder t.b.v.: ouders - familie - multidisciplinair team 3. invulformulier PD t.b.v. verpleging 4. de hand versie Consensus dokument pediatrisch delier versie

4 1. Rationale Delirium is acute brain failure in man (- and in child ).[1] In 2004 verscheen in Nederland, geïnitieerd door de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) en onder voorzitterschap van mevr. Prof. dr. R.C. van der Mast, de multidisciplinaire Richtlijn Delirium [2]. Hierin werd met geen woord gesproken omtrent het pediatrisch delier (PD), maar het gemis werd wel ervaren, zowel door de auteurs zelf als door de collega s in het veld. Overigens verkeert deze richtlijn zich in het goede gezelschap van de DSM-IV, want daarin wordt in het hoofdstuk met betrekking tot de kinderpsychiatrie -naar wij aannemen geschreven door kinder- en jeugdpsychiaters- ook met geen woord gerept omtrent het PD [3]. Echter: er worden in het hoofdstuk Delirium -naar wij aannemen geschreven door volwassen psychiaters- wel zes belangrijke regels aan gewijd. De gegevens beginnen zich te verzamelen waaruit blijkt dat het PD zeker bij kritisch zieke kinderen op een pediatrische intensive care unit (PICU) een klinisch belangrijke, maar ook een sterk ondergewaardeerd en miskende, aandoening is. Dit feit wordt ook uitgedragen door de sectie Intensive Care Kinderen van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeskunde (NVK) en het is in nauw overleg met hen -o.a. blijkend uit hun schriftelijke adhesie betuiging met dit initiatief dd. 25 nuari dat wij aan het opstellen van deze richtlijn PD zijn begonnen. Wij zijn de leden van de Nederlandse werkgroep Consultatieve & Liaison (CL) kinderpsychiatrie georganiseerd door en o.l.v. Arn Theil (Curium/LUMC); kinderen jeugdpsychiaters van de academische klinieken en een aantal sterk geïnteresseerde en betrokken collega s van perifere klinieken. Het streven was om eerst tot consensus binnen onze eigen werkgroep te komen, en om daarna draagvlakverbreding te zoeken via onze afdeling kinder- en jeugdpsychiatrie van de NVvP. Vervolgens zal er een kritische uitwisseling plaatsvinden met de collega s van de sectie Intensive Care Kinderen ter amendering en ten slotte hun vaststelling. Daarna zal als finale stap aan de beide moederverenigingen, de NVv P en de NVK, de richtlijn gelijktijdig worden aangeboden met het verzoek tot beoordeling en ter laatste vaststelling en onderschrijving. Dan zal er, naar wij hopen, een breed gedragen eerste Nederlandse en multidisciplinaire richtlijn zijn ontwikkeld omtrent het PD. Tenslotte zullen wij met de collega s van andere relevante specialismen -met name de kinderneurologie- ook trachten te komen tot consensus en hun instemming aangaande deze richtlijn d.m.v. een soortgelijke procedure. Tot besluit: ook de inspectie voor de volksgezondheid vindt het delier van zulk groot belang dat een delierprotocol als kwaliteitseis is gesteld aan alle Nederlandse ziekenhuizen. De thans voorliggende richtlijn kan hier een wezenlijke bijdrage aan leveren m.b.t het aspect het delier bij kinderen. Wij hopen dat deze richtlijn PD er mede toe zal mogen bijdragen dat er tenslotte een geïntegreerde multidisciplinaire richtlijn delier zal komen m.b.t. alle leeftijdsklassen en alle settingen. Consensus dokument pediatrisch delier versie

5 2. Introductie Algemeen Delier, delirium of ijlen -zoals het in de volksmond genoemd wordt- is een potentieel ernstige neuropsychiatrische stoornis. Het wordt door de DSM-IV gekenmerkt door 1) een bewustzijnsverandering met verminderde aandacht, 2) een cognitieve functiestoornis, 3) plotseling ontstaan en fluctuerend beloop en 4) een pathofysiologische oorzaak. Het is een bekend fenomeen bij, vooral kritisch zieke, volwassenen en/of geriatrische patiënten, maar praktisch onbekend bij kritisch zieke kinderen [4]. De prevalentie in een ziekenhuis is bij volwassenen tussen de 10 en 15%, bij ouderen tussen de 10 en 40% en 60-80% bij beademde patiënten op een volwassen intensive care [5, 6]. Over de incidentie bij kritisch zieke kinderen is nog niet veel bekend. Wel stelde Bleuler al voor de Tweede Wereldoorlog vast dat kinderen zo makkelijk delirant worden dat het voor ons niet interessant is [1]. Ook de DSM-IV vermeldt in het hoofdstuk Delirium dat kinderen snel delirant kunnen worden. Er zijn echter geen criteria voor het pediatrisch delier geformuleerd. Niemand kent de prevalentie van het pediatrisch delier in de thuissituatie. Maar waarschijnlijk is het aldaar hoog prevalent, en het natuurlijk beloop is bijna altijd goedaardig en self limiting. Het is belangrijk om in de ziekenhuissetting een delier te herkennen, omdat dan een delier -in ieder geval bij volwassenen en bearden- met een veel slechtere outcome gepaard gaat.[6] Kritisch ziek zijn wordt gedefinieerd als een dreigend orgaanfalen van hart en/of longen en/of brein. Steeds nadrukkelijker wordt heden ten dage in literatuur omtrent kritisch ziek zijn expliciet beseft -en ook door andere disciplines dan de onze- dat er niet vijf vitale parameters zijn: bloeddruk, pols, temperatuur, ademfrequentie en pijnbeleving, maar nog een zesde: de mentale status! [7]. Het delier is de belangrijkste voorspeller voor de naderende dood bij oncologische patiënten en bearden. Het delier is bij volwassenen en bearden, die tevens beademd worden, ook gecorreleerd aan een langere opnameduur en een hogere mortaliteit na 6 maanden. Zolang er geen eenduidige tegenargumenten zijn moet, ons inziens, aangenomen worden dat voor kinderen en jeugdigen die beademd worden in een PICU-context hetzelfde geldt. Immers: kritisch zieke kinderen hebben weliswaar een veel grotere veerkracht dan kritisch zieke volwassenen of bearden, maar zijn verder in biologische en (patho)fysiologische zin natuurlijk veel meer gelijkend dan verschillend. Incidentie Post-anesthesie vermelden Kain et al. een incidentie bij kinderen van 24% [8] en Sikich en Lerman noemen incidenties variërend tussen de 25 en 80% [9]. Op de PICU in Salt Lake City (Utah, VS) vonden Larsen et al. [10] een incidentie van 4% en Schieveld et al. vonden een leeftijdsgebonden cumulatieve incidentie op de PICU in Maastricht van 3%, bij 0-3 rigen, oplopend tot 19% bij rigen, met als gemiddelde een incidentie van 5% [11]. Deze percentages zijn opvallend laag, zeker wanr men bedenkt dat 33% van de kinderen 3 maanden na ontslag van de PICU psychotische herinneringen, zoals wanen en angstwekkende hallucinaties, rapporteren [12]. Consensus dokument pediatrisch delier versie

6 Het lage percentage dat gevonden werd ligt waarschijnlijk aan de onbekendheid van deze klinische entiteit en aan het feit dat er ook nog geen compleet diagnostisch instrument voor bestaat. Van deze gemiste delieren zal vermoedelijk een aanzienlijk deel bestaan uit hypoactieve delieren, aangezien de symptomen hiervan minder opvallend en dus moeilijker te herkennen zijn, of heel anders geduid worden als bijv. slechts een stressreactie of een depressie (wat op zich soms nog geen verkeerde gedachte is, maar geen recht doet aan de onderliggende acute neuropsychiatrische pathologie). Wetenschappelijk onderzoek Het pediatrisch delier (PD) is in vergelijking met het delier bij volwassenen en bearden sterk onderbelicht, zowel in de standaard tekstboeken als in de wetenschappelijke literatuur zoals al eerder genoemd [4]. Middels een Pub Med onderzoek, uitgevoerd op 7 nuari 2008, zijn er met de MESH (Medical Search Heading) term delirium ± hits, de eerste uit de VS,1902, (betreffende het delirium tremens); de combinatie adults en delirium resulteert in ± hits, de eerste uit Frankrijk, 1964, en de combinatie children en delirium levert hits, de eerste uit Frankrijk, 1955; en de combinatie pediatric en delirium levert 100 hits op, de eerste uit Duitsland, Verreweg de meeste literatuur omtrent het PD is geschreven door anesthesisten. Dit betreffen bijna altijd publicaties omtrent de onttrekkingsdelieren ( emergence delirium ) in de post-ok fase tijdens het natuurlijk uitsluipen van de anesthesiemiddelen. 3. Klinische presentaties en differentiaal diagnose Klinische presentaties gerelateerd aan DSM-IV en ICD-10 criteria op de PICU Er zijn drie presentaties van delier met verschillende diagnostische betekenis: predelier / prodromaal delier, subsyndromaal delier en full blown delier [13, 14]. Deze presentaties zijn nog niet gerelateerd aan een diagnostisch classificatiesysteem. De belangrijkste diagnostische classificatiesystemen zijn de DSM-IV en de ICD-10 (International Classification of Diseases -10th revision) die respectievelijk met hun vier en zes criteria voor de diagnose van delier een grote mate van overlap vertonen [15]. DSM-IV criteria: A. Bewustzijnsstoornis met verminderde aandacht (verminderd vermogen om aandacht vast te houden of te verplaatsen). B. Verandering in de cognitieve functies (geheugenstoornis, desoriëntatie taalstoornis) of ontwikkeling van een waarnemingsstoornis. C. Ontstaat in korte tijd (meestal uren tot dagen) met neiging tot fluctueren in verloop van de dag. D. De stoornis is veroorzaakt door directe fysiologische gevolgen van een somatische aandoening. Consensus dokument pediatrisch delier versie

7 De gemeenschappelijke criteria zijn de bewustzijnsverandering met verminderde aandacht, de cognitieve functiestoornissen, het plotseling ontstaan en fluctuerend beloop en de pathofysiologische oorzaak. De aanvullende items van de ICD-10 zijn de psychomotore veranderingen en verstoringen van de slaap of van de slaapwaakcyclus. Tabel 1: Drie delirium presentaties op de PICU in relatie tot de DSM-IV criteria Aantal DSM-IV Welke DSM-IV criteria zijn aanwezig? Diagnose criteria aanwezig 1 Criterium D) pathofysiologische oorzaak Geen delier 2 Criterium D) pathofysiologische oorzaak + A) bewustzijnsverandering met verminderde aandacht + B) cognitieve functiestoornis + C) plotseling ontstaan en fluctuerend beloop Predelier/ prodromaal delier 3 Criterium D) pathofysiologische oorzaak + A) bewustzijnsverandering met verminderde aandacht en B) cognitieve functiestoornis + A) bewustzijnsverandering met verminderde aandacht C) plotseling ontstaan en fluctuerend beloop + B) cognitieve functiestoornis en C) plotseling ontstaan en fluctuerend beloop 4 Criterium D) pathofysiologische oorzaak + A) bewustzijnsverandering met verminderde aandacht en B) cognitieve functiestoornis en C) plotseling ontstaan en fluctuerend beloop Subsyndromaal delier Full-blown delier De tabel laat de relatie zien tussen de vier deliercriteria van de DSM-IV in relatie tot de drie klinische presentaties. Criterium D, een pathofysiologische oorzaak, is altijd aanwezig bij kritisch zieke kinderen op de PICU. Er is daarnaast ook bijna altijd sprake van een bewustzijnsverandering met verminderde aandacht (criterium A), vanwege het ernstige ziek zijn en/of de sedatie. Er is klinisch een verschil tussen aandachtsvernauwing aan de ene kant, en aandachts- cq. bewustzijnsvermindering (somnolent - sopor - stupor - coma - dood) aan de andere kant, maar beide komen regelmatig voor bij een en dezelfde patient. Daarnaast geldt ook dat al bij een geringe lichamelijke aandoening, zoals bijvoorbeeld een griep, de executieve functies, zoals de aandachtsfunctie, snel in kwaliteit verminderen oftewel: First out, last back [16, 17]. Hieruit moet dan geconcludeerd worden dat twee van de vier DSM-IV criteria dus bijna altijd al aanwezig zijn op een PICU, en dat dus ook bijna alle kritisch zieke kinderen op een PICU zich al in een prodromaal/predelirant stadium moeten bevinden. Indien drie criteria aanwezig zijn, zal het kind gediagnosticeerd worden als subsyndromaal. Wanr alle criteria aanwezig zijn, kan de diagnose delier gesteld worden. Als alleen de pathofysiologische oorzaak aanwezig is, is het kind niet delirant. Psychomotore veranderingen zijn ook een criterium van de ICD-10, maar verbazingwekkend niet opgenomen in de DSM-IV. Dit kenmerk wordt echter door velen beschouwd als een van de belangrijkste eigenschappen van het delier en het leidde daarom ook tot het onderscheid in de verschillende types delier: hyperactief, hypoactief en gemengd[6]. Wij stellen daarom ook voor om de psychomotore veranderingen gelijkwaardig te stellen aan de cognitieve functiestoornis in de mate van gewicht waarmee het bijdraagt aan het diagnosticeren van een delier op de PICU. Consensus dokument pediatrisch delier versie

8 De verstoring van de slaap en het slaapwaakritme, ook een criterium van de ICD-10 maar niet in de DSM-IV, achten we minder relevant, vanwege de frequent gegeven sedatie. Maar het fenomeen sundowning, oftewel het ontstaan of erger worden van agitatie of delier na zonsondergang, moet hier wel vermeld worden als frequent voorkomend. Men kan zich afvragen of het wel mogelijk is om de DSM-IV en ICD-10 criteria zomaar toe te passen op kinderen. Kinderen zijn immers geen kleine volwassenen: ze hebben hun eigen ontwikkelingsstadia en kwetsbaarheden. De klinische presentaties van deze pediatrische delieren, die ook hier dreigend (acuut) breinfalen representeren, zijn echter op hoofdlijnen hetzelfde als bij volwassenen. Ze zijn al beschreven vanaf de zeer jonge leeftijd van 6 maanden oud [4], [18]. Specifieke symptomatologie Het pediatrisch delier lijkt uit ongeveer dezelfde symptomen te bestaan als het delier bij volwassenen [6]. Het probleem is echter dat het heel moeilijk kan zijn om zo n symptoom te beoordelen, wanr een kind niet kan praten (doordat het bijvoorbeeld nog te jong, te ziek of geïntubeerd is). Een voorbeeld van zo n symptoom zijn de cognitieve veranderingen. Bij kinderen is het daarom belangrijk ook op andere aspecten te letten. Het opvallendste symptoom bij kinderen is meestal de onrust (psychomotore agitatie) die gezien wordt bij een hyperactief delier: plukken aan het beddengoed, uit bed willen klimmen of onverwachte bewegingen maken. Moeilijker te ontdekken, maar minstens zo belangrijk, is de psychomotore remming in een hypoactief delier: apathie, lethargie, catatonie of rigiditeit. Ook bij hogere corticale functiestoornissen, autonome dysregulatie, angst, mmeren of wanr het kind ontroostbaar is, moet aan delier gedacht worden. Tenslotte is de mening van de ouders of andere verzorgers van groot belang. Indien zij aangeven dat het gedrag van hun kind thans anders is dan voorheen tijdens opname, staat differentiaal diagnostisch delier op de eerste plaats [19]. Differentiaal diagnose De rol van de kinderpsychiater rondom alle aspecten van het delier is belangrijk. Deze is gewend het gedrag en het functioneren van kinderen te beoordelen, te differentiëren van andere (neuro)psychiatrische aandoeningen, het gedrag over de tijd goed uit te vragen, en te waarderen ten opzichte van zowel de ontwikkelingsfase als juist ook de medische context. De kinderpsychiatrische differentiaaldiagnose van een delier bij kinderen omvat regressieve toestandsbeelden, oppositiol gedrag ten gevolge van acute stress, een aanpassingsstoornis, een dissociatieve stoornis/conversiestoornis met of zonder regressie en een psychose op de kinderleeftijd. De ervaring leert dat de diagnose delier bij kritisch zieke kinderen vooral op de PICU meestal duidelijk te stellen is, hoewel het soms moeilijk kan zijn een delier te differentiëren van een andere, primair optredende, psychiatrische stoornis. In het algemeen heeft een enkelvoudige verklaring voorrang boven multipele verklaringen voor gelijktijdig optredende somatische en psychiatrische symptomen (Occams scheermes)[20]. Consensus dokument pediatrisch delier versie

9 Het is dus waarschijnlijker dat psychiatrische symptomen bij jonge, kritisch zieke kinderen een direct gevolg zijn van een aanwezige somatische aandoening, dan dat het toestandsbeeld veroorzaakt wordt door het toevallig gelijktijdig optreden van een lichamelijke ziekte en een daarmee niet samenhangende psychiatrische stoornis. Daarnaast wordt in de literatuur gesuggereerd dat het optreden van subtiele hogere corticale functiestoornissen, zoals dyspraxie en dysfasie, eerder te wijten is aan een onderliggende organische aandoening leidend tot een delier, dan aan acute emotionele stress leidend tot regressie. Dit geldt zeker ook voor het acute begin van incoherente spraak. Bewustzijnsstoornissen zijn altijd sterk indicatief voor een somatische oorzaak, zeker in combinatie met hogere corticale functiestoornissen of andere neurologische symptomen [21]. 4. Etiologie Het delier moet beschouwd worden als de fenotypische expressie van een dreigend orgaanfalen van het brein ( encephalopathie ) ten gevolge van het genotypisch onderliggend lijden en/of de behandelingen daarvan. Aan een delier ligt altijd een organisch lijden ten grondslag, maar in 10% van de gevallen wordt er geen verklaring gevonden. De verschillende oorzaken zijn samengevat in het Engelse acroniem I WATCH DEATH (zie tabel 1, hieronder) [22]. Waar psychiaters over delier spreken, hebben neurologen het vaak over encephalopathie, zoals bijv. metabole encephalopathie (in 40% van de gevallen) of medicamenteuze encephalopathie ( in 20% van de gevallen). Meestal zijn het meerdere oorzaken tegelijk die samen tot een delier leiden. Alle somatische aandoeningen en alle daarmee gerelateerde behandelingen, vooral de medicamenteuze, alsmede het staken daarvan, kunnen alle een delier induceren of verergeren. De meest voorkomende oorzaken zijn infecties en medicatie, zoals narcosemiddelen [5, 22]. Delier wordt daarom met name gezien na een operatie en/of bij kritisch zieke kinderen. Tabel 1: Mogelijke oorzaken van delier, samengevat in het Engelse acroniem I WATCH DEATH [22]. I Infectious Infecties: meningo-encefalitis W Withdrawal Onttrekking van (ges)middelen: analgetica/sedativa, alcohol A Acute metabolic Acute metabole aandoeningen: acidose, alkalose, elektrolytverstoringen, lever- of nierfalen T Trauma Trauma s: brandwonden, operatie C CNS pathology Aandoeningen van het centraal zenuwstelsel: bloedingen, infarcten, tumoren H Hypoxia Hypoxie: cardiogene of hypovolemische shock D Deficiencies Deficiënties: vitamine B12 E Endocrinopathies Endocriene stoornissen: hypo- of hyperglycemie A Acute vascular Acute vaataandoeningen: vasculitis T Toxic or drugs Vergiftiging of (overdosering van) gesmiddelen H Heavy metals Zware metalen: lood, kwik Consensus dokument pediatrisch delier versie

10 De pathofysiologie van het delier is onbekend, maar er zijn twee hypothesen die vaak teruggevonden worden in de literatuur. De ene betreft een neurometabole ontregeling op synapsniveau leidend tot verstoring van de verschillende neurotransmittersystemen; en de ander betreft die m.b.t. ontstekingsproducten, zoals bij-voorbeeld antigeen-antilichaamreacties en/of cytokinen etc., met een direct neurotoxisch effect op het centrale en autonome zenuwstelsel. 5. Meetinstrumenten Er bestaan drie soorten meetinstrumenten: 1) screenings- 2) diagnostische en 3) ernst zwaarte meetinstrumenten. Deze worden primair gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek, maar zijn ook voor klinisch gebruik geschikt, en vertonen een grote mate van overlap met elkaar. De instrumenten zijn geijkt op de gouden standaard: de conclusies van het (kinder)psychiatrisch onderzoek, en maken dat ook andere disciplines met behulp hiervan de diagnose zouden kunnen stellen. De werkgroep Richtlijn Delirium (RD), v.d. Mast et al, 2004, acht echter deze drie soorten instrumenten voor de dagelijkse praktijk bij bearden en volwassenen niet noodzakelijk. Bij kritisch zieke kinderen in een PICU context zijn wij echter deels een andere mening toegedaan (zie hieronder). Algemene opmerkingen Er bestaan verschillende diagnostische instrumenten, zoals de Delirium Rating Scale (DRS), the Delirium Rating Scale-Revised-98 (DRS-R-98) [23], the Pediatric Anaesthesia Emergence Delirium scale (PAED) [9], de Intensive Care Delirium Screening Checklist (ICDSC) [24] en de Confusion Assessment Method of the Intensive Care Unit (CAM-ICU) [25]. Deze diagnostische instrumenten zijn gevalideerd, maar geen enkel specifiek voor kritisch zieke kinderen van 0 tot 18 ar op de PICU. De DRS en de DRS-R-98 zijn gevalideerd voor volwassenen, maar niet op een intensive care unit (ICU). De PAED is gevalideerd voor kinderen post-anesthesie in de leeftijd van 19 maanden tot 6 ar, dus niet op een ICU en bij kinderen van alle leeftijden. De ICDSC en de CAM-ICU zijn gevalideerd voor volwassenen in een intensive care setting, maar niet voor kinderen. Men denkt echter dat de ICDSC en CAM-ICU bij kinderen vanaf 8 ar ook wel af te nemen zijn. De pediatrische versie van de CAM-ICU, de p-cam-icu, is de aangepaste, simpelere versie voor kinderen. Men denkt dat deze af te nemen is bij kinderen vanaf de leeftijd van 5 ar. De p- CAM-ICU is echter nog niet gevalideerd. Daarnaast is de meerderheid (80%) van de kinderen op een (Nederlandse) PICU onder de 3 ar en zal de p-cam-icu daarom meestal niet af te nemen zijn. Het probleem bij veel items van deze instrumenten is dus dat ze niet af te nemen zijn, en deze items betreffen vooral de cognitieve functies. Het instrument is vaak niet, of slechts maar ten dele, af te nemen, omdat de communicatie met de kinderen op een PICU heel lastig -zo niet onmogelijk- kan zijn. Dit komt bijvoorbeeld door de ernstige ziekte, sedatie, mechanische ventilatie, de jonge leeftijd of mentale retardatie. Deze factoren zijn echter juist vaak wel aanwezig op een PICU. Consensus dokument pediatrisch delier versie

11 Het is daarom belangrijk dat een diagnostisch instrument voor delier in een PICU zich focust op het gedrag van de kinderen, zoals in de PAED, in plaats van op de neuropsychologische functies, zoals in de p-cam-icu. Gedrag is namelijk altijd te scoren. Een relatief nadeel van de PAED is dat deze natuurlijk negatief beïnvloed wordt, en dus minder betrouwbaar wordt, wanr het kind diep gesedeerd is (met de uitzondering van fighting the ventilator in het geval van een hyperactief delier). Het waarderen van het sedatieniveau is dus een belangrijk onderdeel van het diagnostische proces rond PD op de PICU. Specifieke opmerkingen Delirium Rating Scale & Delirium Rating Scale-Revised-98 & MMSE Met betrekking tot de diagnostische en ernst zwaarte instrumenten, beveelt de werkgroep Delirium bij volwassenen alleen de DRS R 98-NL aan (niveau 2); en voor het bepalen van het cognitief functioneren de Mini Mental State Examination (MMSE) (zie voor de specificaties van deze 3 instrumenten de Richtlijn Delirium bij volwassenen). Met betrekking tot de DRS en de DRS-R-98, menen wij dat deze van minder nut zijn bij het diagnosticeren van delier bij kritisch zieke kinderen op de PICU (zie boven). Met betrekking tot de MMSE sluiten wij ons wel aan bij het expertise standpunt. Dat betekent voor de praktijk dat dit instrument gebruikt kan worden bij kinderen rekening houdend met de ontwikkelingsleeftijd (ongeveer 12 ar), het schoolniveau (brugklas) en de ziektemaat- en context. Pediatric Anesthesia Emergence Delirium De Pediatric Anesthesia Emergence Delirium Scale (PAED), ontwikkeld door Sikich en Lermann, lijkt een goed instrument te zijn om delier te diagnosticeren bij kinderen: ten eerste omdat het op een fraaie en methodologisch degelijke wijze is ontwikkeld voor kinderen in de leeftijd van 1,5-6 ar, en ten tweede omdat het gedragsmatige eigenschappen beschrijft. Het bestaat uit 5 criteria: oogcontact, doelgericht handelen, besef van de omgeving, rusteloosheid en ontroostbaarheid. Het is alleen nog maar gevalideerd post-anesthesie, nog niet op de PICU. Items Het kind maakt oogcontact met de verzorger De handelingen van het kind zijn doelgericht Het kind is zich niet bewust van zijn/haar omgeving Het kind is rusteloos Het kind is niet te troosten Totaal Punten Het scoren gaat als volgt. Items 1, 2 en 3 omgekeerd scoren als volgt: 4 = helemaal niet, 3 = een beetje, 2 = behoorlijk, 1 = erg, 0 = extreem. Items 4 en 5 als volgt scoren: 0 = helemaal niet, 1 = een beetje, 2 = behoorlijk, 3 = erg, 4= extreem. Scores optellen om een totale Pediatric Anesthesia Emergence Delirium (PAED) score te verkrijgen. Consensus dokument pediatrisch delier versie

12 Bij een score 10 heeft de patiënt een zeer hoge kans dat hij delirant is. Bij een score tussen de 7 en de 9 kan het nog subsyndromaal zijn. Daarom is het zeer belangrijk om het klinisch beeld te herevalueren na 1 uur. Een score tussen de 0 en 6 is normaal en dan is er dus geen sprake van een delier. De evaluatie kan gestopt worden. Intensive Care Delirium Screening Checklist De Intensive Care Delirium Screening Checklist (ICDSC) is een instrument ontwikkeld voor volwassenen op de ICU. Het bestaat uit 8 items gebaseerd op de DSM-IV en ICD-10 criteria met betrekking tot delier: 1) veranderd bewustzijnsniveau, 2) verminderde aandacht, 3) desoriëntatie, 4) hallucinatie, wanen en/of psychose, 5) psychomotore agitatie of retardatie, 6) inadequate taal of stemming, 7) verstoring van het slaapwaakritme en 8) fluctuatie van de symptomen. Dit instrument is gevalideerd voor volwassenen, maar het lijkt veel minder geschikt voor kinderen, gezien item 3 (desoriëntatie) en 4 (hallucinatie, wanen en/of psychose). Confusion Assessment Method De Confusion Assessement Method (CAM) heeft als niveau van bewijs een 2, maar is lastig te gebruiken in de dagelijkse praktijk vanwege het wisselend en schijnbaar inconsistent gebruik van de coderingen en begrippen :,, 0 en 1. De veel gebruiksvriendelijkere CAM in the ICU (CAM-ICU), een aangepaste CAM gecombird met de RASS (Richmond Agitation Sedation Scale), is een zinvol en wereldwijd toegepast meetinstrument voor volwassenen en bearden op een ICU. Daar de patiënt ook een auditief begrip van letters moet hebben en moet kunnen tellen tot maximaal 5 lijkt de CAM-ICU zelfs al geschikt te kunnen zijn voor kinderen vanaf de leeftijd van ongeveer 8 ar. Er is een aangepaste, makkelijkere versie voor kinderen, de pediatrische CAM-ICU (p-cam-icu) in testfase. Deze is al vanaf de leeftijd van 5 ar af te nemen en er gaat ook binnenkort validatieonderzoek van plaatsvinden. De werkgroep richtlijn Delirium voor volwassenen heeft over het gebruik van de CAM-ICU nog geen standpunt ingenomen maar in de recente literatuur wordt er door de Canadese groep van Ouimet, Skrobik et al. geopperd dat het mogelijk tot overdiagnostiek van het delier zou kunnen leiden [26]. Echter: het lijkt ons gezien het grote klinisch belang van de diagnose PD op de PICU en de schaarste aan valide en kindgeschikte meetinstrumenten, toch het uitproberen meer dan waard met deze aangepaste p-cam-icu versie. Het afnemen van de CAM-ICU kost gemiddeld één minuut. Ely (2001) vond een sensitiviteit van %, een specificiteit van % en een hoge interbeoordelaar-betrouwbaarheid (k=0.96). Om dit diagnostisch instrument ook bij kinderen te kunnen gaan gebruiken, zijn een aantal vragen of opdrachten veranderd (m.n. eenvoudigere woorden). Deze aangepaste versie, thans nog in de testfase verkerend, wordt de pediatric Confusion Assessment Method for the Intensive Care Unit genoemd (oftewel: p-cam-icu). In de p-cam-icu komen 4 kenmerken aan bod, die allemaal getest kunnen worden: 1. Acuut begin en fluctuerend beloop 2. Verminderde aandacht 3. Ongeorganiseerd denken 4. Veranderd bewustzijnsniveau Consensus dokument pediatrisch delier versie

13 De p-cam-icu is positief indien kenmerk 1, 2 en 3 en/of 4 aanwezig zijn (dus kenmerk 1, 2 en 3, of kenmerk 1, 2 en 4 of kenmerk 1, 2, 3 én 4). In principe hoef je dus kenmerk 3 niet te testen indien kenmerk 1, 2 en 4 positief zijn. p-cam-icu kenmerken Score 1. Acuut begin of fluctuerend beloop (in afgelopen 24u) aanwezig afwezig 2. Verminderde aandacht (score kleiner dan 8) aanwezig afwezig ASE auditief: SAVEAHAART (bij A knijpen in hand) Of ASE visueel: 5 en dan 10 plaatjes (herkenning).. 3. Ongeorganiseerd denken (gecombirde score kleiner dan 4) aanwezig afwezig 4 vragen.. Set A Set B 1. Zijn er vissen in de zee? 1. Zijn er olifanten in de zee? 2. Is ijs warm? 2. Is ijs koud? 3. Vliegen vogels? 3. Vliegen koeien? 4. Is de zon geel? 4. Is de zon zwart? En 2 opdrachten Steek eens zoveel vingers op. (Onderzoeker houdt twee vingers op) 2.Doe nu hetzelfde met de andere hand (onderzoeker laat nu niet twee vingers zien)... 4.Veranderd bewustzijnsniveau aanwezig afwezig RASS niet 0 (0 = kalm en alert). Conclusie p-cam-icu: Kenmerk 1, 2 en 3 en/of 4 aanwezig ASE: Attention Screening Examination, auditief en visueel. (Zie voor een uitgebreidere toelichting de originele publicatie van de groep van Wes Ely, referentie 24). De p-cam ICU verschilt thans van de gewone CAM-ICU in vier opzichten: 1) kenmerk 2b: de ASE-afbeeldingen zijn terug gebracht van 5 & 10 naar 3 & 6; 2) kenmerk 2b: de soorten afbeeldingen zijn deels aangepast aan kinderen; 3) kenmerk 2b: in de CAM-ICU zijn de afbeeldingen in beide n= 5 en de n= 10 - groepjes soortgewijs gekoppeld, en dat is in de p-versie minder het geval; 4) kenmerk 3a: de vragen zijn grotendeels ook op kinderniveau aangepast. Richmond Agitatie-Sedatie Schaal [27] Het afnemen van de RASS kost gemiddeld minder dan 20 seconden. De procedure voor het bepalen van de RASS is als volgt. Stap 1. Observeer de patiënt. Indien de patiënt alert, rusteloos of geagiteerd is zonder stimulatie, worden ze gescoord tussen 0 en +4. Stap 2. Indien een patiënt niet spontaan alert is, spreek de patiënt aan met zijn naam en zeg dat hij zijn ogen open moet doen en naar jou moet kijken. Indien de patiënt reageert op aanspreken, ligt de score tussen de -1 en -3. Stap 3. Als de patiënt niet reageert op verbale stimulatie, geef een fysieke stimulatie (bv. aan schouders schudden of een pijnprikkel geven). Afhankelijk van de reactie kan de patiënt als -4 of -5 gescoord worden. Consensus dokument pediatrisch delier versie

RICHTLIJN PEDIATRISCH DELIER

RICHTLIJN PEDIATRISCH DELIER RICHTLIJN PEDIATRISCH DELIER OPBOUW Prevalentie Risicofactoren en oorzaken Presentatie Detectie, screening, diagnose Behandeling DELIRARE / DE LIRA (LATIJN) = ONTSPOORD, VAN HET PAD CEREBRAAL Acuut difuus

Nadere informatie

Inhoud. Voorwoord 9. Samenstelling van de werkgroep 11

Inhoud. Voorwoord 9. Samenstelling van de werkgroep 11 Inhoud Voorwoord 9 Samenstelling van de werkgroep 11 Samenvatting 13 Samenvatting van de aanbevelingen 13 Symptomen van het PD 13 Criteria voor PD 14 Risicofactoren 14 Meetinstrumenten 14 Patiëntenperspectief

Nadere informatie

De geriatrische patiënt op de SEH. SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie

De geriatrische patiënt op de SEH. SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie De geriatrische patiënt op de SEH SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie Relevante onderwerpen Delier Symptoomverarming Medicatie op de SEH Duur aanwezigheid patiënt op de SEH Delier

Nadere informatie

VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht

VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht VERANDERING VAN GEDRAG: EEN PROBLEEM OF NIET? Marieke Schuurmans Verpleegkundige & onderzoeker UMC Utrecht/Hogeschool Utrecht GEDRAG: De wijze waarop iemand zich gedraagt, zijn wijze van doen, optreden

Nadere informatie

De delirante patiënt van vergeetachtig tot verwardheid

De delirante patiënt van vergeetachtig tot verwardheid De delirante patiënt van vergeetachtig tot verwardheid Marja Jellesma-Eggenkamp Klinische geriatrie Alysis 25 mei 2010 symposium Zevenaar 1 Kwetsbare ouderen inleiding >25% opgenomen patiënten 70+ 10-40%

Nadere informatie

ACUTE VERWARDHEID NIET ALTIJD DEMENTIE 10 en 12/11/2015

ACUTE VERWARDHEID NIET ALTIJD DEMENTIE 10 en 12/11/2015 ACUTE VERWARDHEID NIET ALTIJD DEMENTIE 10 en 12/11/2015 Niet steeds dementie Vraagstelling: 1) Kan elke verwardheid voorkomen worden? 2) Wat kunnen we doen om te voorkomen? 3) Wat kunnen we doen bij acute

Nadere informatie

Delier 18-04-2011. Sini van den Boomen Anja Manders Marianne de Nobel

Delier 18-04-2011. Sini van den Boomen Anja Manders Marianne de Nobel Delier 18-04-2011 Sini van den Boomen Anja Manders Marianne de Nobel Welkom Doel: Kennisoverdracht/bewustwording Signalering Verpleegkundige interventies Programma Film Medische aspecten delier Casus in

Nadere informatie

(on)rust op de ICU. Norinda Fennema

(on)rust op de ICU. Norinda Fennema (on)rust op de ICU Norinda Fennema disclosure anesthesioloog-intensivist Kennemer Gasthuis Haarlem principal investigator UltiSAFE 2006 ICM MiDEX 2012 JAMA pagina 2 (on)rust op de ICU sedatie slaap DELIER

Nadere informatie

3.3 Delirium. herkend wordt. Onduidelijk is in hoeveel procent het delirium niet, of niet volgens de gangbare richtlijnen, behandeld wordt.

3.3 Delirium. herkend wordt. Onduidelijk is in hoeveel procent het delirium niet, of niet volgens de gangbare richtlijnen, behandeld wordt. 3.3 Delirium Delirium is waarschijnlijk de meest voorkomende neuropsychiatrische stoornis in het algemeen en academisch ziekenhuis, met een prevalentie van 15 tot 50 procent bij opgenomen oudere patiënten.

Nadere informatie

Delier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM

Delier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM Delier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM 1. Definitie en voorkomen 2. Pathofysiologie 3. Oorzaken 4. Diagnose 5. Behandeling Definitie en voorkomen: 1.

Nadere informatie

Titel. Delirium preventie en behandeling op de intensive care voor kinderen

Titel. Delirium preventie en behandeling op de intensive care voor kinderen Titel Delirium preventie en behandeling op de intensive care voor kinderen Datum vaststelling: 2015 Datum revisie: 2017 Verantwoording: Medische protocollencommissie intensive care Brondocument: Literatuurstudie,

Nadere informatie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Acuut optredende verwardheid. (delier) Acuut optredende verwardheid (delier)

Patiënteninformatie. Acuut optredende verwardheid. (delier) Acuut optredende verwardheid (delier) Patiënteninformatie Acuut optredende verwardheid (delier) Acuut optredende verwardheid (delier) 1 Acuut optredende verwardheid (delier) Intensive Care, route 3.3 Telefoon (050) 524 6540 Inleiding Uw familielid

Nadere informatie

Verslag multidisciplinair overleg

Verslag multidisciplinair overleg 2012 Verslag multidisciplinair overleg Renate Agterhof S1002628 Spaarne ziekenhuis 27-5-2012 Inhoud Inhoud... 2 Inleiding... 2 1. Betrokken disciplines bij het MDO... 3 2. Belang van een MDO tussen de

Nadere informatie

Delirium op de Intensive Care (IC)

Delirium op de Intensive Care (IC) Deze folder is bedoeld voor de partners, familieleden, naasten of bekenden van op de Intensive Care (IC) afdeling opgenomen patiënten. Door middel van deze folder willen wij u als familie* uitleg geven

Nadere informatie

Cognitieve beperkingen & delier

Cognitieve beperkingen & delier Cognitieve beperkingen & delier Introductie Uit eerder onderzoek blijkt dat 16-40% van oudere patiënten op de SEH cognitieve beperkingen hebben Oorzaken: Dementie Delier Depressie Klinisch ziek zijn hypoperfusie

Nadere informatie

Palliatieve Zorg. Marjolein Kolkman en Ingrid Kienstra. Verpleegkundigen Palliatieve Zorg

Palliatieve Zorg. Marjolein Kolkman en Ingrid Kienstra. Verpleegkundigen Palliatieve Zorg Palliatieve Zorg Marjolein Kolkman en Ingrid Kienstra Verpleegkundigen Palliatieve Zorg Wat is het belangrijkste speerpunt van palliatieve zorg? A Genezing B Kwaliteit van leven C Stervensbegeleiding

Nadere informatie

Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten

Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten Proefschrift: S.U. Zuidema Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie Samenvatting Dementie is een ongeneeslijke aandoening met belangrijke effecten op cognitie, activiteiten

Nadere informatie

De 3D,s POH 02-04-2014

De 3D,s POH 02-04-2014 De 3D,s POH 02-04-2014 Doelstelling Onderscheid delier, dementie en depressie Vroegtijdig herkennen/signaleren van een delier. Behandeling delier Delier Dementie Depressie Casus Een 70-jarige vrouw wordt

Nadere informatie

Farmacotherapie in de acute fase van alcoholdetoxificatie. Critically Appraised Topic

Farmacotherapie in de acute fase van alcoholdetoxificatie. Critically Appraised Topic Farmacotherapie in de acute fase van alcoholdetoxificatie Critically Appraised Topic Disclosure (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring

Nadere informatie

Informatiefolder delier

Informatiefolder delier Informatiefolder delier Informatiefolder delier Het gedrag en de reactie van uw partner, familielid, vriend(in) of kennis zijn anders dan u gewend bent. Hij of zij is onrustig, begrijpt u niet, geeft vreemde

Nadere informatie

Hersenbeschadiging na sepsis en delier op de IC

Hersenbeschadiging na sepsis en delier op de IC Hersenbeschadiging na sepsis en delier op de IC Lange termijn gevolgen van IC behandeling! Mathieu van der Jagt Intensive Care Volwassenen, Erasmus MC Rotterdam m.vanderjagt@erasmusmc.nl Er is meer dan

Nadere informatie

Continue palliatieve sedatie

Continue palliatieve sedatie Home no. 4 September 2017 Themanummer Advance care planning Eerdere edities Verenso.nl Continue palliatieve sedatie Aafke Koffeman aafkekoffeman@hotmail.com Met een waardig Hora est verlost de pedel de

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. Delier.

Kinderneurologie.eu. Delier. Delier Wat is een delier? Een delier is een aandoening waarbij de hersenen tijdelijk niet goed functioneren als gevolg van het hebben van een andere aandoening. Kinderen en/of volwassenen zijn tijdelijk

Nadere informatie

Start, afbouw en stop van voedingstherapie bij zware neuroschade. AZ Nikolaas

Start, afbouw en stop van voedingstherapie bij zware neuroschade. AZ Nikolaas Start, afbouw en stop van voedingstherapie bij zware neuroschade Dr. C. Jadoul Neuroloog AZ Nikolaas 1 Casus: recidief slikpneumonie Dame 75 jaar Spoed: algemeen achteruit (mentaal en fysiek) Antec: Parkinson

Nadere informatie

Onderwijsmateriaal voor toetsgroepen

Onderwijsmateriaal voor toetsgroepen Videofragment 1 de anamnese bij een delirante patiënt 1. Toelichting op de module Deze module is gebaseerd op de NHG-Standaard M77, herziene versie april 2014. Om te kunnen begrijpen hoe de huisarts het

Nadere informatie

Delier en Depressie in de terminale fase

Delier en Depressie in de terminale fase Delier en Depressie in de terminale fase Karel Hoffmans huisartsconsulent IKST 06- /07 DELIER in de terminale fase Casus uit de praktijk gegrepen Diagnostiek Behandeling Discussie Uit de praktijk gegrepen

Nadere informatie

Workshop Delirium Symposium Palliatieve Zorg, richtlijnen voor de praktijk Utrecht, 12-01-2006

Workshop Delirium Symposium Palliatieve Zorg, richtlijnen voor de praktijk Utrecht, 12-01-2006 Workshop Delirium Symposium Palliatieve Zorg, richtlijnen voor de praktijk Utrecht, 12-01-2006 Ine Klijn, psychiater, Zorglijn Acute en Consultatieve Psychiatrie Divisie Hersenen, UMCU Rob Krol, adviseur

Nadere informatie

Stoppen met langdurig antipsychoticagebruik voor gedragsproblemen. Gerda de Kuijper Arts verstandelijk gehandicapten/senior onderzoeker

Stoppen met langdurig antipsychoticagebruik voor gedragsproblemen. Gerda de Kuijper Arts verstandelijk gehandicapten/senior onderzoeker Stoppen met langdurig antipsychoticagebruik voor gedragsproblemen Gerda de Kuijper Arts verstandelijk gehandicapten/senior onderzoeker Congres Focus op onderzoek Utrecht 22 juni 2015 Inhoud presentatie

Nadere informatie

Vroegsignalering bij dementie

Vroegsignalering bij dementie Vroegsignalering bij dementie Docentenhandleiding voor mbo-zorg onderwijs en bijscholing Docentenhandleiding voor mbo-zorg onderwijs en bijscholing Contact: Connie Klingeman, Hogeschool Rotterdam c.a.klingeman@hr.nl

Nadere informatie

delier bij ouderen Delier bij ouderen Videofragment 1 De anamnese bij een delirante patiënt 1. Toelichting op de module

delier bij ouderen Delier bij ouderen Videofragment 1 De anamnese bij een delirante patiënt 1. Toelichting op de module Videofragment 1 De anamnese bij een delirante patiënt 1. Toelichting op de module Deze module is gebaseerd op de NHG-Standaard M77 van maart 2003. Om te kunnen begrijpen hoe de huisarts het beste kan omgaan

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Doel Dit protocol heeft als doel een eenduidige werkwijze te beschrijven voor toepassen van sedatie, anxiolyse en analgesie door middel van Dexdor

Doel Dit protocol heeft als doel een eenduidige werkwijze te beschrijven voor toepassen van sedatie, anxiolyse en analgesie door middel van Dexdor Pagina 1 van 5 Auteur Dr. Birsak Intensivist Beoordelaar B. Dellen Intensivist Beoordelaar S. Blind Apotheker Beoordelaar Protocollencommissie IC/CCU IC/CCU verpleegkundigen Autorisator A. Borst Bedrijfsleider

Nadere informatie

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Acute verwardheid (delirium) op de Intensive Care

Acute verwardheid (delirium) op de Intensive Care Acute verwardheid (delirium) op de Intensive Care Op dit moment verblijft uw partner of familielid op de afdeling Intensive Care. Dit is een afdeling waar (ernstig) zieke mensen worden behandeld en verzorgd.

Nadere informatie

Diagnostiek en het gebruik van meetinstrumenten

Diagnostiek en het gebruik van meetinstrumenten 4. Diagnostiek en het gebruik van meetinstrumenten 4.1. VRAAGSTELLINGEN Voor dit hoofdstuk heeft de werkgroep gezocht naar antwoord op de volgende uitgangsvragen: Met behulp van welke instrumenten kan

Nadere informatie

DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014

DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 Inhoud DSM IV -> DSM 5 DSM IV: Schizofrenie als kernsyndroom Even stilstaan bij SCHIZOFRENIE Kritiek op DSM IV Overzicht DSM 5 Schizofrenie (1) Epidemiologie:

Nadere informatie

Delirium of delier (acuut optredende verwardheid)

Delirium of delier (acuut optredende verwardheid) Delirium of delier (acuut optredende verwardheid) In deze folder leest u wat een delirium is, wat de verschijnselen van een delirium zijn en leest u informatie over de behandeling en tips voor patiënten

Nadere informatie

Alcohol misbruik Consequenties voor IC. Roger van Groenendael

Alcohol misbruik Consequenties voor IC. Roger van Groenendael Alcohol misbruik Consequenties voor IC Roger van Groenendael à Meerdere MC/IC patiënten met alcohol abusus in VG à Belang voor IC opname? Omvang Meest gebruikte en misbruikte drug wereldwijd NL getallen:

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Pijn, agitatie en delier op de Intensive Care

Pijn, agitatie en delier op de Intensive Care Pijn, agitatie en delier op de Intensive Care Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Wat is pijn, agitatie en delier? 1 Waarom wordt een patiënt hierop gescoord? 2 Hoe herkennen we pijn,

Nadere informatie

4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria

4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria 4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria Stappen 1 t/m 4 betreffen Depressie, stappen 5 en 6 betreffen Apathiesyndroom STAP 1. Bepaal of de volgende hoofdsymptomen voorkomen.

Nadere informatie

Lange termijn effecten prehospitaal handelen: De kater komt later. Hennie Knoester Kinderarts-intensivist, Intensive Care Kinderen EKZ/AMC

Lange termijn effecten prehospitaal handelen: De kater komt later. Hennie Knoester Kinderarts-intensivist, Intensive Care Kinderen EKZ/AMC prehospitaal handelen: De kater komt later Hennie Knoester Kinderarts-intensivist, Intensive Care Kinderen EKZ/AMC RS infectie, 10 dagen oud Meningococcen infectie, 1 jaar Asystolie bij cardiomyopathie,

Nadere informatie

Chapter 7. Samenvatting

Chapter 7. Samenvatting Chapter 7 Samenvatting SAMENVATTING 143 INLEIDING Allerlei factoren hebben invloed op het voorschrijven van psychofarmaca in de klinische praktijk zoals geregistreerde en off-label indicaties van geneesmiddelen,

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Verhoogde kans op een delier?

Verhoogde kans op een delier? Verhoogde kans op een delier? Maatregelen om een delier te voorkomen Afdeling Geriatrie Locatie Purmerend/Volendam Inleiding U of uw naaste heeft een verhoogd risico op een delier. Dat heeft de verpleegkundige

Nadere informatie

p a t i ë n t e n i n f o r m a t i e 2

p a t i ë n t e n i n f o r m a t i e 2 Delier In deze brochure leest u meer over acute verwardheid, ook wel delier genoemd. Verder krijgt u informatie over de behandeling en wat u kunt doen. Acuut optredende verwardheid Delier is een vorm van

Nadere informatie

Verhoogde kans op een delier?

Verhoogde kans op een delier? Verhoogde kans op een delier? Maatregelen om een delier te voorkomen Afdeling Geriatrie Inleiding U of uw naaste heeft een verhoogd risico op een delier. Dat heeft de verpleegkundige en/of uw behandelend

Nadere informatie

Inleiding tot de CAM-ICU Training Handleiding.

Inleiding tot de CAM-ICU Training Handleiding. Inleiding tot de CAM-ICU Training Handleiding. Onderzoek naar patiënten aan de beademingsapparatuur (Ely, N.Engl.J.Med, 1996) en in het bijzonder de twee onderzoeken bij oudere patiënten met respiratoir

Nadere informatie

6 Forensische aspecten Aandachtspunten 134 Noten 134

6 Forensische aspecten Aandachtspunten 134 Noten 134 Inhoud Voorwoord Hoofdstuk 1 Psychiatrische stoornis en diagnostiek 13 1 Inleiding 13 2 Psychiatrische ziekte 13 3 De psychische functies 16 4 Doelen en onderdelen psychiatrische diagnostiek 17 5 Diagnose

Nadere informatie

Titel. Delirium preventie en behandeling op de intensive care voor kinderen

Titel. Delirium preventie en behandeling op de intensive care voor kinderen Titel Delirium preventie en behandeling op de intensive care voor kinderen Datum vaststelling: 2015 Datum revisie: 2017 Verantwoording: Medische protocollencommissie intensive care Brondocument: Literatuurstudie,

Nadere informatie

Signaleren, volgen en verdiepen. Werk in uitvoering

Signaleren, volgen en verdiepen. Werk in uitvoering Signaleren, volgen en verdiepen Werk in uitvoering Everlien de Graaf Verpleegkundige, Verplegingswetenschapper, Promovenda Hospicezorg & Symptomen en klachten van patiënten Expertise centrum Palliatieve

Nadere informatie

Delirium management ICU. Zoran Trogrlic - 16 & 27 oktober 2014 Schakels in de Zorg

Delirium management ICU. Zoran Trogrlic - 16 & 27 oktober 2014 Schakels in de Zorg Delirium management ICU Zoran Trogrlic - 16 & 27 oktober 2014 Schakels in de Zorg Delierstudie meer informatie: Deze studie is mogelijk gemaakt door: Delirium guideline implemented Part I Part II Problem

Nadere informatie

Leefregels na opname kind met licht traumatisch hoofd-/hersenletsel

Leefregels na opname kind met licht traumatisch hoofd-/hersenletsel Leefregels na opname kind met licht traumatisch hoofd-/hersenletsel Uw kind is in het ziekenhuis opgenomen geweest met een licht traumatisch hoofd- of hersenletsel en mag weer naar huis. In deze folder

Nadere informatie

III Identificatie van de geneesheer die verantwoordelijk is voor de behandeling (naam, voornaam, adres, RIZIV-nummer):

III Identificatie van de geneesheer die verantwoordelijk is voor de behandeling (naam, voornaam, adres, RIZIV-nummer): BIJLAGE A: Model van formulier voor eerste aanvraag: Formulier voor eerste aanvraag tot terugbetaling van EXELON pleisters voor transdermaal gebruik ( 4680000 van hoofdstuk IV van het K.B. van 21 december

Nadere informatie

Verhoogde kans op een delier?

Verhoogde kans op een delier? Geriatrie Verhoogde kans op een delier? Maatregelen om een delier te voorkomen Inleiding U of uw naaste heeft een verhoogd risico op een delier. Dat heeft de verpleegkundige en/of uw behandelend specialist

Nadere informatie

Richtlijn Antipsychotica. Richtlijnenmiddag 2017

Richtlijn Antipsychotica. Richtlijnenmiddag 2017 Richtlijn Antipsychotica Richtlijnenmiddag 2017 Voor wie Daarvoor is de indeling volgens de DSM 5: 297.1 Waanstoornis 298.8 Kortdurende psychotische stoornis 295.40 Schizofreniforme stoornis 295.90 Schizofrenie

Nadere informatie

recidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst

recidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst Nederlandse samenvatting Patiënten met een obsessieve-compulsieve stoornis (OCS) hebben last van recidiverende en aanhoudende dwanggedachten (obsessies) die duidelijke angst veroorzaken. Om deze angst

Nadere informatie

Acuut optredende verwardheid

Acuut optredende verwardheid Acuut optredende verwardheid Een delier Bij mensen met een ziekte komt acute verwardheid ofwel delirium (delier) regelmatig voor. Dit is geen onschuldig verschijnsel. Het wijst er meestal op dat er iets

Nadere informatie

In de war? Op de Intensive Care

In de war? Op de Intensive Care In de war? Op de Intensive Care Albert Schweitzer ziekenhuis juni 2015 pavo 1168 Inleiding Uw partner of familielid is in het Albert Schweitzer ziekenhuis opgenomen op de Intensive Care. Waarschijnlijk

Nadere informatie

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt

Nadere informatie

Cannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen?

Cannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen? Universitair Docent Hersencentrum Rudolf Magnus Afdeling Psychiatrie Universitair Medisch Centrum Utrecht Cannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen? Matthijs Bossong Overzicht Psychotische stoornis

Nadere informatie

Door dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast

Door dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast Door dwang gegijzeld (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen Roos C. van der Mast OCS bij ouderen De obsessieve-compulsieve stoornis is een persisterende en stabiele diagnose die zelden

Nadere informatie

In de war? Op de Intensive Care

In de war? Op de Intensive Care In de war? Op de Intensive Care Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding Uw partner of familielid is in het Albert Schweitzer ziekenhuis opgenomen op de Intensive Care.

Nadere informatie

HALDOL tabletten en drank

HALDOL tabletten en drank Een Direct Healthcare Professional Communication (DHPC) is een schrijven dat naar de gezondheidszorgbeoefenaars wordt gezonden door de farmaceutische firma s, om hen te informeren over mogelijke risico

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Acuut optredende verwardheid (delier) Acuut optredende verwardheid (delier)

Patiënteninformatie. Acuut optredende verwardheid (delier) Acuut optredende verwardheid (delier) Patiënteninformatie Acuut optredende verwardheid (delier) Acuut optredende verwardheid (delier) 20140024 Delier.indd 1 1 24-01-17 14:02 Acuut optredende verwardheid (delier) Wat is acuut optredende verwardheid

Nadere informatie

! "# #$ # # "!% & '# (% %&'%)

! # #$ # # !% & '# (% %&'%) BIJLAGE C: Model van formulier voor verlenging: Aanvraagformulier tot VERLENGING van de terugbetaling van een specialiteit opgenomen in 223000 van hoofdstuk IV van het K.B. van 21 december 2001 II Aanvraag

Nadere informatie

Studie type Populatie Patiënten kenmerken Interventie Controle Dataverzameling

Studie type Populatie Patiënten kenmerken Interventie Controle Dataverzameling Evidence tabel bij ADHD in kinderen en adolescenten (studies naar adolescenten met ADHD en ) Auteurs, Gray et al., 2011 Thurstone et al., 2010 Mate van bewijs A2 A2 Studie type Populatie Patiënten kenmerken

Nadere informatie

Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis

Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis Cognitief functioneren en de bipolaire stoornis Dr. Nienke Jabben Amsterdam 5 november 2011 Academische werkplaats Bipolaire Stoornissen GGZ ingeest n.jabben@ggzingeest.nl Overzicht Wat is cognitief functioneren?

Nadere informatie

Onderwerp: Acute verwardheid of delier

Onderwerp: Acute verwardheid of delier Onderwerp: 1 Informatie over acute verwardheid of delier Voor wie is deze folder bedoeld? Deze folder is bedoeld voor patiënten die worden opgenomen in het Ikazia Ziekenhuis. Zoals de verpleegkundige aan

Nadere informatie

Ontwikkeling van de vragenlijst Betrouwbaarheid en validiteit

Ontwikkeling van de vragenlijst Betrouwbaarheid en validiteit 109 Samenvatting 110 Inleiding Dit proefschrift beschrijft de ontwikkeling van een vragenlijst die door patiënten zelf in te vullen is om zowel gewenste (effectiviteit) als ongewenst effecten (bijwerkingen/tolerabiliteit)

Nadere informatie

Validiteit van de delirium observatie screening schaal bij patiënten met niet-aangeboren hersenletsel in acute fase

Validiteit van de delirium observatie screening schaal bij patiënten met niet-aangeboren hersenletsel in acute fase Validiteit van de delirium observatie screening schaal bij patiënten met niet-aangeboren hersenletsel in acute fase G. Roodbol MScN MANP, Dr. I. Tendolkar, Dr. R. Donders, Dr. W. Dol, Dr. J. Peters. Met

Nadere informatie

Acuut optredende verwardheid (delier) Informatie voor familie en bezoekers van het Intensive Care Centrum UMC Utrecht. Afdeling Intensive Care

Acuut optredende verwardheid (delier) Informatie voor familie en bezoekers van het Intensive Care Centrum UMC Utrecht. Afdeling Intensive Care Acuut optredende verwardheid (delier) Informatie voor familie en bezoekers van het Intensive Care Centrum UMC Utrecht Afdeling Intensive Care Acuut optredende verwardheid (delier) Acuut optredende verwardheid

Nadere informatie

Inhoud. Carolien de Croon, Specialist Ouderengeneeskunde/ d Kaderarts GRZ i.o. Sireen Hendriks Franssen, Verpleegkundig Specialist i.o.

Inhoud. Carolien de Croon, Specialist Ouderengeneeskunde/ d Kaderarts GRZ i.o. Sireen Hendriks Franssen, Verpleegkundig Specialist i.o. Delier in de Geriatrische i Revalidatiezorg Carolien de Croon, Specialist Ouderengeneeskunde/ d Kaderarts GRZ i.o. Sireen Hendriks Franssen, Verpleegkundig Specialist i.o. UKON workshop 7 april 2016 Inhoud

Nadere informatie

Casuïstiek bespreking. delier

Casuïstiek bespreking. delier Casuïstiek bespreking delier Bernarda Heslinga Huisarts, kaderarts palliatieve zorg, lid consultatieteam palliatieve zorg Helma Mebius Verpleegkundige, lid consultatieteam palliatieve zorg Palliatieve

Nadere informatie

Doel. Achtergrond. Hiernaast kunnen (paranoïde) wanen voorkomen (1).

Doel. Achtergrond. Hiernaast kunnen (paranoïde) wanen voorkomen (1). Doel Het geven van informatie over: het herkennen van een delier. het opsporen en behandelen van de lichamelijke oorzaak. medicamenteuze behandeling van de symptomen van een delier. niet-medicamenteuze

Nadere informatie

DELIER. Informatie voor partner, familie en vrienden

DELIER. Informatie voor partner, familie en vrienden DELIER Informatie voor partner, familie en vrienden Bij uw partner of familielid is er sprake van een delier of acute verwardheid. In deze folder kunt u lezen wat een delier is en waar de behandeling uit

Nadere informatie

hoofdstuk 2 hoofdstuk 3

hoofdstuk 2 hoofdstuk 3 Om de herkenning van patiënten met depressieve stoornis in de eerste lijn te verbeteren wordt wel screening aanbevolen. Voorts worden pakketinterventies aanbevolen om de kwaliteit van zorg en de resultaten

Nadere informatie

Universitair Medisch Centrum Groningen

Universitair Medisch Centrum Groningen Universitair Medisch Centrum Groningen Beter af met minder Reduction of Inappropriate psychotropic Drug use in nursing home residents with dementia Claudia Groot Kormelinck Prof.dr. Sytse Zuidema Probleemgedrag

Nadere informatie

Tineke Vos, psychiater MCH-Bronovo Den Haag 21 september 2015

Tineke Vos, psychiater MCH-Bronovo Den Haag 21 september 2015 Tineke Vos, psychiater MCH-Bronovo Den Haag 21 september 2015 Vijf symptomen > 2 weken Ten minste één van de eerste twee Verandering in functioneren Angst kan symptoom zijn van depressie Verschil rouw

Nadere informatie

ROM in de ouderenpsychiatrie

ROM in de ouderenpsychiatrie Improving Mental Health by Sharing Knowledge ROM in de ouderenpsychiatrie Marjolein Veerbeek Richard Oude Voshaar, Anne Margriet Pot Financier: Ministerie van VWS 2 Routine Outcome Monitoring Definitie

Nadere informatie

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH)

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH) Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting In hoofdstuk 1 wordt de algemene introductie van dit proefschrift beschreven. De nadruk in dit proefschrift lag op patiënten met hoofd-halskanker (HHK) en

Nadere informatie

- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE?

- Geplaatst in VISUS EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? - Geplaatst in VISUS 4-2017 - EBM IN DE OPTOMETRIE: HOE PAS JE HET TOE? Om de verschillen tussen de kennis uit het laatste wetenschappelijk bewijs en de klinische praktijk kleiner te maken is de afgelopen

Nadere informatie

Delier voor de patiënt. Inhoud presentatie delier. Delier. Symptomen. Diagnose delier 21-6-2012. n droom woar de geen sodemieter van op aan kunt

Delier voor de patiënt. Inhoud presentatie delier. Delier. Symptomen. Diagnose delier 21-6-2012. n droom woar de geen sodemieter van op aan kunt Delier voor de patiënt n droom woar de geen sodemieter van op aan kunt angstdroom nachtmerrie Inhoud presentatie delier Wat is een delier Wat zijn de gevolgen van een delier Wat zijn risicoverhogende en

Nadere informatie

Delier in de palliatieve fase. Marlie Spijkers Specialist ouderengeneeskunde Consulent Palliatieve zorg IKZ

Delier in de palliatieve fase. Marlie Spijkers Specialist ouderengeneeskunde Consulent Palliatieve zorg IKZ Delier in de palliatieve fase Marlie Spijkers Specialist ouderengeneeskunde Consulent Palliatieve zorg IKZ Delier voor de patiënt n droom woar de geen sodemieter van op aan kunt angstdroom nachtmerrie

Nadere informatie

Delier in de palliatieve fase

Delier in de palliatieve fase Delier in de palliatieve fase Marlie Spijkers Specialist ouderengeneeskunde Consulent Palliatieve zorg IKZ Delier voor de patiënt n droom woar de geen sodemieter van op aan kunt angstdroom nachtmerrie

Nadere informatie

De huisarts / de acuut verwarde patiënt. Presentatie2015: Cassandra Kalidien Conny Koffeman

De huisarts / de acuut verwarde patiënt. Presentatie2015: Cassandra Kalidien Conny Koffeman De huisarts / verpleeghuisarts en de acuut verwarde patiënt Presentatie2015: Cassandra Kalidien Conny Koffeman Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk

Nadere informatie

Delirium protocol 2e versie (d.d. 25-07-2010) Pagina 2

Delirium protocol 2e versie (d.d. 25-07-2010) Pagina 2 Titel Delirium preventie en behandeling op de intensive care voor volwassen patiënten Datum vaststelling: juli 2010 Datum revisie: juli 2012 Verantwoording: Medische protocollencommissie intensive care

Nadere informatie

Kan het ook met minder? Een kwaliteitsproject van Annet Dekker December 2012

Kan het ook met minder? Een kwaliteitsproject van Annet Dekker December 2012 Kan het ook met minder? Een kwaliteitsproject van Annet Dekker December 2012 Kwaliteitsproject Psychofarmaca Inleiding Het project dat ik gekozen heb is niet erg origineel, maar het was in mijn ogen nodig.

Nadere informatie

ACUUT OPTREDENDE VERWARDHEID (DELIER) INFORMATIE VOOR PATIENT, FAMILIE EN BETROKKENEN

ACUUT OPTREDENDE VERWARDHEID (DELIER) INFORMATIE VOOR PATIENT, FAMILIE EN BETROKKENEN ACUUT OPTREDENDE VERWARDHEID (DELIER) INFORMATIE VOOR PATIENT, FAMILIE EN BETROKKENEN Inleiding Uw familielid, partner of kennis is in Franciscus Gasthuis & Vlietland opgenomen. Hij of zij is opgenomen

Nadere informatie

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson

Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Stemmingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson Maastricht, 9 mei 2017 Dr. A.F.G. Leentjens, psychiater Afdeling Psychiatrie MUMC 1951-2014 1926-2002 Inhoud Depressieve klachten -wat is een depressie?

Nadere informatie

Acute ingrijpmedicatie. Dr. Maarten Bak, psychiater Benjamin Richartz, afdelingshoofd Mondriaan / Universiteit Maastricht

Acute ingrijpmedicatie. Dr. Maarten Bak, psychiater Benjamin Richartz, afdelingshoofd Mondriaan / Universiteit Maastricht Acute ingrijpmedicatie Dr. Maarten Bak, psychiater Benjamin Richartz, afdelingshoofd Mondriaan / Universiteit Maastricht Disclosure Maarten Bak Speaker fees received from: Astra Zeneca, Lundbeck Positions

Nadere informatie

GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G

GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G VOORAF Uw arts heeft u een medicamenteuze behandeling voorgeschreven als hulp bij het onder controle brengen van de symptomen

Nadere informatie

Acute verwardheid of delier

Acute verwardheid of delier Acute verwardheid of delier Beter voor elkaar Voor wie is deze folder bedoeld? Deze folder is bedoeld voor patiënten die worden opgenomen in het Ikazia Ziekenhuis. Zoals de verpleegkundige aan u heeft

Nadere informatie

Medicatie op indicatie

Medicatie op indicatie Medicatie op indicatie Een onderzoek naar het gebruik van medicatie door patiënten die met een in bewaringstelling via de acute dienst worden opgenomen in regio Amsterdam, Apeldoorn en Rotterdam Jolanda

Nadere informatie

Polikliniek Intensive Care. L.Dawson 120309 internist-intensivist

Polikliniek Intensive Care. L.Dawson 120309 internist-intensivist Polikliniek Intensive Care L.Dawson 120309 internist-intensivist Inleiding De IC patiënt is complex: multi-orgaanfalen De overleving is verbeterd Post-IC patiënten hebben lichamelijke en psychosociale

Nadere informatie

Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor?

Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor? UMCG Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor? Verenso Jaarcongres 2011 Dr. S.U. Zuidema (Sytse) Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde UMC St Radboud Nijmegen Afdeling Huisartsgeneeskunde

Nadere informatie

Delier voor de patiënt. Workshop Delier in de palliatieve fase. n droom woar ge geen sodemieter van op aan kunt. angstdroom.

Delier voor de patiënt. Workshop Delier in de palliatieve fase. n droom woar ge geen sodemieter van op aan kunt. angstdroom. Workshop Delier in de palliatieve fase 11 oktober 2012 Hedi ter Braak Monique van den Broek 1 Delier voor de patiënt n droom woar ge geen sodemieter van op aan kunt angstdroom nachtmerrie 1 Inhoud workshop

Nadere informatie

Vroegtijdig herkennen van een delier (acute verwardheid) door het gebruik van de DOS (Delirium Observatie Screening) Schaal (deel 2)

Vroegtijdig herkennen van een delier (acute verwardheid) door het gebruik van de DOS (Delirium Observatie Screening) Schaal (deel 2) Vroegtijdig herkennen van een delier (acute verwardheid) door het gebruik van de DOS (Delirium Observatie Screening) Schaal (deel 2) In het artikel Wat kunnen we doen bij patiënten met een delier (acute

Nadere informatie