Experimentele Archeologie Begeleiding

Transcriptie

1 Experimentele Archeologie Begeleiding Vak Onderwijsvorm Onderwerp Beginsituatie Eindtermen Vakgebonden (Licap - Brussel D/1997/0279/027) Eindtermen Vakoverschrijdend Koppeling aan Leerplannen Lesdoel Schoolagenda Media Geschiedenis ASO, TSO Experimentele Archeologie De leerlingen kunnen uitleggen wat archeologie is. De leerlingen kunnen de tijdvakken van de geschiedenis geven en bepaalde momenten in deze tijdvakken plaatsen. De leerlingen weten dat niet alles uit het verleden volledig duidelijk is voor de mensen van vandaag en dat verschillende soorten onderzoek tot oplossingen kunnen leiden Tijdskader 17 Er is oog voor de gelaagdheid van de tijd, en dus voor tempoverschillen in de evolutie van de maatschappelijke domeinen, zoals politieke ontwikkelingen geplaatst tegenover economische golfbewegingen en sociale ontwikkelingen geplaatst tegenover de evolutie in mentaliteit Ruimtelijk kader 18 Aandacht wordt besteed aan de invloed van de categorieën van de dimensie Ruimte op de bestudeerde samenlevingen Socialiteit 22 Er is aandacht voor de contacten van de bestudeerde samenleving met andere samenlevingen. 7 informatiebronnen adequaat raadplegen: elementen uit audiovisuele en geschreven media gebruiken. (Leren Leren) 3.2 Vaardigheden 16 kunnen de kernvragen van de historische methode formuleren en toepassen op diverse soorten bronnen die in een eenvoudige woord- en/of beeldtaal worden aangeboden; (22) 17 kunnen diverse informatiebronnen identificeren (soort en inhoud) en situeren in tijd, ruimte, maatschappelijk domein; (21) 18 kunnen materiële en landschappelijke historische sporen waarnemen en beschrijven aan de hand van een eenvoudig observatieprotocol; (18) 20 kunnen werken met de tijd door middel van tijdlijnen en met de ruimte door middel van kaarten; 3.3 Attitudes 28 beseffen dat de kennis van het verleden niet exact de historische werkelijkheid weergeeft en dat onze historische kennis onvolledig en voorlopig is; (*) 30 tonen belangstelling voor de overblijfselen uit het verleden en voor de actuele Vlaamse samenleving; (14, 25 *) 32 kunnen zich inleven in het dagelijks leven van de mens tijdens de bestudeerde beschavingen; (*) De leerlingen begrijpen dat experimentele archeologie antwoorden kan geven op vragen die niet beantwoord kunnen worden via geschreven bronnen of onmiddellijk afleidbaar zijn uit het onderzoek op de vondsten. Soms door zelf de handelingen te doen, die mensen vroeger deden, kunnen we hun leefwereld beter begrijpen. Experimentele Archeologie (Graven om te Weten) Filmfragmenten, silex, foto's 1

2 Inleiding Op een opgraving graven archeologen alles op. Veel van deze vondsten worden door allerhande hulpwetenschappen onderzocht. Stap voor stap vertellen ze iets over het verleden van de mens. Toch blijven wetenschappers meer dan eens met vragen zitten. Zo zijn bepaalde soorten voorwerpen in deze moderne tijd onbekend en hun toepassing dus ook. Gebouwen zoals de piramides spreken tot ieders verbeelding, maar hoe ze gebouwd werden, blijft tot op vandaag een raadsel. Archeologen en onderzoekers stellen zich vragen bij een object, gebouw of levenswijze uit het verleden. Geven de vondstplaats of de schriftelijke bronnen hen onvoldoende antwoorden, dan moeten ze andere pistes bewandelen. In de wetenschap is één van de meest gebruikte methodes deze van het experiment. Je denkt na, je hebt een theorie en je test uit of deze in de praktijk mogelijk is. Experimentele archeologie is zo het toetsen van feiten, theorieën en veronderstellingen door middel van experimenten gebaseerd op de vondsten van archeologische voorwerpen en structuren. Veel scholen gaan op schooluitstap naar Eindhoven ( Aubechies ( of Ramioul ( waar bezoekers een dag kunnen leven in een andere periode uit de tijd (ijzertijd, klassieke oudheid, middeleeuwen, enz.). Ze koken, bakken potten, bewerken metaal en steen zoals het in deze periodes gebeurde. Hierbij komen de leerlingen in contact met experimentele archeologie. De activiteiten tijdens dergelijk inleef-ateliers zijn het resultaat van doorgedreven wetenschappelijk onderzoek. Toen archeologen voor het eerst een vuistbijl (een prehistorisch stenen gebruiksvoorwerp) vonden, hadden ze geen idee waar die toe diende en hoe ze vervaardigd werd. Door te experimenteren met klompen silex-steen en met huiden en botten van dieren kennen we nu de slagtechnieken om deze stenen voorwerpen te maken en welke toepassingen elke verschillende vorm had voor de prehistorische mens. Ook de bouw van grote constructies uit het verleden kan door experimenten beter begrepen worden. Archeologen hebben zelden bronnen ter beschikking die de volledige bouw beschrijven, zelf experimenteren is vaak de enige oplossing. Link met Graven om te Weten Ook te Tell Tweini, graven archeologen elke dag grote aantallen voorwerpen op waarvan niet altijd duidelijk is waar ze toe dienden. Een goed voorbeeld zijn de vele stenen artefacten. Dankzij experimenten in het verleden, weten archeologen vandaag waar deze voorwerpen voor dienden en op welke manier ze vervaardigd werden. Enkele van deze voorwerpen zullen in het laatste deel van deze les aan bod komen. Ze werden gevonden langs een muur (TWE-A-00869)tussen drie ronde kookinstallaties in. De dierlijke resten van deze archeologische context worden onderzocht tijdens een les biologie (Meer dan botten en een gebit). Wat staat ons te doen? Tell Tweini Research Project: Groep stenen artefacten 1. We overlopen enkele grote raadsels uit de archeologie en kijken hoe experimentele archeologie kan helpen. 2. We zien hoe technologische vooruitgang, hoe primitief ook, in staat is tot grootse dingen. 3. We achterhalen hoe de stenen voorwerpen van Tell Tweini gemaakt werden en waar ze toe dienden. 2

3 Lesontwerp Instapfase Motivatie 8' A. Leerdoelen: - Leerlingen plaatsen archeologie binnen het kader van geschiedenis en andere wetenschappen. B. Werkvormen: Quiz (uit voorkennis) De leerkracht houdt een korte quiz om te testen wat de leerlingen (nog) weten over archeologie. De leerlingen antwoorden door een groen blad of een rood blad in de lucht te steken. Archeologische opgravingen vinden alleen plaats in warme landen. Een archeoloog houdt zich bezig met het opgraven van dinosaurussen. Een afvalhoop van duizend jaar geleden is ook een archeologische vondst. Archeologen worden bijgestaan door biologen, geologen, enz. Archeologie = de mens leren besturen aan de hand van materiële vondsten. C. Media: rode en groene kaarten D. Leerinhoud: Archeologie = studie van het oude = de mens bestuderen aan de hand van materiële vondsten. Vraagstelling Hoe kunnen we meer leren over de onbekende vondsten die bij een archeologische opgravingen gevonden zijn? Lesfase 1 Duiding onderwerp 7' A. Leerdoelen: - Leerlingen begrijpen het verband tussen archeologische opgravingen en experimentele archeologie. - Leerlingen begrijpen dat experimenteren nieuwe inzichten kan geven - De leerlingen staan open voor het begrip experimentele archeologie. B. Werkvormen: OG (uit voorkennis) + Confrontatie De leerkracht laat een afbeelding van stenen artefacten en piramides zien. Een archeoloog treft dit aan: Waarvoor dient het? Hoe is het gemaakt Doceren Kunnen we alles achterhalen door iets gewoon op te graven en het dan te bestuderen? De leerkracht geeft de betekenis van experimentele archeologie. C. Media: Foto's stenen artefacten en piramides, werkbladen, silex-artefact D. Leerinhoud: - Stenen artefacten: oude werktuigen die gebruikt werden om te snijden, hakken, steken en schrapen. - Piramides: Monumentale grafmonumenten van de Oudegyptische farao's. 3

4 Experimentele archeologie is het toetsen van feiten, theorieën en veronderstellingen door middel van experimenten en gebaseerd op de vondsten van archeologische voorwerpen en structuren. Lesfase 2 Traditie vs. Geschiedenis 7' A. Leerdoelen: - Leerlingen beschrijven de oude en nieuwe methodes om vuur te maken beschrijven. - Leerlingen kunnen een standpunt innemen over het nut van de oude gewoontes en het bestuderen van traditionele samenlevingen. - De leerlingen begrijpen dat het bestuderen van traditionele samenlevingen nuttig is om de levenswijze doorheen de geschiedenis beter te begrijpen. B. Werkvormen: 1. OG (leerlingen leggen verband tussen oude en nieuwe methoden voor hetzelfde fenomeen (in dit geval vuur) Hoe kom je nu aan vuur? Hoe kan je aan vuur komen zonder deze moderne methodes? Ken je hier voorbeelden van? 2. Experimenteren 3. Doceren C. Media: Werkbladen D. Leerinhoud: 1. Vuur Waar halen archeologen en onderzoekers de ideeën om op bepaalde manieren te werk te gaan? Leven er nog groepen die deze methoden toepassen? Waar leven deze dan? Hoe zijn deze groepen dan nuttig voor de experimentele archeologie. Leerlingen bekijken afbeelding van een traditionele stam. Ze krijgen kort uitleg over hoe deze gemeenschappen archeologen kunnen verder helpen. 4. OLG (Leerlingen geven hun mening over het bestuderen van culturen) Wat vind je van deze oude, traditionele gewoontes? Mogen ze verloren gaan? Huidige manieren: lucifer - aansteker - vonk via elektriciteit Oude manieren: bliksem, vulkaan, - vuurstenen - wrijving met vuurboor, vuurboog, vuurploeg, 2. Primitieve methodes Traditionele gemeenschappen gebruiken primitieve methodes om alledaagse problemen aan te pakken. Vaak gaan hun tradities ver terug in de tijd. Ze kunnen archeologen een hint geven over hoe mensen ook vroeger problemen tegemoet traden. 3. Oude culturen: - Aboriginals (Australië) - Eskimo s (Groenland, noorden van Canada, Alaska en Siberië) - Bosjesmannen (Zuid-Afrika)... 4

5 Lesfase 3 Verwerking en Resultaat 20' A. Leerdoelen: - Leerlingen kunnen in eigen woorden uitleggen waarom er leefexperimenten gebeuren. - Leerlingen beschrijven in eigen woorden het bekeken leefexperiment. - Leerlingen begrijpen dat het lijkt alsof de bouwwerken onmogelijk te bouwen waren voor die tijd. Leerlingen begrijpen dat deze experimenten niet altijd de enige correcte oplossing tonen, maar dat het gaat over mogelijke oplossingen voor een probleem. B. Werkvormen: Maak een keuze welk van de twee onderstaande filmfragmenten je wilt behandelen, als je voldoende tijd hebt, kunnen beiden. Doceer wel kort over beide onderwerpen en manier van aanpakken. 1. Filmfragment: leven als in de ijzertijd OG (Leerlingen bekijken het filmfragment) Hoe zijn deze mensen gekleed? Waarmee houden ze zich bezig? Waarom denk je dat mensen het leven in de ijzertijd nabootsen? Wat heeft dit te maken met experimentele archeologie? Doceren (Leefexperimenten en de authenticiteit hiervan) Welke materialen hebben ze gebruikt om dit huis te bouwen? Hadden ze toen ook kranen en vrachtwagens zoals wij nu hebben? Hoe zullen zij het materiaal gezocht en verzameld hebben? 2. Filmfragment: het bouwen van een piramide OG (Leerlingen bekijken het eerst de foto van de piramides) Hoe zou men deze bouwwerken gebouwd hebben? Filmfragment Wat heeft dit te maken met experimentele archeologie? Hoe weten ze waar de stenen werden gehaald? En hoe ze deze konden loskrijgen? Hoe kwamen ze bij het idee om de slee te maken? C. Media: Filmfragmenten, werkbladen, foto's D. Leerinhoud: 1. Leefexperiment: Het is een experiment waarbij men gedurende een bepaalde tijd probeert te leven als in een afgebakende periode uit de geschiedenis. Hierbij is het de bedoeling om het leven uit de desbetreffende periode zo goed mogelijk te benaderen. Zo kan men de archeologische interpretaties zeer goed toetsen. Belangrijk is vooral het gebruik van de gebruiksvoorwerpen uit die tijd. Archeologen en onderzoekers veronderstellen veel over hun betreffende gebruik, tijdens dergelijke leefexperimenten kan dat gebruik geverifieerd en /of bijschaaft worden. Wat kan je zien op de film?: - de kleding is natuurlijk 5

6 - vangen en koken voedsel - maken van werktuigen - leven in authentieke huizen (volgens de materialen en technieken die toen ook gebruikt werden) - 2. Hoe zijn de piramides gebouwd? Het blijft een vraag waarop niemand een zeker antwoord kan geven. Deze documentaire werpt toch al meer licht op de bouwwijze. Maar noteer dat een groot deel nog steeds de verfilming van een theorie is. Een andere documentaire kan dus een andere theorie verfilmen! Lesfase 4 Besluit - Tell Tweini stenen voorwerpen 8' A. Leerdoelen: - Leerlingen zien in dat door experimenteren soms zekerheid over theorieën verkregen kan worden. - Leerlingen ontdekken dat ook oude, traditionele technieken vaak grote kunde, handigheid en technisch inzicht vereisten. B. Werkvormen: Koppeling filmfragmenten ijzertijd met silex vondsten te Tell Tweini. - Er staan enkele extra filmfragmenten op de DVD, deze kunnen ook los van het filmfragment over de ijzertijd bekeken worden. - Onder de silex voorwerpen zitten ondermeer een vuistbijl, een steker en een kling. Dankzij experimentele archeologie achterhalen we hoe de stenen werktuigen uit Tell Tweini en elders geproduceerd werden. C. Media: Filmfragmenten, silex artefacten, werkbladen D. Leerinhoud: Bij de productie van stenen voorwerpen komt veel kijken. De maker moet verschillende handelingen kennen en moet goed weten waar hij mee bezig is. Experimentele archeologie geeft archeologen een idee over hoe een maatschappij vroeger draaide. Archeologische opgravingen brengen veel voorwerpen en structuren aan het licht. Om nog meer van de mensen van vroeger te begrijpen, is het soms aangewezen te experimenteren. Zo achterhalen we hun technieken en kunnen onderzoekers inzien hoe de oude culturen zich moesten organiseren om alles wat archeologen vinden, te kunnen maken of bouwen. 6

7 Duiding voor Leerkracht A. Didactische aanpak Leerlingen die meer praktisch gericht zijn en een ruimtelijk inzicht hebben, zullen dit een heel interessante les vinden. Het is nuttig om de nadruk te leggen op verdere studierichtingen als ingenieur, architect, enz, of hoe deze vakgebieden ook voor historisch onderzoek hun nut hebben. Laat zeker de meisjes mee nadenken over mogelijke theorieën en hun haalbaarheid. B. Organisatorische aanpak Voor de les moet er niet al te veel organisatorisch voorbereidingwerk gebeuren. Zorg er wel voor dat al het materiaal klaar ligt en de beamer werkt. De filmfragmenten zijn af te spelen met een laptop. Bekijk de filmfragmenten, naar gelang het tijdbestek kan je de leerlingen eerst individueel de vragen laten oplossen, of dat gebeurt meteen klassikaal. C. Waar vertrekken we van en waar gaat het heen De uitgangspositie is dezelfde als doorheen de andere lessen rond Graven om te Weten: Archeologen graven op en willen met deze materiële resten zoveel mogelijk te weten komen over het verleden van de mensen waar die materiële resten ooit toe behoorden. Maar nu gaat men over tot experimenten. Men wil weten hoe mensen vroeger iets gemaakt hebben of hoe ze leefden met wat ze vervaardigden. Daarom bekijken we doorheen de les enkele experimentele archeologische projecten. De aanleiding zijn stenen werktuigen gevonden te Tell Tweini, hoe zouden deze 4000 jaar geleden gemaakt zijn? Dankzij experimenten kunnen onderzoekers achterhalen welke technieken mensen vroeger gebruikten om dergelijke werktuigen te maken. Experimentele archeologen proberen antwoorden te vinden op eeuwenoude vragen over voorwerpen, bouwwerken, enz. Ze baseren hun theorieën op de fysieke kenmerken van de vondst en de omgeving er rond. Daarna toetsen ze deze theorieën door te experimenteren. D. Tips in verband met het materiaal De silex-artefacten kunnen vlijmscherp zijn, pas dus op. Enkele van de silexen zijn afkomstig van opgravingen, het zijn dus echte archeologische objecten. De andere silexen zijn het gevolg van experimentele archeologie. 7

8 Uitdieping leerstof 1. Traditionele Culturen en Leefexperimenten De experimentele archeologie hoeft het antwoord soms niet ver te gaan zoeken. Per definitie, al klopt dat niet altijd, zijn de technieken en levenswijzen uit het verleden, primitiever of traditioneler dan vandaag in onze moderne wereld. Toch, verspreid over de hele wereld, zijn er nog een aantal culturen die nog leven op een authentieke manier, vaak worden ze natuurvolkeren genoemd. Veel gewoontes en gebruikte technieken zijn bij hen over een lange tijd gelijk gebleven. Onderzoekers, meestal antropologen, die deze traditionele culturen bestuderen, verzamelen zo veel interessante informatie die gebruikt kan worden in de experimentele archeologie. Pas wel op, het is niet omdat iets primitief of traditioneel oogt dat we deze gewoontes en hun technieken zomaar op oude culturen kunnen projecteren. Zo eenvoudig is het niet. Antropologen kunnen nog verder gaan. Naast de studie van voorwerpen en technieken kunnen ze ook de sociale of culturele aspecten van die volkeren bestuderen. Door moderne nomaden te bestuderen, leren we ook iets over de nomadische levenswijze van onze voorouders. Zo geven in sommige gevallen Eskimo s (of beter Inuits) archeologen inzichten hoe mensen overleefden tijdens de ijstijden. Hoe groot mag een groep mensen zijn om te kunnen overleven in een bepaald habitat? Hoe hielden ze dit aantal op peil? Hoe kwamen ze aan voedsel? Wat is de meest efficiënte sociale structuur? Vooral culturele antropologen houden zich bezig met het bestuderen en vergelijken van culturen. Om oude culturen beter te begrijpen kan deze wetenschap extra informatie opleveren. Leefexperimenten dienen om achter de organisatie van een samenleving te komen. Een groep mensen gaat voor een bepaalde tijd zo goed als mogelijk volgens de toenmalige authentieke manier leven. Door enkel gebruik te maken van de gebruiksvoorwerpen uit die welbepaalde tijd, krijgen experimentele archeologen een beter zicht op de alledaagse problemen waarmee de bestudeerde cultuur te kampen had. Maar ze krijgen ook een antwoord op vragen als: Hoeveel graan moet er verbouwd worden om een dorp van dertig personen te onderhouden? Vanaf welke leeftijd moeten de kinderen helpen in de alledaagse taken zodat het werk zo efficiënt mogelijk verdeeld wordt? Hoeveel mankracht en tijd is er echt nodig om een middeleeuwse burcht te bouwen? Groots leefexperiment te Guédelon in Frankrijk, mensen leven, werken en bouwen zoals in de middeleeuwen en construeren zo een echt kasteel. 8

9 Leefexperimenten mogen niet verward worden met demonstraties van oude technieken en levenswijzen. Bij demonstraties is het antwoord op de vragen namelijk al bekend. Bij leefexperimenten probeert men ze nog te achterhalen. Door traditionele of primitieve culturen te bestuderen krijgen onderzoekers soms een kijkvenster op het verleden. De experimenten worden als het ware door de mensen zelf uitgevoerd, de onderzoek hoeft enkel te noteren wat er zich afspeelt. Bij leefexperimenten verzamelt men alle kennis van de materiële resten die men heeft en kijkt men na wat men er al over weet door ook te rade te gaan bij historici, biologen, natuurwetenschappers, enz. Daarmee gaan ze dan aan de slag, ze recreëren het verleden en proberen daar uit te leren. 2. Experimenteren om het onwaarschijnlijke te begrijpen De Burj Dubai, het hoogste gebouw ter wereld, anno Met moderne technieken hebben we ondertussen al architecturale meesterwerken kunnen bouwen. Voorbeelden hiervan zijn de Petronas Twin Towers in Maleisië, de Taipei 101 in Taiwan en de Burj Dubai in de Verenigde Arabische Emiraten die met zijn 818 meter sinds 17 januari 2009 het hoogste gebouw van de wereld is. Maar andere eeuwenoude bouwwerken zorgen nog altijd voor vragen bij de wetenschappers. Deze bouwwerken zijn van zo n omvang en dat men niet begrijpt hoe deze met de oudere bouwtechnieken tot stand konden komen. Veel experimentele archeologen proberen dan ook hun veronderstellingen te toetsen om een stapje dichter bij de waarheid te komen, al zal men nooit zeker zijn of dit de echte methode was. Een aantal van deze interessante onmogelijk bouwwerken zijn Stonehenge, de Maoi s en de piramides. We overlopen ze en kijken hoe experimentele archeologie meer inzicht gaf in hun ontstaan. Geografische ligging van de drie buitengewone constructies uit het verleden 9

10 A. DE PIRAMIDES TE GIZEH - EGYPTE Het overgrote deel van de piramides in Egypte liggen verspreid langs de Nijl van Gizeh tot El-Lahun. Veruit de bekendste zijn de drie exemplaren van het plateau van Gizeh net buiten Cairo. De eerste Egyptische piramide was de trappenpiramide van Djoser ( v. Chr.) in het begin van de derde dynastie. Het is het oudste stenen gebouw en het ontwerp wordt toegeschreven aan de architect Imhotep. De zes niveaus of trappen maken deze eerste piramide zo karakteristiek, ze heeft een hoogte van 60 meter en een grondvlak van 121 op 109 meter. De eerste stap naar het piramidetijdperk was gezet. Belangrijk is vooral te vermelden dat de piramide een deel was van een groot rechthoekig complex. Trappiramide van Djoser te Sakkara Onafgewerkte piramide van Snofru te Meidum Knikpiramide van Snofru te Dahshur Rode piramide van Snofru te Dashur Snofru (ca v. Chr.) wordt beschouwd als de grootste piramidebouwer in de Egyptische geschiedenis aangezien hij drie piramides liet bouwen. In Meidum was er een plan om een trappenpiramide van vier of vijf treden te bouwen. Maar voor deze klaar was, veranderende Snofru het plan naar een piramide van acht treden. Toen deze af was verhuisde Snofru rond zijn 15 de regeringsjaar met zijn hofhouding naar Dahshur waar hij de knikpiramide en de rode piramide liet bouwen. De bouw van de knikpiramide had eerst een hellingshoek van 60, door verzakkingenveranderde men de hellingsgraad om de hoogte en hoeveelheid stenen te beperken. Het gevolg van deze keuze was de knik die te zien is in de piramide. Rond het dertigste regeringsjaar verliet Snofru de bouw van de knikpiramide en begon hij aan de grote rode piramide te Dahshur. Deze kreeg een hellingshoek van ongeveer 43 waardoor hij stabiel was en geometrisch oogt met een uiteindelijke hoogte van 105 meter. De naam rode piramide komt van de kalkstenen bedekking die de piramide ooit had. Tijdens zijn regeringstijd in Dahshur, besliste hij de piramide in Meidun af te werken tot een geometrische piramide. De lengte van de zijden werden vergroot en de trappen werden opgevuld zodat de piramide een helling van 51,5 kreeg. Tegenwoordig heeft de piramide de vorm van drie treden. Met de vele bouwkundige experimenten van Snofru waren de Egyptenaren gewapend met kennis en wilskracht voor een gans tijdperk van piramidebouw. De bekendste piramiden staan te Gizeh, deze van de farao's Cheops, Chefren en Mycerinos, gebouwd rond 2500 v.c. Het feit dat het exemplaar van Cheops ruim 4000 jaar het grootste, door mensenhanden gemaakte gebouw was, verbaast mensen nu nog steeds. Hoe hebben ze dat voor elkaar gekregen. De hoogte bedraagt normaal 146,6 meter, maar de top ervan is verdwenen, waardoor hij de grote piramide nu ongeveer 9 meter kleiner is. Met de stenen zou men een muur van drie meter hoog rond heel Frankrijk kunnen bouwen. Maar het meest merkwaardige aan deze piramide is zijn nauwkeurigheid. Zo wijken de zijden van de basis maar 2,1 cm van elkaar af. Zoals aangegeven waren deze piramides niet de enige in Egypte. Over ongeveer 1000 jaar zijn er een 100-tal gebouwd, maar de piramides in Gizeh waren zonder meer het architecturale hoogtepunt. Sinds vele eeuwen hebben mensen zich afgevraagd, hoe de oude Egyptenaren het voor elkaar kregen dergelijke gigantische bouwwerken neer te planten. Door de omgeving te bestuderen, te achterhalen waar de bouwstenen vandaan komen, muurschilderingen in detail te bestuderen en zelf te experimenteren heeft men vandaag al een beter zicht op dit mysterie. 10

11 NOVA-piramidebouwexperiment: Mark Lehner (archeoloog), Roger Hopkins (steenhouwer) en een Egyptisch teams bouwvakkers construeren een piramide met een grondvlak van 9 op 9 m. (zie filmfragment) STAP 1: Aanvoer materiaal Recent archeologisch onderzoek, toont aan dat stenen uit de kern van de piramide uit plaatselijke groeves kwamen. Het plateau waarop ook de grote piramide staat, werd tot een diepte van 30 meter uitgekapt. Andere bouwmaterialen waren kalksteen uit Mokattam, Maasara en Turah, graniet uit Aswan, gips en basalt uit Fuyan en koper uit de Sinaï. STAP 2: Uithouwen stenen Om de grote piramide in 23 jaar te bouwen, moest er 322m² steen per dag worden uitgehouwen. Twaalf NOVAsteenhouwers konden 186 stenen op 22 dagen of 8,5 stenen per dag uithouwen. Dit gebeurde door, met stenen, brede en diepe geulen in de rots uit te slaan, zodat de arbeiders er tussen konden werken. Deze slagstenen wogen vier tot zeven kilogram. De steenhouwer sloeg in de gleuf en draaide dan de steen om zodat er een gelijke slijtage gebeurde. Met houten hefbomen, konden ze de stenen dan loswringen. Bij het experiment kregen de arbeiders een lier met ijzeren kabel om de stenen uit de kapplaats te verwijderen. Zonder dit materiaal zouden er 20 extra personen nodig zijn. Maar dit werk duurde maar 22 dagen. Indien de oude Egyptenaren dit 23 jaar moesten volhouden, zal het tempo ook lager gelegen hebben. Bij het NOVA-experiment gokken ze dat er minimum 1212 personen nodig waren om de grote piramide constant van voldoende stenen te voorzien. STAP 3: Transport De niet-plaatselijke bouwmaterialen werden over het water vervoerd en afgezet in speciaal aangelegde havens aan de rand van het Gizeh-plateau. Aan de hand van afbeeldingen uit grafcomplexen, kan men soms zien hoe het transport van grote stenen in zijn werk ging, zoals het verschepen van zuilen met een aak. Dat is een platte boot die vooraan en achteraan omhoog gebogen is. De zuilen steunden op sleden die van het dek getild konden worden door middel van steunbalken. Ook komt zo de mogelijkheid aan het licht van het gebruik van een aarden wal rond de aak, waardoor de obelisk gemakkelijker opgeladen kon worden. Voor de aanvoer van stenen bouwmaterialen voor de piramides werden mogelijk gelijkaardige technieken gebruikt. In het NOVA-experiment probeerden ze verschillende mogelijkheden voor transport over land uit. Ze kwamen tot de conclusie dat een blok tot 2,5 ton over de grond gerold kon worden. Indien deze maar één ton zwaar was, waren er maar vijf personen nodig. Zwaardere blokken konden door 20 personen getrokken worden indien het touw bovenaan werd vastgemaakt en er achter het blok met hefbomen werd gewerkt. Deze methoden lukten allemaal, maar het tempo lag te laag voor de bouw van een piramide. Een vluggere oplossing verkregen de onderzoekers door het blok op een slede te zetten. Hiervoor was veel vaardigheid vereist, zo maakten ze een kunstmatige helling met geschaafd timmerhout. Uit archeologisch onderzoek weet men wel dat er vroeger gips of klei gebruikt werd voor een helling. De slede beweegt op rollers. Het grote probleem bestond erin, de achterste rollers op tijd vooraan en in de correcte richting te krijgen. Deze oplossing vraagt 12 tot 20 personen; er wordt getwijfeld aan de hoeveelheid beschikbaar hout. Een andere probleem zijn de sleephellingen. Dit zijn brede hellingen van kalksteenbrokken en mortel met houten balken die erin verwerkt zijn. Modder wordt als smeermiddel tussen de helling en de slede gebruikt. Hiermee konden ze blokken van 2 ton met 20 personen verplaatsen. 11

12 Te Deir al-barsha, een opgravingssite van de K.U.Leuven in Egypte, is in een graftombe een reliëf gevonden dat de methode van het verslepen met behulp van een slede aantoont, hier voor het transport van een kolossaal beeld. Een opzichter staat op de knie van het beeld en organiseert het werk, aan de voet van het beeld giet een man water of modder onder de glijders om de wrijving te verminderen. 99 arbeiders trekken het standbeeld voort. STAP 4 : De hoogte in Een aantal mogelijke manieren kunnen de stenen tot aan de bouwsite brengen, maar hoe krijgen we ze nu de hoogte in, naar de plaats in de piramide waar ze voor uitgekapt werden. Hiervoor zijn er twee grote theorieën. De eerste theorie is gebaseerd op het werken met hefbomen. Deze werd ook uitgetest in het NOVA-experiment en om drie redenen afgekeurd. Zij vonden het moeilijk om aan weerszijden van het blok met hefbomen te werken. Ook de steile hellingen en smalle trappen maakten het werk zeer moeilijk en gevaarlijk voor de arbeiders. En er zijn nooit inkervingen gevonden in de kernstenen van de piramide. De tweede theorie is gebaseerd op het gebruik van hellingen. De ideeën hierrond worden altijd teruggebracht op drie soorten hellingen: een rechte helling, de zig-zag helling en de spiraalvormige. 1 Een rechte helling (1)heeft volgens Mark Lehner als nadeel dat deze te smal moet worden naar de top toe. Om de hellingsgraad niet te steil te maken zou de helling telkens verlengd moeten worden als hij hoger wordt. Na een tijd blijft er dan een heel lange, scherpe en smalle helling over en is er veel tijd verspild. Een spiraalvormige helling zou minder materiaal vergen omdat de helling op de piramide steunt. Maar doordat de horizontale afstand telkens kleiner wordt naarmate je hoger gaat in een driehoek, wordt de hellingsgraad telkens groter. Een perfecte spiraalvorm of zig-zagvorm (2) lijkt hierdoor ook niet haalbaar. Dieter Arnold spreekt van een inwendige hellingsbaan (3). De rechte helling begint niet te ver van de piramide en de rest van de helling wordt door de piramide ondersteund. Dit is dus wel haalbaar. Maar men weet niet of er in de constructie wel tussenruimtes zijn om zo n helling te creëren. 12

13 De helling op de figuur 4 wordt door Mark Lehner voorgesteld. Dit is een mengeling tussen een rechte- en spiraalvormige helling. Hij kiest voor een begin met een rechte helling omdat deze gebaseerd is op de afstand tussen de piramide en de steengroeve. Deze methode heeft echter weer als nadeel dat de hellingsgraad bovenaan te steil zal zijn waardoor er dan met de hefboomtechniek zal worden gewerkt. Experimentele archeologen blijven nieuwe methodes en ideeën bedenken om de bouw van de piramides te verklaren. Wel zijn ze het allen eens dat niet elke piramide op dezelfde manier gebouwd werd aangezien het hoogteverschil invloed heeft op de mogelijke technieken en materialen. De belangrijkste conclusie uit de vele experimenten is het doorprikken van de gedachte dat de bouw van deze gigantische bouwwerken aan het onmogelijke grenst. Het tegendeel blijkt steeds vaker waar te zijn. De middelen waren dan wel eenvoudig of primitief, de tijd en energie die de oude Egyptenaren er wilden in investeren was groot. Door zelf op kleinere schaal te experimenteren, komt men er achter dat de bouw inderdaad een gigantisch werk was, maar wel binnen de grenzen van de menselijke mogelijkheden lag. Door de omgeving, afbeeldingen en voorwerpen van toen, gevonden tijdens archeologische opgravingen, in detail te bestuderen en zelf te experimenten kan je zo toch een beeld krijgen van hoe men het toen voor elkaar gekregen heeft. B. STONEHENGE IN ENGELAND Stonehenge staat in Zuid-Engeland, meer specifiek in het graafschap Wiltshire ongeveer 13 kilometer van Salisbury op de Salisbury plains. Stonehenge is niet het enige monument in het omringende landschap. Zo zijn er nog megalithische graven als de langheuvels in Kennet en Silbury Hill. Op 32 kilometer van Stonehenge ligt Avebury, de grootste steencirkel van Europa. De bouw ervan werd 5000 jaar geleden begonnen en duurde een 1500 jaar. Archeologisch onderzoek en de C14-methode, geven drie grote dateringen weer. De eerste datering geeft een tijdstip van ongeveer 2950 v.c. aan. Het gaat om een twee meter diepe, cirkelvormige greppel die uitgegraven was in de ondergrond die bestaat uit krijt. Met de vulling van de greppel bouwde men een eenvoudige aarden wal met twee ingangen, één in het NO en één in het Z; we noemen deze bouwwerken henges, ze komen wel vaker voor in Groot-Brittannië. Rond 2600 v.c., werden in het midden van de henge arduinstenen in een cirkel opgesteld. Er zijn twee grote theorieën over de herkomst van deze stenen. De eerste theorie veronderstelt dat de stenen uit de Prescelly-heuvels van Zuid- Wales kwamen, op ongeveer 322 km van Stonehenge. De stenen werden dan getransporteerd naar Stonehenge. De andere theorie beweert dat de stenen met gletsjeractiviteit tot in Wessex verplaatst waren. Archeologen vinden het dan wel vreemd dat er geen andere gelijkaardige stenen meer te vinden zijn in Wessex, enkel mogelijk als ze allemaal gebruikt zijn voor de bouw Stonehenge. De grootste blokken van ton werden rond 2300 v.c. in een ring van staanders met lateien gezet. Ze vormen het bekende uitzicht van Stonehenge. Voor het slepen van deze harde zandstenen blokken moest men 32 km afleggen. Stonehenge: 2950 v.c. Stonehenge: 2600 v.c. Stonehenge: 2300 v.c. 13

14 Wetenschappers stellen zich nog altijd vragen over de bouw van Stonehenge. Hoe kon men binnen een technologisch nog weinig ontwikkelde samenleving tot zoiets in staat zijn. In tijd staat de bouw van Stonehenge parallel met deze van de piramiden in Egypte, maar Egypte was dan al een groots koninkrijk met een centraal georganiseerde staat. Hierdoor zijn er veel theorieën ontstaan, maar weinigen zijn uitgetest. Daarom bekijken we hoe experimentele archeologie enkele oplossingen kan aanreiken. We komen zo meer te weten over de experimenten van Stone uit 1924, Atkinson uit 1956 en het NOVA- Experiment uit Bij het laatste, werkten archeoloog Julian Richards, ingenieur Mark Whitby en steenhouwer Roger Hopkins samen om een trilithon te bouwen, dat is het centrale deel van Stonehenge. STAP 1: Uithouwen stenen Eerst moest men deze grote stenen uithouwen en behakken. John Coles beschrijft in zijn boek hoe volgens een schatting 50 steenhouwers tien uur per dag voor drie volledige jaren moeten werken om de zandstenen blokken van Stonehenge te bewerken. Dit is nog niet uitgetest dus het aantal personen zou nog enorm kunnen toenemen. Voor deze stap ligt dus nog een belangrijk experiment te wachten. STAP 2: Transport Het verplaatsen van de stenen werd door Atkinson in 1956 op drie manieren uitgetest. De eerste manier was over de rivier Avon. Een kraan (niet realistisch) plaatste een steen van amper twee ton op drie kano s die voortgetrokken konden worden door vier schooljongeren. Met een houten slede en rollers konden ze de steen over de vaste grond verplaatsen. Voor deze tweede methode waren 24 personen nodig waarbij 12 personen trokken en 12 personen de rollers van achter naar voor verplaatsten. Bij de derde methode, werd ook met een slede maar zonder rollers gewerkt. 32 schooljongens trokken de, bijna twee ton zware, steen over een helling van 4. Als er zo verder wordt gerekend zijn er 1500 personen nodig die over een tijd van vijf jaar de 81 megalieten verplaatsten over een afstand van één kilometer per dag. Het NOVA-experiment testte hun methode uit met een realistische steen van 40 ton zwaar en acht meter lang zodat hun test levensecht was. Zij zijn er zeker van dat het gebruik van rollers niet mogelijk was omdat de rollers zouden breken. Daarom legden zij twee rails evenwijdig met elkaar in de grond. De slede met de steen werd over de rails geschoven. De wrijving werd hierbij verminderd door de rails in te vetten. Nadat de steen even te schuin over de rails schoof, kwam deze klem te zitten. Door hefbomen te gebruiken en aan de steen te blijven trekken, kwam de steen terug op de correcte plaats. Hierna konden 130 personen de steen met een goede wandelsnelheid vooruit trekken. Volgens de theorie dachten ze 220 trekkers nodig te hebben, het experiment wees dus uit dat de nodige mankracht sterk lager lag dan eerst gedacht. STAP 3: Rechtzetten Voor het rechtzetten van de steen, gebruikte Stone in 1924 een steen die maar 1:12 van de oorspronkelijke grootte had. Een gat met een helling van 45 werd gegraven. Door de steen te duwen kantelde deze daarin en kwam recht te staan onder een bepaalde hoek. Hierna maakten ze een tweebenige mastbok en een dwarsbalk op 14

15 de steen. Bij het rechttrekken bleef het touw zo onder een hoek van 45. Door verdere berekeningen kwam Stone tot de conclusie dat een steen van 26 ton door 180 personen zou kunnen worden rechtgezet. Het NOVA-experiment gebruikt een gelijkaardige methode voor de realistische steen van 40 ton en acht meter lang. Zij groeven een 2,5 meter diep put met een helling van 45. Maar hier bonden ze een steen van zes ton rond de steen van 40 ton. Door de steen van zes ton weg te trekken verplaatste het zwaartepunt van de grote steen zich waardoor hij in het gat viel. Zij bouwden een houten kader in de vorm van een A om de touwen van de stenen hierdoor naar de trekkers te leiden. Op deze manier moet er minder trekkracht gebruikt worden dan bij een touw dat onmiddellijk van de steen naar de trekkers gaat. STAP 4: De dwarsliggers Stone zette zijn experiment om de bovenste steen op de verticale stenen te krijgen, verder op een kleinere schaal. Hij bouwde een aarden wal met een kleine helling rond de twee verticale stenen. Met behulp van rolbalken, houten steunbalken en bolders werd met trouwen de dwarsligger langs de helling naar boven getrokken. Dat vergde enorm veel werk en rond Stonehenge is er geen groeve gevonden waar de aarde voor de wal uit kon komen. Het NOVA-experiment probeerde twee methodes uit om de steen naar boven te brengen. De eerste methode is gebaseerd op het gebruik van hefbomen. Door onder beide kanten van de steen hefbomen te plaatsen kan iedere ploeg afwisselend zijn zijde opheffen en er een balk onder plaatsen. Zo kreeg men een houten stelling met de steen bovenaan. Eenmaal op de correcte hoogte moest de steen nog op de twee verticale stenen geschoven worden. Hun andere methode was een houten helling die eigenlijk bestond uit een aarden wel met houten planken. Zij gingen nu voor een modernere manier en plaatsten een ijzeren stelling onder de houten planken. De steen steunde op een aantal houten planken. De touwen gingen van de steen rond steunbalken op de verticale stenen naar hetzelfde A-kader als eerder tot de trekkers. Toen de steen boven op de verticale stenen aan kwam gebruikten ze hefbomen om de tappen en gaten van de stenen overeen te laten komen. Zo bleef de horizontale steen op de verticale stenen vastzitten. De methoden van het NOVA-experiment werken voor de exacte grootte van de stenen, maar zolang men de gaten voor het A-kader niet kan plaatsen blijft het onmogelijk. Alles samen heeft experimentele archeologie aangetoond dat, rekening houdend met de beperkte technische en materiële middelen, transport van en constructie met dergelijke gigantische blokken wel degelijk mogelijk is met een aanvaardbare hoeveelheid mankracht. Vergeet ook niet dat Stonehenge een uniek project was, eentje waar de mensen uit die tijd lang aan wilden werken, want het zou ook lang dienst kunnen doen. C. MOAI OP PAASEILAND Het Paaseiland, Easter Island of Rapa Nui ligt in de Stille Oceaan zo n 3760 km ten westen van Chili, waarvan het deel uitmaakt. Het is één van de meest afgelegen plaatsen ter wereld. Zo is het mogelijk om in alle richtingen een 2000-tal kilometer te varen zonder bewoonde wereld tegen te komen. Het dichtstbijzijnde eiland, Pitcairn, ligt 2250 km ten westen van het Paaseiland. Het eiland heeft de vorm van een gelijkbenige driehoek met een lengte van 23 kilometer en een breedte van 12 kilometer. De hoogste punten van het land zijn drie uitgedoofde vulkanen met een hoogte van 400 tot 506 meter. Bomen staan er bijna niet meer op tenzij een aantal aangeplante eucalyptus- kokos- en varenbomen uit de 19 de eeuw. Onderzoek van John Flenley in 1980, op stuifmeel gevonden in de vulkanische kraters wijst er nochtans op dat het eiland vroeger bedekt was met een regenwoud. 15

16 Er is geen zekerheid over het tijdstip waarop de oorspronkelijke bevolking op het Paaseiland aankwam. De oudste archeologische vondsten dateren uit de 7 de eeuw n.c., maar een vroegere aankomst is niet uitgesloten. Archeologisch, antropologisch, genetisch, taalkundig en bloedonderzoek wijzen op veel gelijkenissen tussen de bewoners van het Paaseiland en de oostelijk Polynesische volkeren. Hierdoor wordt algemeen aangenomen dat een aantal gezinnen van Polynesische afkomst op het eiland aankwamen en niet terug konden waardoor ze voor eeuwen van de buitenwereld werden afgesloten. Dit tot paaszondag 1722, wanneer de Nederlandse zeevaarder Jacob Roggeveen op het eiland aankwam en het de naam Paaseiland gaf. Deze Nederlanders waren dan ook de eersten die kennis maakte met deze bevolking en hun bevindingen neerschreven. De datering van de moai, de kolossale beelden, wijst uit dat het oudst bewaarde beeld uit de 11 de eeuw stamt en het recentste uit De beelden zijn gemaakt van vulkanische tufsteen en bijna allen afkomstig van de Rano Raraku-krater. In totaal zijn er 886 moai geïdentificeerd waarvan er nog 397 in de krater aanwezig zijn. Deze zijn nog in verschillende fases van de ontwikkeling. Niet alle moai werden over het eiland vervoerd om op ahu (plateaus, verspreid over het eiland, geplaatst te worden. Sommige beelden werden niet afgewerkt, andere braken onderweg. Hierdoor liggen er veel beelden verspreid rond de krater. De beelden die het uiteindelijk wel haalden werden op de plateaus geplaatst, de meesten met de rug naar de zee toe. De moai stellen mensen voor waarvan het gezicht een duidelijke neus en kin heeft, maar ook met langwerpige ogen. De lichamen van de beelden hebben armen tegen de zijkant met vooruitstekende handen waarvan de vingertoppen bij een lendendoek tegen elkaar komen. De meest prestigieuze beelden kregen een rood hoofddeksel van verbrand lava en, bij specifieke gelegenheden, ogen van wit koraal om de spirituele kracht te activeren. De afmetingen van de beelden kunnen verschillen van 90 centimeter tot 21 meter met een gemiddelde van vijf tot zeven meter. De grootste moai op een ahu is 9,89 meter hoog. De ahu zelf zijn tot 150 meter breed en drie meter hoog. De pukao (hoofddeksels) hebben een gemiddelde hoogte van 2,70 meter en een diameter van twee meter. Deze werden uitgehold om beter op de hoofden geplaatst te worden. Sinds 1935 bezit de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (KMKG) te Brussel het beeld Pou Hakanononga (god van de tonijnvissers). Ze hebben dit meegebracht met de bekende driemaster de Mercator. In maart 2001 keerden Belgische archeologen terug naar Paaseiland om te onderzoeken hoe oud het beeld van het museum juist is. De wetenschappers onderzochten daarom de ahu waarop het beeld oorspronkelijk stond. De resultaten toonden aan dat het beeld daar in de 13 de of begin 14 de eeuw geplaatst was. 16

17 STAP 1: Uithouwen beelden Uit de onvoltooide beelden in de Rano Raraku, kan afgeleid worden dat de meeste beelden horizontaal uitgehouwen werden. Het gezicht was hierbij naar boven gericht en zolang de beelden bewerkt werden, bleven ze met de rug aan de steen bevestigd. Hierdoor bleef het beeld beschermd en hadden de ambachtslui toch nog plaats in de andere groeven rond het beeld om rechtop te staan tijdens het werk. Eenmaal het beeld met grote scherpe stenen (toki) uitgehouwen was, werd de rug losgemaakt en werd het beeld rechtop gezet. STAP 2a: Transport Al toen Europese reizigers Paaseiland voor het eerst bezochten, was het eiland boomloos. Transport van dergelijke kolossale beelden zonder hout leek onderzoekers onmogelijk wat het mysterie rond de beelden alleen maar vergrootte. De oplossing werd aangereikt door pollenonderzoek. Dat wees uit dat het eiland tot ca volledig bebost was, sporen van een bomenpopulatie verween volledig vanaf 1650, rond dezelfde tijd dat archeologen ook vaststellen dat de laatste beelden opgetrokken werden. Hout werd dus zeer waarschijnlijk wel gebruikt voor het transport. De grote vraag bij het transport is of dit gebeurde wanneer de beelden al rechtop stonden of wanneer ze nog plat lagen. Voorlopig volgen onderzoekers de hypothese dat het rechtopstaand was (in oude legendes spreekt men i.v.m. het transport over wandelende beelden). Deze methode was wel met voorsprong de meest uitdagende. Net als bij de piramides in Egypte en Stonehenge, werden de moai zeer waarschijnlijk voortgetrokken op rollende boomstammen en sporen van boomstammen, al dan niet op een slede. De Amerikaanse archeoloog Mulloy wist met de hulp van inwoners, in 18 dagen een tien ton zwaar en vier meter hoog exemplaar te verplaatsen. Een gelijkaardig experiment werd ondernomen door Jo Anne Van Tilburg in 1998 met een 9 ton zwaar beeld voortgetrokken door 60 man. Beiden transporteerden het beeld wel op de buik. STAP 2b: Rechtopzetten Experimentele archeologen zoeken nog altijd naar een wetenschappelijke verklaring voor het rechtop krijgen van de beelden. Rond bepaalde ahu vonden archeologen resten van opgehoopte ronde kiezels. Door houten hefbomen te gebruiken konden de eilandbewoners de beelden telkens een beetje kantelen waardoor anderen er nieuwe kiezels konden tussen duwen. Door dit proces te blijven herhalen, kon men met zeer primitieve en beperkte middelen de beelden rechtop krijgen. In anderhalve dag kon zo met een beperkt aantal mensen één beeld rechtop gezet worden, een zeer aanvaardbare tijdsduur. 17

18 Bij de drie hierboven bestudeerde 'case-studies' zien we telkens dezelfde vragen en stappen naar oplossingen. 1. Onderzoekers worden geconfronteerd met technologisch nog beperkt geëvolueerde beschavingen, die toch al grootse bouwprojecten tot een goed einde wisten te brengen: Hoe deden ze dat? 2. Archeologen, historici en alle mogelijke andere wetenschappers onderzoeken de omgeving, de oude voorwerpen, de antieke vegetatie, de iconografie,... en ontwikkelen zo één of meerdere theorieën over hoe de oude beschavingen het voor elkaar kregen. 3. De theorieën worden in de praktijk getest, experimentele archeologie. Vaak eerst op modellen, later door echte fases van de constructie zo getrouw mogelijk over te doen. 4. De ervaringen uit de experimenten worden naast deze van de theorieën gelegd, deze laatste worden bijgeschaafd waar nodig en concrete conclusies over de het verloop van de bouw worden neergeschreven. 18