Inventarisatie stedelijke vernieuwingsopgaven in de provincie Groningen - ISV-3 ( )

Transcriptie

1 Inventarisatie stedelijke vernieuwingsopgaven in de provincie Groningen - ISV-3 ( ) Bureau PAU Uitgevoerd in opdracht van Provincie Groningen Groningen, april 2008 R. Galjaard M. Harkink J. Sikkema

2

3

4

5 SAMENVATTING... I HOOFDSTUK 1- Inleiding Groningse vertrekpunt Opdracht Werkwijze Opzet rapport... 3 HOOFDSTUK 2 - Trends en ontwikkelingen Ontwikkelingen in de provincie Groningen... 5 Demografische ontwikkelingen... 5 Sociaal-economische ontwikkelingen Ontwikkelingen in regio Oost... 9 Sociaal-economische ontwikkelingen Ontwikkelingen in regio Noord Demografische ontwikkelingen Sociaal-economische ontwikkelingen Ontwikkelingen in regio West Demografische ontwikkelingen Sociaal-economische ontwikkelingen Ontwikkelingen in regio Centraal Demografische ontwikkelingen Sociaal-economische ontwikkelingen HOOFDSTUK 3 De stedelijke vernieuwingsopgaven Regio Oost Opgaven in fysieke woon- en leefomgeving Opgaven in economische infrastructuur Opgaven in sociale infrastructuur Samenvatting opgaven regio Oost Regio Noord Opgaven in fysieke woon- en leefomgeving Opgaven in economische infrastructuur Opgaven in sociale infrastructuur Samenvatting opgaven regio Noord Regio West Opgaven in fysieke woon- en leefomgeving Opgaven in de economische infrastructuur Opgaven in de sociale infrastructuur Samenvatting opgaven regio West Regio Centraal Opgaven in de fysieke woon- en leefomgeving Opgaven in de economische infrastructuur Opgaven in de sociale infrastructuur HOOFDSTUK 4 - Conclusies Economische en demografische ontwikkelingen op hoofdlijnen Analysemodel De opgaven in hoofdlijnen Conclusie Literatuur Bijlagen Bijlage 1: INVENTARISATIE BODEMSANERINGSLOCATIES Bijlage 2: INFORMATIEVERZOEK AAN GEMEENTEN Bijlage 3: GEINTERVIEWDE PERSONEN... 61

6

7

8

9 Inventarisatie ISVIII opgaven in de provincie Groningen april 2008 SAMENVATTING Opdracht Voor de periode na 2010 moet een beslissing genomen worden over de inzet van Rijksmiddelen voor Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV). Voor de onderbouwing van de claim richting rijk voor ISV-3 heeft de Provincie Groningen zicht nodig op de stedelijke vernieuwingsopgave in de provincie vanaf Daarom is bij gemeenten geïnventariseerd welke stedelijke vernieuwingsopgaven zij zien voor de periode met een doorkijk naar de periode tot De inventarisatie betreft alle gemeenten in Groningen, m.u.v. de stad Groningen als rechtstreekse ISV-gemeente. In voorliggend rapport zijn de resultaten van de inventarisatie gebundeld en tegen het licht gehouden van demografische en sociaal-economische ontwikkelingen. Maatschappelijke ontwikkelingen bepalen de stedelijke vernieuwingsopgaven De stedelijke vernieuwingsopgave in de provincie Groningen wordt bepaald door economische en demografische ontwikkelingen die sterk variëren per regio en binnen de regio s. Op hoofdlijnen doet zich een verscherpende tweedeling voor binnen de provincie Groningen. De bevolkingsomvang en in iets mindere mate het aantal huishoudens zullen afnemen in Noord-Groningen (Delfzijl en omgeving) en Oost-Groningen. Centraal- en West-Groningen blijven groeien, vooral in het aantal huishoudens. Analysemodel De resultaten van de inventarisatie bij gemeenten bevestigen het hierboven geschetste beeld. Om tot een nadere clustering in de analyse te kunnen komen zijn een drietal typen gebieden onderscheiden: 1. gebieden met overdruk Maatschappelijke ontwikkelingen van dien aard dat sprake is van druk op de woning- en gebouwenmarkt, divergerende ruimtelijke consequenties in de vorm van bijv. suburbanisatie. 2. stabiele gebieden Evenwicht in vraag- en aanbodzijde, functieverandering van gebouwde omgeving, gebouwde omgeving transformeert geleidelijk, accent ligt op verbetering van kwaliteit. 3. gebieden met onderdruk Werkloosheid en bevolkingsafname veroorzaken leegstand in bebouwing en verwaarlozing van gebieden. Iedere indeling is een generalisering. Een regionale indeling ontkent gemeentelijke verschillen, een gemeentelijke indeling gaat voorbij aan specifieke lokale verschillen. M.a.w. op verschillende schaalniveaus is de typering in onderdruk-, overdruk- en stabiele gebieden toe te passen. Een tweede relevante kanttekening bij deze indeling is dat in regiovisie verband bestuurlijk afspraken gemaakt zijn om ruimtelijke ontwikkelingen te sturen: woningbouw vindt plaats in gebieden die dat (nog) aankunnen (gebieden met geringe/matige druk op de ruimte) ter ontlasting van kwetsbare landschappen in gebieden met hoge druk op de ruimte (Kop van Drenthe, Zuid-Groningen). Bovenstaande heeft geleid tot de keuze voor de volgende indeling: Overdrukgebied (rood): Haren, Leek, (Groningen). Stabiel gebied (oranje): Zuidhorn, Winsum, Bedum, Ten Boer, Slochteren, (regiovisiegemeenten), Marum en Grootegast. Onderdrukgebied (geel): Reiderland, Scheemda, Winschoten, Bellingwedde, Vlagtwedde, Stadskanaal, Veendam, Pekela, Menterwolde (regio Oost) Delfzijl, Eemsmond, Appingedam, Loppersum (DEAL gemeenten), Hoogezand-Sappemeer en De Marne. I

10 Inventarisatie ISVIII opgaven in de provincie Groningen april 2008 De stedelijke vernieuwingsopgaven De opgaven van de Groninger gemeenten blijken op zeer uiteenlopende terreinen (bijvoorbeeld nieuwbouw, maatregelen tegen congestie, voorkomen sociale overlast, etc.) te liggen die misschien niet allemaal op de ISV-3 agenda thuis horen. Op dit moment is nog onduidelijk hoe die agenda er uit gaat zien. Wel is ook op landelijk niveau aangegeven dat er behoefte bestaat aan geld voor fysieke investeringen voor sociale doeleinden. In deze inventarisatie zijn daarom vooralsnog alle opgaven benut voor de ISV-agenda. De opgaven voor gemeenten met overdruk De gemeenten Leek en Haren hebben in het kader van de Regiovisie een aanzienlijke woningbouwopgave. Het is moeilijk de daarvoor noodzakelijke ruimte te vinden. Ook het voorzieningenaanbod moet met de groei van het aantal huishoudens uitgebreid worden en op een kwalitatief hoog niveau worden getild. Aanpak van de openbare ruimte is daarbij essentieel. Daarnaast hebben beide gemeenten nog een geringe herstructureringsopgave. De grondprijzen in de bebouwde kom van Haren zijn dusdanig hoog dat nieuwbouw koopwoningen te duur dreigen te worden. Dit is kenmerkend voor gebieden met overdruk. Leegkomende locaties worden automatisch opnieuw ingevuld door particuliere initiatieven. Beide gemeenten bouwen voor senioren en spelen daarmee in op vergrijzing. De stedelijke vernieuwingsopgaven zitten voor beide gemeenten in het in goede banen leiden van de groei van huishoudens en daarmee van verkeer, koopkracht, etc.. Beide gemeenten hebben te maken met dichtslibbende wegen (richting Groningen) waardoor de leefbaarheid onder druk komt te staan. Het buitengebied is aantrekkelijk woon- en recreatiegebied. Deze functies kunnen goed samengaan met agrarische activiteiten, maar het levert ook conflicten op. Het platteland is niet langer meer het domein van de boer, maar van de stedeling of de hobbyboer. Samengevat de opgaven: een zorgvuldige inpassing van de nieuwbouwopgave (Regiovisie) in het landschap creëren en upgraden van voorzieningen en van centrumgebieden (o.a. voor nieuwe huishoudens) aanpak van verkeersoverlast en reconstructie van diverse wegen verbetering openbaar vervoer van en naar de stad Groningen sloop van verouderde verzorgingstehuizen en creëren van nieuwe woon-zorg concepten realiseren van multifunctionele centra De opgaven voor gemeenten met stabiele druk De regiovisie gemeenten hebben een aanzienlijke woningbouwopgave. Vergeleken met de gemeenten met overdruk, is het inpassen van deze woningen in de ruimte eenvoudiger omdat de plannen op minder weerstand stuiten. De niet-regiovisie gemeenten Marum en Grootegast hebben kleine uitbreidingsplannen. In alle gemeenten wordt in het kader van herstructurering voor elke woning die gesloopt wordt één woning terug gebouwd. Door de extra woningbouw is de noodzaak tot concentratie van winkelvoorzieningen iets minder groot dan in de onderdrukgebieden, maar toch is er wel een tendens waarneembaar van concentratie in de centrumdorpen. De dorpswinkel blijkt ook in stabiele gemeenten weinig overlevingskansen te hebben. Evenals de overdrukgemeenten, hebben ook de stabiele gemeenten te maken met drukker wordende aanvoerwegen van en naar de stad Groningen. Opvallend is dat in het buitengebied leegkomende agrarische bebouwing een nieuwe functie krijgt als huisvesting voor kleine bedrijven. In een aantal gemeenten in regio West is de bedrijvigheid in het buitengebied de afgelopen jaren sneller gegroeid dan in de kernen. Leegstand en verpaupering van panden komt dan ook minder voor dan in bijvoorbeeld de regio Oost. Aan de andere kant is de opgave om milieuhinderlijke bedrijven te verplaatsen hier iets groter dan in de regio Oost. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de verschillende functies (wonen, bedrijvigheid) elkaar meer in de weg zitten dan in de onderdrukgebieden. Samengevat de opgaven: een aanzienlijke woningbouwopgave voor de regiovisie gemeenten inclusief uitbreiding van voorzieningen voor deze nieuwe huishoudens een matige herstructureringsopgave inclusief aanpak van openbare ruimte aandacht voor starters op de woningmarkt aanpak van centrumgebieden in diverse kernen verplaatsen van relatief veel milieuhinderlijke bedrijven naar bedrijventerreinen revitalisering van bedrijventerreinen en aanleg nieuwe bedrijventerreinen in vrijwel alle gemeenten II

11 Inventarisatie ISVIII opgaven in de provincie Groningen april 2008 aanleg van nieuwe wegen en herinrichting van wegen speelt in diverse gemeenten verbetering openbaar vervoer en naar stad Groningen uitbreiding en verbetering toeristisch-recreatieve infrastructuur realiseren van brede scholen in elke gemeente ontwikkelen van woon-zorg zones incl. aanpak van openbare ruimte bestrijding van sociale overlast op stations en in centrumgebieden De opgaven voor gemeenten met onderdruk Voor grote delen van de regio s Noord en Oost is vooral de demografische ontwikkeling (krimp) van betekenis. Er is o.a. sprake van een toename in de leegstand van woningen hetgeen een negatieve uitstraling heeft op buurt of wijk. De keuze voor sloop lijkt daarom niet meer dan logisch, maar dit kost de woningbouwcorporaties veel geld omdat daar geen verdiencapaciteit tegenover staat. In krimpgebieden zal de financiering van sloop daardoor een groot probleem worden. De laatste jaren is er een toenemend aantal goedkope koopwoningen dat langdurig te koop staat. Leegstand en verpaupering dreigen ook voor deze woningen. Hier ligt een grote opgave in aankopen voor sloop of particuliere woningverbetering. Ook zonder groei of wellicht juist zonder groei kan men inzetten op kwaliteit. Maar de investeringen die daarvoor nodig zijn kunnen niet of beperkt door woningbouw worden terugverdiend. Blauwestad en Delfzijl laten zien dat zonder forse overheidsinvesteringen de gewenste vernieuwingsimpulsen uitblijven. Herstructureren en transformeren vraagt investeren door een actieve overheid. Op het gebied van voorzieningen is in de onderdrukgebieden net als in de stabiele gebieden, een tendens van concentratie zichtbaar. Echter, de aanleiding verschilt. Concentratie in de onderdrukgebieden wordt - naast schaalvergroting en veranderend consumentengedrag veel meer ingegeven door verlies aan draagvlak door een krimpende bevolking dan in de stabiele en overdrukgebieden. Dit geldt voor allerlei voorzieningen zoals onderwijs, sport en winkels. Ook ten aanzien van wonen, zorg en welzijn zijn er verschillen waarneembaar. De trend van extramuralisering doet zich in het hele land voor. Echter, de vraag naar nultreden- en woon-zorg woningen neemt extra toe in sterk vergrijzende gebieden. Samengevat de opgaven: zeer grote sloopopgave in met name de stedelijke gemeenten aanpak van openbare ruimte op herstructureringslocaties zonder inverdiencapaciteit aankopen voor sloop van goedkope koopwoningen of particuliere woningverbetering aanpak van leegstaande of in verval rakende (karakteristieke) panden. aanpak van de centrumgebieden in vrijwel alle gemeenten. De ingrepen verschillen enorm per gemeente. uitbreiding en verbetering toeristisch recreatieve infrastructuur (vooral t.b.v. vaarrecreatie) revitaliseren van bedrijventerreinen en saneren van leegkomende bedrijfslocaties aanpak van weginfrastructuur op diverse plaatsen verbetering openbaar vervoer op platteland realiseren van nultredenwoningen en woon-zorgzones realiseren van brede scholen en multifunctionele accommodaties in alle gemeenten bestrijden van sociale overlast in centrumgebieden, op stations en in achterstandswijken Conclusie Omgaan met bevolkingsafname wordt het thema van de komende ISV -3 periode. Sloop, herstructurering en transformatie vragen om forse investeringen en de regio s zijn aangewezen op hun eigen vermogen, maar in toenemende mate op subsidiestromen van derden, zoals ISV. In de provincie Groningen moet ISV zich met name concentreren op de onderdruk- en stabiele gebieden. III

12 Inventarisatie ISVIII opgaven in de provincie Groningen april 2008 IV

13 HOOFDSTUK 1- INLEIDING Veel gemeenten in Nederland ervaren op hun eigen schaal de gevolgen van de stedelijke problematiek 1. Die problemen maken stedelijke vernieuwing tot absolute noodzaak. Stedelijke vernieuwing is in de eerste plaats een gemeentelijke opgave. Voor de gemeenten is het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) een belangrijk financieel middel voor de aanpak van die noodzakelijke stedelijke vernieuwing. De provincies ondersteunen daarbij en verdelen het investeringsbudget over de lokale programma s. Stedelijke vernieuwing gaat ook en misschien wel bovenal om problemen en uitdagingen op het gebied van leefbaarheid. Denk bijvoorbeeld aan de gevolgen van vergrijzing, het behoud van voorzieningen of het verbeteren van de openbare ruimte. Het gaat dan ook om méér dan het omgaan met een opeenstapeling van problemen. In de woorden van Marc Calon: Het gaat vooral om de ambities achter de gekozen oplossingen. Verandering brengt ook kansen met zich mee. Zo biedt de aanpassing van de woningvoorraad door vergrijzing of ontgroening nieuwe kansen voor de verbetering van de openbare ruimte, groen en water en voor het vernieuwen van voorzieningen op het terrein van zorg en welzijn. Stedelijke vernieuwing is dus vooral een middel voor de gemeente om aan de slag te gaan - met de provincie, met corporaties, met private partijen en met bewoners - om de leefkwaliteit van de gemeente te verhogen. Wat is het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing? Het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) is een (rijks)doeluitkering aan gemeenten, waarin de verschillende subsidieregelingen van de ministeries van VROM, EZ, OCW en LNV zijn gebundeld. De ISV-budgetten zijn bedoeld om de stedelijke vernieuwing (herstructurering, transformatie, revitalisering) in steden en dorpen te bevorderen. Kwaliteitverhogende ingrepen in de openbare ruimte en het herstructureringsproces worden gefaciliteerd zodat de leefbaarheid wordt versterkt. Het zwaartepunt van deze operatie - de verbetering van de fysieke omgeving, gericht op sociale en economische doelen, en de stroomlijning van het vernieuwingsproces - ligt bij de gemeenten. Bron: IPO: Smeerolie voor stedelijke vernieuwing, februari Stedelijke vernieuwing in Delfzijl Noord De inschatting is dat de behoefte aan ISV gelden in de komende periode onverminderd groot is of zelfs groter en er vooral behoefte bestaat aan geld voor fysieke investeringen voor sociale doeleinden (denk aan: wijkaccommodaties, sportvoorzieningen, brede scholen en zorgvoorzieningen) (OTB 2008). 1 De stedelijke problematiek uit zich o.a. in lage kwaliteit woningen, leegstand, sociaal-economische achterstanden, criminaliteit, weinig groen, weinig speelruimte, laag basisvoorzieningenniveau, achterblijvende inkomensontwikkeling, (relatief) hoge werkloosheid, etc. 1

14 1.1 Groningse vertrekpunt ABF research heeft in opdracht van VROM onderzoek gedaan naar de behoefte aan stedelijke vernieuwing na Het landelijke beeld laat een benodigd budget zien dat zich beweegt tussen 3 en 4,6 miljard euro. Deze behoefteraming heeft in de eerste plaats betrekking op alle stedelijke regio s waarmee het Ministerie van VROM woningbouwafspraken heeft gemaakt (de zg. WBA-gebieden met in totaal 4,8 miljoen woningen). Daarvan is de regio Groningen-Assen er één. Stedelijke wijken die buiten de WBA-gebieden vallen zijn echter ook in de analyse betrokken. Daarmee wordt geborgd dat ook gemeenten worden meegenomen die buiten de bouwafspraken vallen maar wel te kampen hebben met stedelijke problemen. Dit betreft nog eens 0,3 miljoen woningen. Vertrekpunt in de behoefteraming van ABF is woningbouw. Het onderzoek van ABF heeft zich beperkt tot de benodigde kosten voor fysieke ingrepen. Onderwerpen als openbare ruimte, scholen, welzijn, voorzieningen en werkgelegenheid zijn in dit onderzoek gekoppeld aan woningbouw. Dit geeft een scheef beeld voor die locaties waar juist vooral in de omgeving moet worden geïnvesteerd en waar minder woningbouw plaatsvindt. Verwacht wordt dat het beeld voor de provincie Groningen vanwege demografische ontwikkelingen af zal wijken van de landelijke opgave. In gebieden waar sprake is van demografische krimp gaat het voornamelijk om een verbouwopgave (een kwaliteitsslag maken in de bestaande woningvoorraad inclusief vermindering van de totale voorraad) in combinatie met maatregelen voor een sociaaleconomische structuurversterking. Bovendien zijn bij een sloopopgave zonder bouwmogelijkheden extra middelen nodig voor de herinrichting van de openbare ruimte. 1.2 Opdracht Voor de periode na 2010 moet een beslissing genomen worden over de inzet van Rijksmiddelen voor ISV. Voor de onderbouwing van de claim richting rijk voor ISV-3 heeft de Provincie Groningen zicht nodig op de stedelijke vernieuwingsopgave in de provincie vanaf De provincie Groningen heeft daarom met ondersteuning van Bureau PAU bij gemeenten geïnventariseerd welke stedelijke vernieuwingsopgaven zij zien voor de periode met een doorkijk naar de periode tot De inventarisatie betreft alle gemeenten in Groningen, m.u.v. de stad Groningen als rechtstreekse ISV-gemeente. In voorliggend rapport zijn de resultaten van de inventarisatie gebundeld en tegen het licht gehouden van demografische, ruimtelijke, economische en sociale ontwikkelingen. De resultaten van de inventarisatie kunnen tevens als input dienen voor de regionale gebiedsprogramma s waarin de focus op leefbaarheid zal liggen. Stedelijke vernieuwing moet in een gebiedsgerichte context worden opgepakt en daarbij zijn een organiserende rol van en investeringen door de overheid onontbeerlijk. ISV-3 zal één van de hulpmiddelen (moeten) zijn om de ambities te realiseren. 1.3 Werkwijze Voorafgaand aan gesprekken is aan de gemeenten een vragenlijst gestuurd (bijlage 2). De vragenlijst is vervolgens in interviews met ambtenaren van alle Groninger gemeenten (m.u.v. stad Groningen) doorgenomen. De geïnterviewde ambtenaren zijn voor het merendeel werkzaam op het gebied van ruimtelijk ordening en volkshuisvesting (zie bijlage 3). Bij enkele interviews namen ook welzijnsambtenaren deel. De interviewronde heeft geresulteerd in een kwalitatieve beschrijving van de stedelijke vernieuwingsopgaven. De kwantitatieve aspecten en met name kostenramingen bleven vaak onderbelicht dan wel achterwege. Een aantal gemeenten heeft alsnog hun opgaven uitgedrukt in investeringsbedragen. Het blijkt voor de meeste gemeenten een lastige opgave te zijn om de stedelijke vernieuwingsopgave uit de drukken in investeringsbedragen. 2

15 Een belangrijke reden daarvoor is dat een groot aantal gemeenten over een tijdsbestek van ca. vijf jaar alleen zeer globaal kan aangeven wat de opgaven zijn. Kwantificering en een financiële inschatting zijn dan één of meer stappen te ver. Ter illustratie: een gemeente geeft aan dat de komende jaren een bepaald winkelcentrum nog aangepakt moet worden. Dát er iets moet gebeuren is op dit moment duidelijk, maar wat er precies moet gebeuren is dat niet. Een andere reden is dat er een zekere terughoudendheid bestaat om bedragen te noemen. Deze kunnen een eigen leven gaan leiden. Deze interviewronde heeft derhalve geresulteerd in een vooral kwalitatieve beschrijving van de stedelijke vernieuwingsopgaven. In een vervolgonderzoek zullen alsnog de investeringen die hiermee gepaard gaan geraamd c.q. geschat moeten worden. De input die een aantal gemeenten heeft gegeven zal daarin worden meegenomen; voor de overige gemeenten zal een methodiek ontwikkeld worden om toch tot een goede raming te komen. 1.4 Opzet rapport Hoofdstuk 2 geeft een beschrijving van de huidige situatie en een weergave van de prognoses op basis van een analyse van bestaand onderzoeksmateriaal (zie literatuurlijst). In hoofdstuk 3 volgt een beschrijving van de plannen en ambities van de gemeenten voor de periode Het is een samenvatting van hetgeen in interviews met gemeenten naar voren is gekomen. Het laatste hoofdstuk bevat een samenvatting en de conclusies waarbij antwoord wordt gegeven op de vraag waar de grootste stedelijke vernieuwingsopgaven liggen voor de periode

16 4

17 HOOFDSTUK 2 - Trends en ontwikkelingen Dit hoofdstuk schetst in hoofdlijnen de voor stedelijke vernieuwing relevante trends en ontwikkelingen in de provincie Groningen en de Groningse regio s Noord, Oost, West en Centraal. Afbeelding 1: Provincie Groningen Bron: Ontwikkelingen in de provincie Groningen Demografische ontwikkelingen Hoewel de verwachting is dat het aantal inwoners binnen de provincie tot 2030 nog met 3% zal groeien (Omgevingsbalans 2007) is in de periode na 1990 het aantal inwoners in zeven Groninger gemeenten gedaald. Van deze gemeenten liggen er vijf in het noordoostelijke deel van de provincie, de overige twee gemeenten waar bevolkingsdaling optrad zijn De Marne en Veendam. De bevolkingsdaling, ook wel krimp genoemd, komt voort uit een aantal reeds ingezette demografische trends, namelijk: vergrijzing, ontgroening, vertrek en gezinsverdunning. De vergrijzing, d.w.z. een gemiddeld oudere bevolking, brengt met zich mee dat de gemiddelde huishoudensomvang afneemt. Onder ouderen bevinden zich veel alleenstaanden (weduwen) en echtparen van wie de kinderen het huis verlaten hebben. Tevens neemt de bevolking af door een toename van het aantal sterfgevallen. Ontgroening is het resultaat van het vertrekken van jongeren en jonge gezinnen naar de stad Groningen of naar elders in het land voor studie en werk. Ook het aantal kinderen per gezin is afgenomen. Het stabiliserend aantal geboorten is het resultaat van sociaal-culturele ontwikkelingen zoals de emancipatie van vrouwen: hoger opleidingsniveau, arbeidsparticipatie en toename van het gebruik van anticonceptie. Deze trends hebben erin geresulteerd dat vrouwen steeds minder en op een latere leeftijd kinderen krijgen (Ruimtelijk Planbureau, 2006). Verdunning heeft betrekking op het feit dat huishoudens kleiner worden in omvang. Ook hier speelt het verminderd aantal kinderen per gezin een rol. 5

18 Delfzijl kende de grootste bevolkingsdaling (-12%). Oost-Groningen en Delfzijl behoren tevens tot de meest vergrijsde gebieden van Nederland en hebben te maken met aanzienlijke ontgroening. In een aantal gemeenten in de provincie, met name in de stad Groningen en omliggende gemeenten 2, ligt de vergrijzing daarentegen juist enigszins lager dan in de rest van het land. Het grote aantal studenten in de stad Groningen vormt hiervoor een belangrijke verklaring (Omgevingsbalans 2007). De grootste groei van de bevolking treedt op in de regio West en in en om de stad Groningen. De top wordt gevormd door de gemeenten Marum en Grootegast die in de periode 1996 tot 2006 met meer dan 10% gegroeid zijn. De zuidelijke gemeenten van Oost-Groningen hebben in die periode een groei doorgemaakt van ca. 3%. Volgens de notitie demografie van ABF (2007) is de verwachting dat tot 2030 de bevolking zal blijven afnemen in Oost-Groningen en Delfzijl. Voor de overige gemeenten in Groningen en de regio Groningen-Assen verwacht ABF een verdere groei. Afbeelding 2: Krimp en groei aantal inwoners Bron: PRIMOS 2005 In: Bijdrage POP Provincie Groningen, notitie demografie, ABF Research, 2007 Was het nog zo dat in de jaren 2000 en 2001 er 3000 meer personen vanuit het buitenland in de provincie Groningen kwamen wonen dan er naar het buitenland vertrokken, in 2005 en 2006 was de situatie omgekeerd. Toen vertrokken er 1000 inwoners uit de provincie meer naar het buitenland dan er vanuit het buitenland in Groningen kwamen wonen. Deze ontwikkeling doet zich landelijk voor en was voor het CBS aanleiding de nationale prognose omlaag bij te stellen. Van een krimpende woningmarkt is in veel mindere mate sprake. Voor de provincie Groningen wordt in de meest waarschijnlijke variant verwacht dat het aantal huishoudens (tussen 2005 en 2020) toeneemt met , circa 8% (ABF 2007) Sociaal-economische ontwikkelingen Het Sociaal Rapport van de provincie Groningen geeft inzicht in de ontwikkelingen in het sociale domein, met als rode draad de demografische ontwikkelingen, met name de vergrijzing en ontgroening. Vooralsnog betekent dit een positieve ontwikkeling op de arbeidsmarkt met de meeste nieuwe banen (+15%) in de sector zorg en welzijn. De arbeidsparticipatie van de 55- tot 64 jarigen is echter relatief laag (36%) in vergelijking met overige provincies in Nederland (42%). 2 Met uitzondering van gemeente Haren waar de vergrijzing de hoogste is van de provincie. 6

19 De werkgelegenheid is in de provincie Groningen tot 2002 gegroeid. Daarna nam deze af tot 1,5% in 2004 (3000 banen). De werkgelegenheid in Groningen is hiermee sterker gekrompen dan de werkgelegenheid in Nederland (ABF, Notitie Demografie). Tussen 2005 en 2006 is de werkgelegenheid in de provincie weer wat aangetrokken. Onderstaande afbeelding geeft de regionale werkloosheid aan: het percentage niet-werkende werklozen. De werkloosheid is het laagst in de gemeenten die grenzen aan de stad Groningen, vooral aan de noordkant en in Haren. Het werkloosheidspercentage ligt beneden het landelijk gemiddelde van 7,4% en het provinciale gemiddelde van 10,8%. De hoogste werkloosheidscijfers worden met name aangetroffen in Oost Groningen, in Delfzijl en Appingedam, Hoogezand-Sappemeer en de stad Groningen. Het werkloosheidsniveau is anderhalf tot twee maal groter dan het landelijke gemiddelde. Afbeelding 3: Regionale werkloosheid Bron: Omgevingsbalans, Provincie Groningen, 2007 (peildatum december 2006) De economische groei in Groningen is iets lager dan het nationale gemiddelde. Het gemiddeld inkomen is daarentegen conform het Nederlands gemiddelde gestegen, maar ligt nog wel onder het landelijke niveau. De jeugdwerkloosheid is sinds 2004 sterk afgenomen, net als in de rest van Nederland. Ongeveer 1 op de tien huishoudens heeft een inkomen onder de lage inkomens grens. Om aan te tonen dat de werkloosheid niet gelijkmatig verdeeld is heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau een segregatie-index berekend. Deze index geeft aan welk percentage huishoudens met een laag inkomen zou moeten verhuizen om een gelijkmatige spreiding van lage inkomens binnen een gemeente te krijgen. De berekeningen zijn beperkt gebleven tot gemeenten met ten minste inwoners (in kleinere gemeenten zijn er vaak te weinig vierkanten met voldoende huishoudens om de analyse te kunnen uitvoeren). Uit afbeelding 4 is te af te lezen dat de gemeente Hoogezand- Sappemeer in de hoogste categorie valt van segregatie van lage inkomens. 7

20 Afbeelding 4: Aandeel huishoudens met een laag inkomen naar gemeenten in procenten (2004) Bron: Armoedemonitor 2007, Sociaal en Cultureel Planbureau, Centraal Bureau voor de Statistiek, 2007 Inwoners uit de regio s Westerkwartier en Centraal geven het minst vaak aan moeite te hebben met rondkomen. In Veendam, Menterwolde, Pekela en het Oldambt hebben relatief veel mensen moeite met rondkomen (GGD, 2006). In procenten uitgedrukt groeit het aantal jongeren zonder 'startkwalificatie' in het werklozenbestand: zij vormen later de harde kern van de langdurig werklozen. Gemeenten doen er veel aan om jongeren pas na het behalen van een 'startkwalificatie' het onderwijs uit te laten stromen. Gemeenten herkennen een relatie tussen verzuim en spijbelen enerzijds en voortijdig schoolverlaten en jeugdcriminaliteit anderzijds. Het beleid is gericht op adequaat jongerenwerk en bijvoorbeeld zorgteams in het voortgezet onderwijs. Het Sociaal Rapport meldt dat Groningers tevreden zijn met hun woonomgeving en zich relatief veilig voelen. Het voorzieningenniveau is nog altijd hoger dan in de provincies Friesland en Drenthe, maar wel lager dan gemiddeld in Nederland. Het rapport noemt het gezondheidsgedrag van jeugdigen en de wachtlijsten ouderen- en gehandicaptenzorg zorgelijk (zeker nu verwacht wordt dat in 2020 de vraag naar persoonlijke verzorging met 30% zal toenemen). Tot 2020 zal er naar verwachting een groei zijn van alleenwonende 75-plussers. Bijna 800 hiervan zijn de 85 jaar gepasseerd. Afbeelding 5: Ontwikkeling percentage 65-plussers Bron: Primos 2005 In: Bijdrage POP Provincie Groningen, notitie demografie, ABF Research, 2007 Met een verdergaande extramuralisering van de zorg (= het buiten de muren van een zorginstelling bieden van gelijkwaardige zorg) en vermaatschappelijking van deze zorg, is een nieuwe taak voor het gemeentelijke welzijnswerk voor ouderen ontstaan. Het gaat er om ouderen te stimuleren en te ondersteunen gebruik te maken van alle diensten, regelingen en voorzieningen die (mede) voor hen 8

21 bedoeld zijn. Op deze wijze kunnen ouderen langer in de eigen woonomgeving blijven. Steunstees en varianten daarop vervullen in dorpen een belangrijke functie als laagdrempelig en lokaal georganiseerd inloop- en contactpunt voor vragen en advies op het gebied van welzijn, wonen en zorg. Steunstee s vormen in feite de decentrale lijnen van het (te ontwikkelen) centrale Zorgloket in de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). In de volgende paragrafen zoemen we in op de vier regio s (Oost, Noord, West en Centraal) in provincie Groningen. 2.2 Ontwikkelingen in regio Oost De regio Oost-Groningen bestaat uit negen gemeenten, namelijk Bellingwedde, Menterwolde, Pekela Reiderland, Scheemda, Stadskanaal, Veendam, Vlagtwedde en Winschoten Demografische ontwikkelingen In de hele regio spelen demografische veranderingen een grote rol in de ontwikkelingen. Als belangrijkste demografische trend wordt een forse en aanhoudende bevolkingsdaling voor regio Oost genoemd. Alle prognoses duiden hierop (Venhorst en Van Wissen, 2007). Het aantal huishoudens groeit nog licht tot 2015, daarna zet ook hier een daling in. De daling in het aantal huishoudens zal sterker zijn in het noordelijk deel dan in het zuidelijk deel van Oost-Groningen. Ook is de bevolking in aanzienlijke mate vergrijsd. De hoogste percentages 65-plussers (rond 20%) komen met name voor in Stadskanaal, Vlagtwedde, Bellingwedde, en in Winschoten. In onderstaande tabel wordt de demografische druk 3 per gemeenten aangegeven, uitgesplitst in groene 4 en grijze 5 druk. De demografische druk zegt iets over de druk van het niet-werkende deel op het werkende deel van de bevolking. Het geeft aan welk deel van de bevolking afhankelijk is van de productiviteit van de rest van de bevolking. Wat opvalt is dat in Reiderland, Bellingwedde en Winschoten de groene druk onder het provinciale gemiddelde ligt en in Scheemda en Stadskanaal er boven. De grijze druk is in regio Oost in bijna alle gevallen hoger dan het provinciale gemiddelde met uitzondering van Menterwolde. Afbeelding 6: Demografisch druk regio Oost Demografische druk gemeenten Oost- Groningen Reiderland Scheemda Bellingwedde Vlagtwedde Pekela Stadkanaal Veendam Menterwolde Winschoten Prov. Groningen Nederland Bron: kerngegevens provincie Groningen, bewerking PAU grijze druk groene druk 3 Demografische druk: de verhouding tussen het aantal personen in de werkbare leeftijd van 20 tot 65 jaar ten opzichte van het aantal jongeren (0-19 jaar) en ouderen (65-plussers). 4 Groene druk: het aantal personen in de gemeente jonger dan 20 jaar ten opzichte van het aantal personen in de werkbare leeftijd van 20 tot 65 jaar. 5 Grijze druk: het aantal personen in de gemeente ouder dan 65 jaar ten opzichte van het aantal personen in de werkbare leeftijd van 20 tot 65 jaar. 9

22 Venhorst en Van Wissen (2007) hebben in hun onderzoek de demografische trends gekoppeld aan de woningbehoefte. Voor regio Oost geldt dat de gemiddelde kwantitatieve woningbehoefte stagneert of zelfs daalt, terwijl de woningbehoefte onder 65-plussers zal stijgen. Door de te verwachten verdergaande bevolkingsdaling hoeven niet al te veel nieuwe woningen bijgebouwd te worden. Het is de vraag of grote groeiambities, zoals die in uitbreidingsplannen worden neergelegd, in deze regio kans hebben. Dit vraagt dus om een transformatie van het woningaanbod. Daar hoort ook het slopen van oudere huur- en koopwoningen bij. Krantenkoppen als Leegstand trekt probleemgezin van elders aan: effecten goedkope woningen te zien in Ganzedijk, duiden erop dat de sociale consequenties van een toename van goedkope woningen en leegstand zichtbaarder wordt. ABF heeft een sloopopgave berekend van 1500 huurwoningen voor Oost-Groningen (zonder Delfzijl) en 2100 koopwoningen voor de periode De sloop van particuliere woningen zal in de toekomst dus een grotere opgave worden dan die van huurwoningen volgens ABF. Het zal hier gaan om met name koopwoningen in het lagere marktsegment. Meer dan helft van de koopwoningen in Oost-Groningen heeft een WOZ waarde tussen de en euro en circa 32% van de woningen is gewaardeerd tussen de en euro Sociaal-economische ontwikkelingen Binnen de regio bestaat een verschil in de werkgelegenheidsstructuur tussen de landelijke gemeenten en de stedelijke gemeenten (m.n. Stadskanaal, Veendam en Winschoten). In de landelijke gemeenten zijn met name bouw en landbouw sterk vertegenwoordigd, in de steden vooral de zorgsector. De toeristisch-recreatieve sector is redelijk conform het landelijk gemiddelde vertegenwoordigd met een percentage van 4,5% van de totale werkgelegenheid. Groei van de waterrecreatie en de landschappelijke waarden zijn daar debet aan. Vanaf 2002 is de werkgelegenheid teruggelopen in de industriesector, bouwnijverheid en de landbouw. Juist deze drie sectoren zijn in Oost-Groningen goed vertegenwoordigd, en maakt de regio kwetsbaar. De zakelijke en overige dienstverlening en zorg hebben overigens de afgelopen 5 jaar een sterke groei doorgemaakt. Verwacht wordt dat deze groei zich doorzet (bron: ETIN). ABF verwacht dat Oost-Groningen in de komende decennia te maken gaat krijgen met een krimpende werkgelegenheid. De kans op economische krimp in gebieden met demografische krimp lijkt groter indien er al economische problemen zijn. Wat betreft zorgvoorzieningen beschikt de regio Oost over een redelijk uitgebreid zorgaanbod met ziekenhuizen in Stadskanaal en Winschoten. Mbo opleidingen zijn ruim vertegenwoordigd in de regio Oost. Zo heeft het Noorderpoortcollege met een breed scala aan opleidingen vestigingen in Stadskanaal, Veendam en Winschoten. Het voorzieningenniveau voor jongeren laat echter te wensen over. Jongeren die hogere opleidingen dan MBO willen volgen en hoger gekwalificeerd werk zoeken trekken weg. Hoewel het basisonderwijs in alle grote dorpen aanwezig is, staat het in de kleine kernen onder druk. Om te kunnen voortbestaan gaan scholen meer samenwerken en zich concentreren in brede scholen en multifunctionele centra. Winkels zijn in de steden Veendam, Stadskanaal en Winschoten en de grotere kernen aanwezig. Inwoners in kleine kernen (moeten) accepteren dat niet meer alle voorzieningen aangeboden kunnen worden. De ontwikkeling van integraal beleid op de terreinen wonen, welzijn en zorg is sinds geruime tijd een belangrijk aandachtspunt voor gemeenten in de regio. In de afgelopen jaren is gestart met het ontwikkelen van decentrale steunpunten en zorgposten (Pekela en Menterwolde) en Multifunctionele Centra (Veendam). Ook de jongerenproblematiek heeft al langer de aandacht. In 2001 was de instroom in de jeugdhulpverlening in het Oldambt hoger dan in de rest van de provincie. In het kader van de sluitende aanpak van preventie van schooluitval is een regionaal jongerenloket ontwikkeld. Het loket richt zich op scholing- en arbeidstrajecten. Zo wordt geprobeerd jongeren die vroegtijdig de school (willen) verlaten toch aansluiting op de arbeidsmarkt te laten houden. 10

23 2.3 Ontwikkelingen in regio Noord De regio Noord bestaat uit de gemeenten Appingedam, Bedum, Delfzijl. De Marne, Eemsmond, Loppersum, Ten Boer en Winsum Demografische ontwikkelingen Regio Noord heeft net als de regio Oost te maken met prognoses die duiden op een afnemende bevolkingsomvang (afbeelding 7). De Eemsdelta 6, maar vooral Delfzijl kampt nu al met een sterke bevolkingsafname. Ten opzichte van 2006 groeiden alleen de gemeenten Eemsmond en Ten Boer licht (resp. 0,2% en 1,0%). In de regio Noord vindt vergeleken met de overige regio s in de provincie Groningen de grootste afname van het aantal jongeren plaats, met in een aantal gevallen een afname van meer dan 10%. De bevolkingsafname is in Delfzijl al in 1981 begonnen, sindsdien is het inwonertal zo'n 20% kleiner geworden. Er is in sterke mate sprake van ontgroening (-13% jonger dan 20 jaar sinds 1996, - 30% in de leeftijd van 20-40), terwijl de vergrijzing het Nederlandse gemiddelde volgt (+13% sinds 1996). De potentiële beroepsbevolking is in de afgelopen 10 jaar ca kleiner geworden (kerngegevens Delfzijl 2007). Afbeelding 7 : Prognose bevolkingsontwikkeling (PRIMOS) Eemsdelta en Delfzijl Eemsdelta Groningen Nederland Delfzijl Bron: Bureau Louter 2007 Afbeelding 5 toont de ontwikkeling van het aantal 65-plussers tot De snelle vergrijzing treedt met name op in Eemsmond, Loppersum, De Marne en Bedum. Bedum was ooit de op één na jongste gemeente van Groningen maar wordt sneller ouder dan de andere gemeenten. De prognose is dat de vergrijzing stabiliseert in Delfzijl en Appingedam. Onderstaande afbeelding laat de demografische druk zien voor regio Noord. In zowel Ten Boer als in Winsum ligt de grijze druk enigszins lager dan het provinciaal gemiddelde. De demografische druk is het hoogst in Delfzijl en Appingedam. De Marne en Loppersum hebben de laagste demografische druk. Alle gemeenten in Noord hebben echter een grotere demografische druk dan het provinciale en landelijke gemiddelde. 6 De Eemsdelta, ook wel aangeduid als Eemsmondregio of DEAL-gemeenten, bestaat uit de gemeenten Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum. 11

24 Afbeelding 8: Demografische druk regio Noord Demografische druk gemeenten Noord- Groningen grijze druk groene druk De Marne Eemsmond Winsum Bedum Loppersum Appingedam Ten Boer Delfzijl Provincie Groningen Nederland Bron: Kerngegevens provincie Groningen, bewerking PAU Voor de regio Noord wordt door diverse demografische modellen een aanzienlijke stijging van de aantallen alleenstaanden en stellen van jaar verwacht (gebaseerd op het PRIMOS-model). De totale woningbehoefte onder huishoudens van jaar neemt naar verwachting tot 2020 af. In Delfzijl leidt de aanhoudende bevolkingsdaling tot een woningbehoefte van ongeveer -5%. De woningbehoefte onder 65-plussers neemt echter toe met 25-30% (Venhorst en Van Wissen) Sociaal-economische ontwikkelingen Noord-Groningen is een landbouwregio. Binnen de agrarische sector vindt regelmatig bedrijfsbeëindiging plaats. De gevolgen zijn niet alleen een laag persoonlijk inkomen voor veel agrarische ondernemers en ondernemers van toeleverende bedrijven, maar ook afnemende leefbaarheid/vitaliteit van het platteland en bedreiging van de kwaliteit van het landschapsbeheer. Wegens recent naar record-hoogte stijgende graanprijzen is een opleving te zien in de graansector, maar deze sector is in Noord-Groningen beperkt vertegenwoordigd. De laatste jaren groeit de recreatiesector aanzienlijk als aanvulling op de landbouw. Daarnaast is ook een nieuwe, kleinschalige en regionale economie aan het ontstaan. Het gaat hierbij veelal om aan huis gevestigde hoogwaardige dienstverlenende bedrijven. Min of meer los van deze nieuwe economie functioneert de grootschalige economie van het Eemsmondgebied, één van de economische kernzones van Noord- Nederland ( De economie van de gemeente Delfzijl draait van oudsher om de haven. Delfzijl herbergt de grootste zeehaven van Noord-Nederland (in totaal 1500 hectare) en biedt samen met de 20 kilometer noordelijk gelegen Eemshaven ruim 20 procent van de arbeidsplaatsen in Eemsdelta (Bureau Louter 2007). Delfzijl, Appingedam en de gemeente Eemsmond kennen een relatief hoge werkloosheid (zie afbeelding 3). Recente grootschalige investeringen in Eemshaven en Delfzijl kunnen mogelijk een (al dan niet tijdelijk) positief effect op deze cijfers krijgen. In Bedum, Ten Boer en Winsum is de werkloosheid laag (onder het landelijk gemiddelde). Daarnaast is de toeristisch-recreatieve ontwikkeling van het Lauwersmeergebied met daarbij bijvoorbeeld aandacht voor de ontwikkeling van Zoutkamp, de haven Lauwersoog en Pieterburen belangrijke dragers voor de ontwikkeling van regio Noord. Een aantal van de (publieke) voorzieningen staat onder druk. De gevolgen van marktwerking (bij banken/postagentschappen), schaalvergroting en keuzes bij de inzet van gemeentelijke middelen zijn vooral in de kleine kernen van Noord Groningen merkbaar. Bevolkingsafname kan het draagvlak voor voorzieningen verder doen afnemen. Tegelijkertijd kan de vraag naar voorzieningen op andere gebieden juist toenemen. Te denken valt aan een toename aan zorggerelateerde voorzieningen in sterk vergrijsde gebieden. Delfzijl en Appingedam hebben een aparte functie als het gaat om 12

25 bijvoorbeeld medische voorzieningen en voortgezet onderwijs. De schakelgemeenten Winsum, Bedum en Ten Boer maken deel uit van het nationaal stedelijk netwerk Groningen-Assen en zorgen voor draagvlak voor het voorzieningenniveau. Tegelijkertijd zijn deze gemeenten voor topvoorzieningen en werk grotendeels gericht op de stad. Omdat Noord-Groningen sterk vergrijst is het ouderenbeleid één van de centrale thema's. In Noord- Groningen zijn al in verschillende gemeenten Steunstee varianten ontwikkeld. Het - al dan niet georganiseerd - vrijwilligerswerk vormt een belangrijke pijler in het sociale leven in Noord-Groningen. De directe betrokkenheid en inzet van de individuele burgers bepaalt in grote mate het maatschappelijk middenveld (CMO 2005). 2.4 Ontwikkelingen in regio West De regio West bestaat uit de gemeenten Grootegast, Leek, Marum en Zuidhorn. Zuidhorn en Leek maken deel uit van het gebied Regiovisie Groningen-Assen Demografische ontwikkelingen De Rijksuniversiteit Groningen geeft in haar onderzoek voor regio West een groeiverwachting tot zo n inwoners in 2020 (in 2007 wonen in de regio mensen). De groei vindt vooral plaats in de twee regiovisie gemeenten. Ook de Primos prognose, weergegeven in afbeelding 2 toont dat de bevolking in regio West in de toekomst naar verwachting iets toeneemt. Gekoppeld aan de groei van het aantal inwoners neemt ook de kwantitatieve woningbehoefte toe in deze regio met naar verwachting 14 tot 17 procent (Venhorst en Van Wissen). De vier gemeenten van regio West behoren tot de acht gemeenten in de provincie met de hoogste groene druk. In Zuidhorn zijn met name de jonge kinderen (5-10 jarigen) sterk vertegenwoordigd, waardoor de gemeente de meest kinderrijke is van de provincie. Ook in Grootegast wordt de relatief hoge groene druk verklaard door het grote aandeel jonge kinderen. In Marum en Leek ligt het aandeel jongeren onder de twintig fors hoger dan het provinciale gemiddelde. De vergrijzing treedt slechts in lichte mate op. Het snelst stijgt het aantal 65-plussers in Leek: de laatste 10 jaar is het met 30% gestegen. De demografische druk is provinciaal, op Haren na, het grootst in Grootegast en Zuidhorn, met name bepaald door de hoge groene druk (afbeelding 9). Afbeelding 9: demografische druk in regio West Demografische druk gemeenten West- Groningen grijze druk groene druk Leek Zuidhorn Marum Grootegast Prov. Groningen Nederland Bron: Kerngegevens provincie Groningen, bewerking PAU 13

26 2.4.2 Sociaal-economische ontwikkelingen De belangrijkste pijlers van de economie in regio West zijn landbouw, industrie en handel. Een kwart van alle landbouwbedrijven van de provincie is gevestigd in deze regio. Het gaat hier voornamelijk om melkveebedrijven. De werkgelegenheid is in regio West de afgelopen jaren sterk gestegen, vooral in Leek en Zuidhorn. In Leek steeg de werkgelegenheid met 29% in de periode en wordt vooral verklaard door groei in de industriële sector. In Zuidhorn bevindt zich de meeste werkgelegenheid is de zorgsector (22,8%). Het aantal eenmansbedrijven is, behalve in Leek, sterk gestegen als gevolg van vrijkomende agrarische bebouwing. De werkloosheid ligt dan ook onder het provinciale gemiddelde (afbeelding 3). Een andere belangrijkesector in het gebied is toerisme. Regio West heeft een afwisselend en aantrekkelijk landschap en omvat één van de oudste cultuurlandschappen van West-Europa, een coulissenlandschap met houtwallen en grenst aan het Lauwersmeergebied, dat de regio aantrekkelijk maakt voor bezoekers. De vier gemeenten zijn over het algemeen ruim voorzien van sportaccommodaties, dorps- en buurthuizen en voorzieningen voor de jeugd. Elke gemeente in de regio West heeft meerdere basisscholen en (behalve in Marum) ook centra voor voortgezet onderwijs. Leek en Zuidhorn kennen tevens een breed geschakeerd netwerk van voorzieningen met commerciële voorzieningen zoals banken, postagentschappen, supermarkten en winkelcentra en snelle openbaar vervoer verbindingen naar de stad Groningen. In de kleine kernen in Marum en Grootegast neemt het aantal winkels juist af (POZW). De gemeenten van regio West hebben een integraal lokaal beleid voor kwetsbare inwoners. Er word hierbij gestreefd naar een op elkaar afgestemd aanbod van zorg- en dienstverlening op de terreinen wonen, welzijn, zorg en vervoer, bij voorkeur laagdrempelig en lokaal georganiseerd. Ongeveer 10% echter, en dan gaat het veelal om de meest kwetsbare mensen met een complexe(re) zorgvraag, is niet (meer) in staat zelfstandig de benodigde zorg- en dienstverlening te organiseren/realiseren. De verwachting is dat deze groep het komende decennium sterk zal toenemen Ontwikkelingen in regio Centraal De regio Centraal bestaat uit vier gemeenten: Haren, Hoogezand-Sappemeer, Groningen stad en Slochteren. Veertig procent van de totale bevolking woont in deze regio. De leeftijdsopbouw van centraal Groningen wijkt sterk af van de andere regio s vooral door aanwezigheid van de stad Groningen. De gemeente Groningen maakt in termen van inwoners nagenoeg 70% uit van de regio Centraal als geheel. Het Bureau van de Statistiek en Onderzoek van de gemeente Groningen verwacht in 2020 een totale bevolkingsomvang van rond de 204 duizend inwoners. De stad kent een oververtegenwoordiging van personen in de leeftijd tussen 20 en 34. Aangezien Groningen stad in deze inventarisatie niet is meegenomen wordt deze niet verder bij de analyse betrokken 8. In dit rapport wordt met de regio Centraal alleen de overige drie gemeenten bedoeld, die allen tot het regiovisie gebied Groningen-Assen behoren Demografische ontwikkelingen In de afgelopen periode is de bevolking in regio Centraal gegroeid. Slochteren kende het hoogste groeicijfer (6,6%). Hoogezand-Sappemeer is wat betreft inwonertal de op één na grootste gemeente in de provincie. De verwachting tot 2013 is dat de bevolking in de regio Centraal over het algemeen stabiel zal blijven of zal toenemen (afbeelding 2). Er wordt verwacht dat het aantal huishoudens in regio Centraal zal groeien. In de periode had Haren het hoogste percentage 65-plussers van de gehele provincie (22,5%). In Hoogezand-Sappemeer nam het aantal ouderen sinds 1990 het snelst toe. In de toekomst zal het aantal 65-plussers verder toenemen in de regio (afbeelding 5). 7 Als gevolg van de dubbele vergrijzing, het langer zelfstandig wonen van kwetsbare mensen én het proces van extramuralisering. 8 Groningen is niet meegenomen in de inventarisatie omdat deze gemeente behoort tot de G30 (de dertig grootste steden van Nederland) die elk een eigen ISV budget krijgen van het Rijk. 14

27 De gemiddelde leeftijd is het hoogst in Haren, namelijk 44,1 jaar. Dat is tevens de hoogste gemiddelde leeftijd van de provincie. In Haren zijn relatief weinig jarigen. De beroepsbevolking neemt af. Hierdoor is de demografische druk in de gemeente groot. Afbeelding 10 toont aan dat de grijze druk in Haren bijna twee keer zo groot is als die van de provincie en de demografische druk fors boven het gemiddelde. Afbeelding 10: Demografische druk regio Centraal Haren Demografische druk gemeenten Centraal- Groningen Slochteren Hoogezand-Sappemeer Prov. Groningen Nederland grijze druk groene druk Bron: kerngegevens provincie Groningen, bewerking PAU ( NB de waarden voor Haren zijn van 2005) In Hoogezand-Sappemeer is 10,2% van de totale bevolking niet-westers allochtoon (2006). Dit is het hoogste percentage van de provincie. Het provinciale gemiddelde ligt op 5,5%. In de regio Centraal spelen grote ruimtelijke projecten zoals Meerstad, landinrichting Haren, en landinrichting Midden-Groningen. Het zijn projecten die in meer of mindere mate voortvloeien uit de regiovisie Groningen-Assen In 2004 zijn afspraken gemaakt over aantallen te bouwen woningen per gemeente. Onlangs zijn deze woningbouwaantallen aangepast naar aanleiding van nieuwe bevolkingsprognoses van ABF. Gebleken is dat de prognoses van ABF gemiddeld zo'n 25% lager zijn dan in hun prognoses in 2004 werd aangenomen Sociaal-economische ontwikkelingen In Hoogezand-Sappemeer is in de periode de werkgelegenheid afgenomen. Verreweg de grootste werkgever in die gemeente is de sector industrie (39,5%). In Slochteren daarentegen was de groei van het aantal banen over dezelfde periode groot, vooral door toedone van de sector handel (16%). In Haren is zorg de grootste sector (29,7%). Hoogezand-Sappemeer heeft te maken met een erg hoge werkloosheid: 16% (afbeelding 3). In Haren daarentegen is de werkloosheid één van de laagste van de provincie (6,9%). Van de gemeenten binnen de regio (zonder de stad) bevinden zich in Hoogezand-Sappemeer relatief de meeste huishoudens met een beneden modaal inkomen en is 30% laag opgeleid. Ook in deze regio is de sector toerisme belangrijk. De regio bevat natuur- en cultuurlandschappen, zoals het Zuidlaardermeer, Paterswoldsemeer, Gorecht en de Hondsrug. Hoogezand-Sappemeer grenst aan de cultuurhistorisch waardevolle Veenkoloniën. Op het grondgebied van de gemeente Slochteren zal in de nabije toekomst een recreatief meer aangelegd worden in het kader van de ontwikkeling van Meerstad. In Haren en de kernen Slochteren en Hoogezand zijn de meeste voorzieningen aanwezig. De kleinere kernen zijn minder goed bedeeld en beschikken vaak niet over een supermarkt. Inwoners moeten relatief ver reizen om hun boodschappen te kunnen doen. Alle gemeenten beschikken over buurthuizen of multifunctionele centra in de kernen, goede openbaar vervoer verbindingen met de stad en sportaccommodaties. 15

28 In de gemeenten wordt momenteel in het kader van het opstellen van WMO-beleidsplannen gewerkt aan het sociale beleid voor de toekomst. Jeugdzorg is een belangrijk thema. Van alle in de provincie gepleegde delicten is ruim 4% in Hoogezand- Sappemeer gepleegd. Tevens komen er relatief meer jongeren uit Hoogezand-Sappemeer in aanraking met de jeugdhulpverlening dan gemiddeld in de provincie. 16

29 HOOFDSTUK 3 - DE STEDELIJKE VERNIEUWINGSOPGAVEN Voor het inventariseren van de stedelijke vernieuwingsopgaven in de provincie Groningen zijn alle gemeenten (m.u.v. stad Groningen) benaderd voor een interview (bijlage 3). Daarnaast is aanvullende informatie verzameld bij een aantal interne afdelingen van de provincie Groningen. In dit hoofdstuk volgt een feitelijke weergave van hetgeen uit de inventarisatie naar voren is gekomen voor de vier Groninger regio s Oost, Noord, West en Centraal. De beschrijving hieronder volgt grofweg de onderwerpen uit de vragenlijst: - vernieuwingsopgaven in de fysieke woon- en leefomgeving; - opgaven in de economische infrastructuur; - opgaven in de sociale infrastructuur. 3.1 Regio Oost Regio Oost bestaat uit de gemeenten Stadskanaal, Vlagtwedde, Veendam, Menterwolde, Bellingwedde, Pekela, Winschoten, Reiderland en Scheemda Opgaven in fysieke woon- en leefomgeving Sloop en terugbouw van woningen In de regio Oost vordert de verbetering van de verouderde huurwoningenvoorraad. Alle gemeenten tezamen hebben in de periode 2002 t/m 2006 gemiddeld jaarlijks 400 woningen gesloopt (CBS). Wanneer dit aantal geëxtrapoleerd zou worden naar de periode 2010 t/m 2014, dan zouden in de regio nog 2000 woningen gesloopt worden. ABF heeft een sloopgave berekend van 1500 huurwoningen en 2100 koopwoningen voor de periode De gemeenten (exclusief de gemeente Menterwolde) geven een aantal aan in de orde van grootte van Dit betreffen vooral huurwoningen, maar ook koopwoningen. Het merendeel daarvan komt voor rekening van de stedelijke gemeenten Winschoten en Stadskanaal (resp en 570 woningen woningen). Tegenover een sloop van 400 woningen zijn in alle gemeenten samen in de periode 2002 t/m 2006 jaarlijks gemiddeld 618 nieuwe woningen gebouwd (CBS). Deze toename van 218 woningen heeft de groei van het aantal huishoudens met 200 in deze periode gevolgd. Ongeveer tweederde deel daarvan werd gebouwd in de drie stedelijke gemeenten Winschoten, Stadskanaal en Veendam. Vrijwel alle gemeenten geven voor de periode na 2010 aan minder woningen terug te bouwen voor de te slopen woningen. In de gemeente Stadskanaal gaat de woningbouwcorporatie uit van een daling van 600 woningen in 2020 t.o.v. de huidige voorraad. In de gemeente Winschoten is een woningbehoefte voorzien van -700 woningen in Vooralsnog houdt Winschoten (en ook Scheemda) formeel vast aan één op één terugbouwen, maar in de praktijk zal dat niet gehaald worden. De overige gemeenten zitten hier tussen in en geven aan ongeveer de helft tot driekwart 17

30 terug te willen bouwen. De slooplocaties betreffen met name na-oorlogse wijken met een verouderd en eenzijdig huuraanbod (eenvoudige rijtjeswoningen). Een sloopopgave van 2800 woningen (volgens de gemeenten) betekent 1400 woningen terugbouwen wanneer een 50% terugbouwbeleid wordt aangehouden. De gemeenten hebben gezamenlijk een harde plancapaciteit binnen bebouwd gebied van ruim 1800 woningen (Provincie Groningen). In de uitleg is nog eens een harde capaciteit voorradig van ca. 480 woningen. Het leeuwendeel van deze capaciteit op de uitleg komt voor rekening van de gemeente Veendam (Golfbaan-Buitenwoel). De Blauwestad is niet in deze cijfers meegenomen. De bestemmingsplannen laten hier nog eens 1480 woningen toe, waarvan 70 woningen op 1 februari 2008 al bewoond zijn. In Blauwestad worden luxe woningen gebouwd in een aantrekkelijk woonmilieu, waarmee de regio een positieve ontwikkelingsimpuls moet krijgen. Particuliere woningen in lage marktsegment Een zorg die door alle gemeenten wordt gedeeld is de slechte kwaliteit van de particuliere koopwoningen in het lagere marktsegment. Voor een deel betreft het hier woningen die vroeger in bezit waren van een corporatie. De eigenaren hebben onvoldoende middelen om de woning te verbeteren. Slecht onderhoud en weinig druk op de woningmarkt zijn de oorzaken van de slechte verkoopbaarheid van deze woningen. Vier gemeenten in de regio Oost (Reiderland, Scheemda, Winschoten en Pekela) laten momenteel een gezamenlijk onderzoek uitvoeren naar de goedkope koopsector. Het betreft ca woningen onder de , zo n 13% van de totale koopvoorraad in deze gemeenten. ABF heeft berekend dat de sloopopgave in de koopsector (2100 woningen) die van de huursector (1500 woningen) overstijgt in de regio Oost in de periode De gemeente Veendam geeft aan dat er nu nog geen overaanbod is van koopwoningen, maar dat zij dit voor de toekomst zeker niet uitsluit. Wel noemt deze gemeente een aantal van 50 tot 100 verpauperde woningen in vooral de wijken die al geruime tijd leefbaarheidsproblemen kennen. De gemeente Winschoten noemt een aantal van 150 vervallen panden die vooral in en rond het centrum staan. In de dorpskern van Oostwold (gemeente Scheemda) staan een aantal vervallen panden en in de overige gemeenten staan her en der vervallen panden in de lintbebouwing langs kanalen. De gemeente Reiderland ziet incidenteel dat woningen die niet verkoopbaar zijn, nu als tweede - of vakantiewoning worden aangehouden door de eigenaren. Gemeenten geven aan onvoldoende middelen te hebben om iets te doen aan de slechte staat waarin de woningen verkeren. Woningen zouden opgekocht moeten worden (voor sloop) of particulieren zouden gestimuleerd moeten worden om de woning op te knappen. Doelgroepen In alle gemeenten wordt met het oog op de vergrijzing gebouwd voor senioren. Ook wordt de trend van extramuralisering van de zorg (= het buiten de muren van een zorginstelling bieden van gelijkwaardige zorg) door alle gemeenten gesignaleerd en opgepakt. De ene gemeente zet in haar ruimtelijk beleid explicieter in op de ontwikkeling van woon-zorgzones dan de andere. Door te bouwen voor senioren nabij voorzieningen, steunstees en multifunctionele centra ontstaan vaak min of meer impliciet woon-zorgzones. 18

31 Met de extramuralisering van de zorg, maar ook omdat er steeds meer vraag is naar kwalitatief hoogwaardige seniorenhuisvesting, komen veelal verouderde bejaarden- en verzorgingstehuizen leeg te staan. De herinvulling of herinrichting van deze locaties is een opgave voor de gemeenten de komende jaren. Uit de pilot Wonen met zorg in het landelijk gebied (in opdracht van Noord- en Oost Groningse gemeenten, 2007) blijkt dat de capaciteit van intramuraal en beschermd wonen op orde is, maar dat er een grote opgave ligt in het bouwen van nultredenwoningen en verzorgd wonen woningen. Naast senioren noemen de meeste gemeenten jongeren c.q. starters op de woningmarkt als speciale doelgroep in hun woningmarktbeleid. De gemeenten verschillen echter in hun aanpak. Een enkele gemeente (Vlagtwedde en Menterwolde) bouwt nog voor starters, bijvoorbeeld op herstructureringslocaties. Andere gemeenten mikken op doorstroming in de bestaande woningvoorraad waardoor goedkopere woningen beschikbaar komen. De gemeente Veendam stimuleert starters tot upgrading van de bestaande koopvoorraad. Openbare ruimte Er wordt door de gemeenten verschillend aangekeken tegen de kwaliteit van hun openbare ruimte. Terwijl gemeenten als Pekela en Bellingwedde de openbare ruimte kwalitatief zeer hoogwaardig noemen en als trekker voor de gemeente zien, zien andere gemeenten zoals Scheemda, Winschoten en Menterwolde zich nog geconfronteerd met grote opgaven op het gebied van openbare ruimte. Scheemda, Winschoten en Reiderland hebben te maken met een grote opgave om een adres aan het water van Blauwe Stad (Oldambtmeer) te krijgen, bijvoorbeeld door de gemeente toeristisch recreatief beter te ontsluiten met een vaarverbinding en door herinrichting van de randen van het Oldambtmeer. Dit is een opgave die gezamenlijk opgepakt wordt. De drie gemeenten werken hierin samen in Ring Blauwestad. Veel gemeenten zetten in op behoud van winkelvoorzieningen. Daarbij wordt vaak gekozen voor concentratie van winkelvoorzieningen. Menterwolde heeft te maken met een achteruitgang van winkelcentra in zowel Muntendam als Zuidbroek. Deze gemeente moet nog een slag maken met het revitaliseren van winkelcentra. Een groot aantal gemeenten heeft hierin al een slag gemaakt (centrum Stadskanaal, deel van het centrum van Ter Apel), of zijn er hard mee bezig zoals Veendam en Winschoten. De aanpak van openbare ruimte in de woongebieden volgt die van de herstructurering van de huurvoorraad. Echter, gemeenten zien ook een opgave in de aanpak van de openbare ruimte rond goedkope koopwoningen. Wanneer er relatief veel verpauperde woningen in een klein gebied staan, heeft dat een enorme weerslag op de omgeving. Dit is goed merkbaar in bijvoorbeeld Ganzedijk, in Oostwold en in delen van het centrum van Winschoten. Hergebruik en herinrichting met nieuwe functies Autonome ontwikkelingen als vergrijzing en extramuralisering van de zorg, ontgroening en schaalvergroting hebben hun weerslag op de ruimte. Vergrijzing en extramuralisering uiten zich bijvoorbeeld in leegstand van verzorgingstehuizen enerzijds en verdichting van centrumgebieden met seniorenappartementen anderzijds. Met de leegkomende locatie moet iets gebeuren, maar ook vraagt de openbare ruimte rondom de nieuwe seniorenhuisvesting om een herinrichting. Ontgroening zorgt er voor dat scholen samen moeten gaan werken en zich vaak concentreren op één locatie. De leegkomende scholen vragen om een hergebruik en rond de nieuwe brede school moet de openbare ruimte opnieuw ingericht worden. Schaalvergroting en een veranderende productiewijze uit zich bijvoorbeeld in leegstand van diverse soorten bebouwing, van Rabobankgebouwen tot melk- of strokartonfabrieken en agrarische bebouwing. Deze autonome ontwikkelingen doen zich overal in het land voor. Maar in de regio Oost-Groningen 19

32 vormen leegkomende locaties een extra opgave omdat hergebruik met woningbouw niet meer vanzelfsprekend is in een zeer ontspannen woningmarkt met dreigende leegstand. Wanneer het pand te goed is voor sloop, moet het gebouw zelf weer een nieuwe functie krijgen. In een aantal karakteristieke panden rond Blauwestad zijn nieuwe functies gekomen zoals galerieën, een pitch en puttbaan, een saunacentrum, etc. Maar iets verder van de Blauwestad staan ook karakteristieke panden te verpauperen omdat er geen initiatiefnemers zijn met voldoende draagkracht om een dergelijk pand te kopen en te onderhouden. Milieu Er zijn nog een aantal bodemverontreiniginglocaties in de regio Oost. Vele locaties zijn in het verleden al gesaneerd, maar er blijven nog een aantal te saneren locaties over. Alle gemeenten samen (excl. Stadskanaal en Winschoten-Centrum) noemen een aantal van 17 locaties. Voor 2030 moeten alle spoedeisende locaties gesaneerd zijn. In bijlage 1 is een overzicht van saneringslocaties van de afdeling Bodem van de provincie Groningen opgenomen. Voor wat betreft het verplaatsen van milieuhinderlijk bedrijven zien de meeste gemeenten, met uitzondering van Reiderland, Veendam en Menterwolde, geen opgaven meer. Wegverkeers- en industrielawaai zijn te verwachten voor respectievelijk woningen langs de provinciale weg Veendam-Stadskanaal en voor woningen in Zuidbroek in de buurt van het bedrijventerrein. De gemeenten Stadskanaal en Veendam hebben nog een opgave van ca. 500 woningen die gesaneerd moeten worden tegen geluidsoverlast Opgaven in economische infrastructuur Toerisme en recreatie Veel gemeenten in Oost-Groningen zien perspectief in recreatie en toerisme. Daar wordt dan ook veelvuldig op ingezet, vooral op vaarrecreatie. De Oldambtgemeenten zien een opgave in het verder aansluiting krijgen op Blauwestad. Zo wil Winschoten de Renselzone ontwikkelen zodat Winschoten qua beleving en functies aan het Oldambtmeer komt te liggen. Scheemda is bezig met de ontwikkeling van de noordrand van Blauwestad en alle Oldambtgemeenten werken samen met Delfzijl, Appingedam en Slochteren om de vaarroutes en EHS te integreren en onderling te verbinden (Schildmeer/Meerstad, Oldambtmeer, Termunten, Waddenzee). De veenkoloniale gemeenten zetten ook in op vaarrecreatie. Verschillende kanalen zijn al beter bevaarbaar gemaakt, maar er resteren nog een aantal opgaven in bijvoorbeeld het verbinden van oevergebonden activiteiten met het vaarcircuit door middel van het verbeteren en uitbreiden van het fiets- en wandelpadennetwerk. Menterwolde wil een jachtaven realiseren en de Heemtuin verder ontwikkelen. De gemeenten Vlagtwedde en Bellingwedde hebben een infrastructuur van kleinschalig verblijfstoerisme. De gemeente Vlagtwedde wil in de toekomst inzetten op het combineren van recreatie met zorgactiviteiten. Voor wat betreft de zorg wil de gemeente ook ambulante zorg via internet en domotica verder ontwikkelen. Verkeer en openbaar vervoer Vrijwel alle gemeenten hebben nog opgaven in de aanpak van de weginfrastructuur. De wegenstructuur van de gemeente Veendam moet bijvoorbeeld aansluiting krijgen op de te verdubbelen N33. Om sluipverkeer in de bebouwde kom tegen te gaan willen Reiderland en Scheemda extra ontsluitingswegen aanleggen. Her en der speelt in diverse gemeenten nog reconstructie en herinrichting van wegen. 20

33 Op het gebied van openbaar vervoer signaleren de plattelandsgemeenten de slechte dekking van openbaar vervoer. Vooral ouderen, leerlingen en gehandicapten zijn afhankelijk van openbaar vervoer. Voor deze doelgroepen willen de gemeenten het openbaar vervoer handhaven en verbeteren, bijvoorbeeld door vraagafhankelijk kleinschalig vervoer aan te bieden. De gemeenten Veendam en Stadskanaal willen de haltevoorzieningen verbeteren. Menterwolde ziet een opgave in het realiseren van station Duurkenakker op de nieuwe lightrailverbinding van Zuidbroek naar Veendam. Scheemda en Winschoten willen het stationsgebied herinrichten en extra parkeervakken aanleggen. Bedrijventerreinen Er liggen nog her en der opgaven in het revitaliseren van bedrijventerreinen en van leegkomende bedrijfslocaties. Winschoten is nu bezig met het revitaliseren van de Renselzone en bedrijventerrein Reiderland. Veendam is bezig met herontwikkeling van De Wiede en Menterwolde ziet een opgave in het revitaliseren van een bedrijventerrein bij Zuidbroek, de entree van het railservicecentrum en de aanleg van een brug om de terreinen onderling beter te verbinden. In Oude Pekela komt over een aantal jaar een groot fabrieksterrein van drie oude strokarton fabriekscomplexen vrij. Dit is een opgave voor ISV-3. Nieuw bedrijventerrein wordt vrijwel alleen nog uitgegeven in de economische kernzone langs de A7, bijvoorbeeld bij bedrijventerrein De Gouden Driehoek bij Zuidbroek en Eextahaven bij Scheemda Opgaven in sociale infrastructuur De gemeenten in Oost-Groningen geven aan opgaven te zien in het versterken van de sociale infrastructuur. Sociale infrastructuur is een belangrijke voorwaarde voor sociale cohesie. Andersom geldt dat sociale cohesie ook de sociale infrastructuur in stand kan houden. Sociale infrastructuur is het geheel van formele en informele voorzieningen en arrangementen waarvan burgers gebruik maken bij de inrichting van hun bestaan (definitie van Sociaal en Cultureel Planbureau, 2002). In deze paragraaf worden onder sociale infrastructuur onderwijs- welzijn-, gezondheid/zorg-, sportvoorzieningen verstaan. Sociale cohesie kan omschreven worden als betrokkenheid van mensen onderling, bij maatschappelijke organisaties en andere sociale verbanden en bij de samenleving als geheel. Sociale cohesie bestaat dus op een macro-, meso- en microniveau (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2002). De meeste gemeenten geven aan dat het in stand houden van sociaal-culturele voorzieningen en sportvoorzieningen een moeilijke opgave is, laat staan uitbreiding van het aanbod. Dit is volgens de gemeenten namelijk sterk afhankelijk van de sociale cohesie: het verenigingsleven en de inzet van de bevolking binnen de gemeente. In de gemeente Bellingwedde bijvoorbeeld wist de bevolking op eigen initiatief een ijsbaan gerealiseerd te krijgen. Andere gemeenten kampen met een tekort aan vrijwilligers voor de aanwezige verenigingen. In de gemeente Reiderland is te zien dat het goedkope woningaanbod sociaal zwakkere gezinnen aantrekt die relatief veel aanspraak maken op sociale voorzieningen zoals (vervoer naar) speciaal onderwijs, onderwijs t.b.v. het wegwerken van taalachterstanden, etc.. Onderwijs In het basisonderwijs zijn in alle gemeenten ontwikkelingen te zien om verder te gaan met de vorming van brede scholen. De gemeenten Menterwolde en Pekela willen nog respectievelijk een brede school en een onderwijscentrum realiseren in de komende jaren. In Veendam moet er nieuwe gebouwd worden voor drie scholen. In Vlagtwedde, Stadskanaal en Reiderland moeten bestaande scholen opgeknapt en/of uitgebreid worden. De meeste gemeenten zien ook een opgave in het herinrichten of herinvullen van vrijkomende schoollocaties. 21

34 Zorg en welzijn Er is in alle gemeenten een concentratietendens gaande van welzijns- en zorgvoorzieningen. Welzijnsvoorzieningen komen bijvoorbeeld onder één dak samen met scholen, bibliotheken etc. in een multifunctionele accommodatie. Gemeenten streven er wel naar om minimaal een dorpshuis in elk dorp in stand te houden of verschillende wijkcentra in de steden. In de regio Oost is door de gemeenten niet naar voren gebracht dat particuliere initiatieven de dorpshuisfunctie kunnen vervangen zoals bijvoorbeeld in de regio Noord in sommige dorpen wel het geval is. In de dorpshuizen en wijkcentra in met name de Oldambtgemeenten, Bellingwedde en Pekela is een Steunstee gevestigd. Dit is een centraal gelegen ruimte in het dorp waar bewoners deel kunnen nemen aan verschillende activiteiten en gebruik kunnen maken van diverse diensten. De gemeenten verwachten geen grote opgaven op het gebied van gezondheid en zorg. De ontwikkeling van woonzorgzones vraagt wel om een herinrichting van openbaar gebied. Vaak zijn deze woonzorgzones te vinden nabij allerlei voorzieningen zoals een winkelcentrum, een mfc of een gezondheidscentrum. De grotere steden hebben hun eigen welzijns- en zorgvoorzieningenaanbod dat zo goed mogelijk afgestemd wordt op de vraag van bewoners. De gemeente Stadskanaal wil welzijns- en zorgvoorzieningen dichter bij elkaar brengen in de twee kernen Stadskanaal en Musselkanaal. In de gemeente zijn projecten lopende of voorzien op het gebied van wonen voor jongeren en wordt gewerkt aan een centrum voor jeugd en gezin, dat in 2010 gerealiseerd zou moeten zijn. Sport Ook voor sportvoorzieningen geldt dat gemeenten een opgave zien in het verder concentreren van sportvoorzieningen. Hierin zijn ook al enkele slagen gemaakt. In de gemeente Reiderland bijvoorbeeld maken de dorpen Finsterwolde en Beerta gebruik van voorzieningen op een centraal gelegen punt tussen beide dorpen in. Vlagtwedde en Veendam zien een opgave in respectievelijk het vernieuwen van een sportpark en het ontwikkelen van een campus. Veiligheid Veiligheid en veiligheidsbeleving variëren sterk per plek. In de meeste gemeenten zorgen hangjongeren bij tijd en wijle voor overlast, hetgeen gevoelens van onveiligheid geeft bij omwonenden. De overlast uit zich soms ook in vandalisme, zoals het vernielen van bushokjes. Voorts heeft Oost-Groningen, met name in de grotere kernen, maar ook in het Oldambt, te maken met drugsoverlast. Dit vergt investeren in sociale wijk- of dorpsaanpak. Zo werkt de gemeente Stadskanaal toe naar een meldpunt sociale overlast en zet zij in op het verbeteren van de woon- en leefomgeving door bijvoorbeeld zwerfvuil aan te pakken, maar ook door het aanbrengen van extra verlichting. Om vandalisme tegen te gaan worden extra stadswachten ingezet. Om extremistische denkbeelden het hoofd te bieden heeft de gemeente het project Anders Denkende Jeugd opgestart. De gemeente geeft aan dat de jongerenproblematiek niet minder wordt ondanks de vergrijzing Samenvatting opgaven regio Oost aanzienlijke sloopopgave van verouderde huurwoningen dreigende leegstand van goedkope koopwoningen; opkopen voor sloop en particuliere woningverbetering bouwen voor ouderen: nultredenwoningen en verzorg wonen investeren in openbare ruimte rond herstructureringslocaties, rond goedkope koopwoningsector en in (winkel)centrumgebieden leegkomende locaties vormen in Oost-Groningen een extra opgave omdat herinvulling met woningbouw niet meer vanzelfsprekend is bodemsanering noodzakelijk op een aantal locaties investeren in vaarrecreatieve infrastructuur opgave in het verder concentreren van onderwijsvoorzieningen in brede scholen en sociaalculturele- en sportvoorzieningen in multifunctionele accommodaties 22

35 3.2 Regio Noord Regio Noord wordt gevormd door acht gemeenten waarvan drie gemeenten binnen het regiovisie gebied vallen, te weten Winsum, Bedum en Ten Boer. De verschillen in de bouwopgave zijn groot. De gemeenten Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum (DEAL) werken samen op een aantal terreinen Opgaven in fysieke woon- en leefomgeving Grootschalige uitleg (meer dan 100 woningen) vindt na 2010 alleen in Bedum (Ter Laan), Winsum (Winsum Oost), Ten Boer (Dijkshorn en Woldwijk) en Middelstum plaats. In het Regiovisiegebied stonden tot 2020 voor de gemeenten Winsum, Bedum en Ten Boer in het totaal 2825 woningen op stapel. De stuurgroep van de Regio Groningen-Assen heeft echter nieuwe afspraken gemaakt over de regionale woningbouw in de periode Aanleiding is de nieuwe prognose van de regionale woningbehoefte, die 25% lager ligt dan in 2004 toen de eerdere afspraken werden gemaakt (bron Voor de schakelgemeenten Bedum, Ten Boer en Winsum tezamen is de voorgestelde opnamecapaciteit tussen bijgesteld naar in totaal 2120 woningen. De gemeenten hebben met een plancapaciteit van 3170 woningen voldoende ruimte om te bouwen. Middelgrote uitleg (20 tot 100 woningen) vindt plaats in de gemeente Eemsmond (Uithuizen, Warfum, Rodeschool, Uithuizermeeden, Usquert, de gemeente Loppersum (Loppersum) en gemeente De Marne (Leens Oost). In de gemeente De Marne speelt ook nog een plan voor (tweede) woningen in het Lauwersmeergebied. Verspreid vindt in veel kleine kernen enige nieuwbouw op uitleglocaties plaats. Appingedam geeft slechts mondjesmaat kavels uit in uitleglocatie Olingermeeden vanwege afspraken met Delfzijl. Ook binnen het bebouwd gebied wordt hier en daar in kleine kernen nieuwbouw gerealiseerd. Daarnaast vindt nieuwbouw plaats in de centrumgebieden van de dorpen (clusters van 20 tot max. 50 woningen) en op voormalige gasfabriekterreinen in Appingedam en Bedum. Overige nieuwbouw binnen bebouwd gebied hangt verder veelal samen met herstructurering. Sloop en terugbouw van woningen In de regio Noord vordert de verbetering van de verouderde huurwoningenvoorraad. De vier zogenaamde DEAL gemeenten 9 tezamen hebben in de periode 2002 t/m 2006 gemiddeld jaarlijks 323 woningen gesloopt, waarvan Delfzijl het grootste deel voor haar rekening neemt met 232 woningen per jaar (CBS). Wanneer dit aantal geëxtrapoleerd zou worden naar de periode 2010 t/m 2014, dan zouden in deze regio nog 1615 woningen gesloopt worden. De DEAL gemeenten (exclusief Eemsmond) geven een aantal aan in de orde van grootte van 1450 woningen Dit betreffen vooral huurwoningen, maar ook koopwoningen. Het merendeel daarvan komt voor rekening van de Gemeente Delfzijl (1000) en in mindere mate van Appingedam (380 woningen slopen tussen 2008 en 2012). Tegenover een sloop van 323 woningen per jaar zijn in alle DEAL gemeenten samen in de periode 2002 t/m 2006 jaarlijks gemiddeld 195 nieuwe woningen gebouwd (bron CBS). Voor de gemeente De Marne was dit in dezelfde periode gemiddeld 18 woningen per jaar, maar daar werd tot 2006 slechts gemiddeld 1 woning gesloopt. Voor de periode na 2010 staan in De Marne 54 woningen op de lijst om gesloopt te worden. De door de gemeenten (excl. Winsum en Eemsmond) in de regio Noord aangegeven sloop opgave behelst ca woningen. Alleen de gemeente Delfzijl geeft expliciet aan dat er minder woningen terug gebouwd gaan worden. De slooplocaties in de regio Noord betreffen met name na-oorlogse 9 Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum 23

36 wijken met een verouderd en eenzijdig huuraanbod (eenvoudige rijtjeswoningen). De DEALgemeenten zijn van plan een gezamenlijk woonplan te maken voor het woningbouwbeleid na De DEAL gemeenten hebben gezamenlijk een harde plancapaciteit binnen bebouwd gebied van ruim 1620 woningen (bron Provincie Groningen). In de uitleg is nog eens een harde capaciteit voorradig van ca. 370 woningen. Het leeuwendeel van deze capaciteit op de uitleg komt voor rekening van de gemeente Loppersum. Kleine herstructureringsprojecten (tot 50 woningen) staan vrijwel in alle kernen nog op stapel. Grotere herstructurering ( woningen) staat gepland in Uithuizen en Uithuizermeeden (Eemsmond), Bedum en Winsum. Particuliere woningen in lage marktsegment Een zorg die vooral voor Delfzijl geldt is de slechte kwaliteit van de particuliere koopwoningen in het lagere marktsegment. Voor een deel betreft het hier woningen die vroeger in bezit waren van een corporatie. De eigenaren hebben onvoldoende middelen om de woning te verbeteren. Slecht onderhoud en weinig druk op de woningmarkt zijn de oorzaken van de slechte verkoopbaarheid van deze woningen. De gemeente geeft aan onvoldoende middelen te hebben om iets te doen aan de slechte staat waarin de woningen verkeren. Woningen zouden opgekocht moeten worden (voor sloop) of particulieren zouden gestimuleerd moeten worden om de woning op te knappen. Doelgroepen In alle gemeenten wordt met het oog op de vergrijzing gebouwd voor senioren. Ook wordt de trend van extramuralisering van de zorg door alle gemeenten gesignaleerd en opgepakt. De ene gemeente zet in haar ruimtelijk beleid explicieter in op de ontwikkeling van woon-zorgzones dan de andere. Door te bouwen voor senioren nabij voorzieningen, steunstees en multifunctionele centra ontstaan vaak min of meer impliciet woon-zorgzones. Met de extramuralisering van de zorg, maar ook omdat er steeds meer vraag is naar kwalitatief hoogwaardige seniorenhuisvesting, komen veelal verouderde bejaarden- en verzorgingstehuizen leeg te staan. De herinvulling of herinrichting van deze locaties is de komende jaren een opgave voor de gemeenten. Uit de pilot Wonen met zorg in het landelijk gebied (in opdracht van Noord- en Oost Groningse gemeenten, 2007) blijkt dat de capaciteit van intramuraal en beschermd wonen op orde is, maar dat er een grote opgave ligt in het bouwen van nul-tredenwoningen en verzorgd wonen woningen. Naast senioren noemen de meeste gemeenten jongeren c.q. starters op de woningmarkt als speciale doelgroep in hun woningmarktbeleid. De aanpak verschilt per gemeente. De gemeenten De Marne en Eemsmond overwegen startersleningen. In Loppersum en Appingedam loopt een discussie of er specifiek gebouwd moet worden voor jongeren, aangezien er wel woningen in de goedkope koop sector beschikbaar zijn (enigszins vergelijkbaar met Regio Oost). Binnen het regiovisie gebied is nog sprake van groene aanwas. Winsum onderzoekt momenteel de woningbehoefte onder jongeren en ouderen. Delfzijl bouwt voor alle groepen. Delfzijl en Appingedam hebben onderling afspraken gemaakt over de woningbouw. Appingedam heeft de kaveluitgifte bijvoorbeeld vrijwel stopgezet om niet te concurreren met Delfzijl. In m.n. gemeente Eemsmond maar ook in de andere DEALgemeenten speelt de huisvesting van tijdelijke en permanente werknemers die in de Eemshaven komen te werken. 24

37 Openbare ruimte De aanpak van de openbare ruimte in de woongebieden volgt die van de herstructurering van de huurvoorraad. Echter, gemeenten zien ook een opgave in de aanpak van de openbare ruimte rond goedkope koopwoningen en in de centra. De aanpak van het centrumgebied gaat nog spelen in een aantal kernen (Bedum, Loppersum, Uithuizen, Leens, Winsum, Delfzijl + wijkcentra Delfzijl). Ten Boer heeft haar centrum reeds succesvol aangepakt en dit nadert nu de afronding. De centrumaanpak Appingedam vergt andersoortige ingrepen vanwege het cultuurhistorische en monumentale karakter van deze stad. Het centrum van Delfzijl moet stedenbouwkundig afgerond worden met o.a. woningverdichting, maar het is de vraag of daar voldoende vraag naar is. In de centrumvisie Delfzijl staan verder de aanpak van de openbare ruimte, het parkeren, concentreren van het kernwinkelapparaat en verbindingen met de haven centraal. De opgaven in de openbare ruimte vragen vaak om een integrale aanpak. Zo speelt in Uithuizermeeden de centrumontwikkeling, het verplaatsen van het verzorgingshuis, herstructurering, en de kwestie van een aantal leegstaande scholen. Alle gemeenten hebben te maken met oude en vervallen panden of oude bedrijfslocaties, variërend van oude steenfabrieken (Appingedam, Bedum), gemeentehuizen, oude garagebedrijven, boerderijen (Ten Boer) of een waterschapsgebouw (in Onderdendam). Verouderde verzorgingstehuizen vormen veelal ook een opgave. Gebouwen die niet meer aan de eisen van deze tijd voldoen staan vaak aan randen van dorpen/steden en komen leeg te staan, mede door de concentratie van woon-zorgwelzijn complexen bij voorzieningen in de centrumgebieden. De opgave is nieuwe bestemmingen voor de leegkomende locaties te vinden. Op regionaal niveau zijn de Damsterdiepvisie, het plan Midden-Groningen en de Lauwersmeervisie leidend voor water- en groenontwikkeling. Op lokaal niveau worden groenprojecten (parken) veelal gekoppeld aan de herstructurering, incl. het terugbrengen van dorpshaventjes (zoals in Wehe den Hoorn en Eenrum). In nieuwbouwplannen wordt vaak aandacht aan water gegeven. In de gemeente Eemsmond speelt de opgave ten aanzien van het stationsgebied Roodeschool en het centrum van Uithuizen en zijn er nogal wat verzakkingen in de wegen, m.n. in de jaren 60/70 wijken. Vaak missen gemeenten de middelen om plannen met betrekking tot de openbare ruimte te realiseren. In de gemeente De Marne spreekt men van structurele tekorten voor de kwaliteit van de woonomgeving. Hergebruik en herinrichting met nieuwe functies Autonome ontwikkelingen als vergrijzing en extramuralisering van de zorg, ontgroening en schaalvergroting hebben hun weerslag op de ruimte. Vergrijzing en extramuralisering uiten zich bijvoorbeeld in leegstand van verzorgingstehuizen enerzijds en verdichting van centrumgebieden met seniorenappartementen anderzijds. Met de leegkomende locatie moet iets gebeuren, maar ook vraagt de openbare ruimte rondom de nieuwe seniorenhuisvesting om een herinrichting. Ontgroening zorgt er voor dat scholen samen moeten gaan werken en zich vaak concentreren op één locatie. De leegkomende scholen vragen om een herinvulling en rond de nieuwe brede school moet de openbare ruimte opnieuw ingericht worden. Schaalvergroting en een veranderende productiewijze uiten zich bijvoorbeeld in leegstand van diverse soorten bebouwing. De herinvulling van locatie De Eendracht in Appingedam gaat nog een grote inspanning vergen. Milieu Er zijn nog een aantal bodemverontreiniginglocaties in de regio Noord. Vele locaties zijn in het verleden al gesaneerd, maar er blijven nog een aantal te saneren locaties over. Grote opgave vormt de sanering van De Eendracht en de vraag wie daarvan de kosten draagt. Een andere (langslepende) kwestie is de Hoofdstraat west in Uithuizen. Veelal komen vervuilde locaties aan bod bij de ontwikkeling daarvan. Zo zal bij het weer terugbrengen van de haventjes in gemeente De Marne waarschijnlijk ook op verontreinigde locaties gestuit worden. Hier is sprake van veelal met industrieafval gedempte havens. Een andere ingewikkelde opgave zijn de zwaar vervuilde oude wierden. De wierden bevatten veelal zware metalen, maar zijn door de woon- en historische functie 25

38 moeilijk te saneren. Voor 2030 moeten alle spoedeisende locaties gesaneerd zijn (bijlage 1). Voor wat betreft het verplaatsten van milieuhinderlijk bedrijven zien de meeste gemeenten geen opgaven. Verkeershinder wordt met name veroorzaakt door verkeer op de provinciale wegen N360 (Groningen- Delfzijl), N361 (Groningen-Winsum-Lauwersmeer) en N363 (Winsum-Roodeschool) en in de centra. Zoutkamp, Leens en Pieterburen maken van hun centra een 30-km zone. Bedrijven die milieuhinder veroorzaken zijn geconcentreerd in de Eemshaven en op industrieterreinen in Delfzijl. Het industrieterrein dat tegen het centrum van Delfzijl aanligt heeft een geluidscontour die nieuwe ontwikkelingen in het centrum van Delfzijl kan belemmeren Opgaven in economische infrastructuur Winkelvoorzieningen Veel gemeente zetten in op behoud van winkelvoorzieningen. Daarbij wordt vaak gekozen voor concentratie van winkelvoorzieningen. In verband met de bevolkingsafname in Delfzijl is er minder vloeroppervlak van winkels nodig, met als gevolg leegstaande panden. Er moet nog een slag worden gemaakt met de revitalisering van winkelcentra. In de zogenaamde complete dorpen 10 Spijk, Wagenborgen en Holwierde wordt ingezet op instandhouden van de voorzieningen. Ook in Appingedam speelt afname van het aantal inwoners een grote rol in het verdwijnen van voorzieningen, en wordt de concentratiestrategie als een duidelijke opgave voor ISV herkend. Appingedam wil haar winkelvoorzieningen concentreren in het centrum en het Overdiep. Bij de nieuwe entree van de stad (Overdiep) is 3000 m2 aan detailhandel en zorgvoorzieningen bij gekomen. De detailhandel staat, in delen van het centrum, onder druk doordat er veel oudere winkeliers zijn die geen opvolging hebben voor de zaak. In de detailhandelvisie van Winsum is vastgelegd dat de concentratie van winkelvoorzieningen in het oude centrum van Winsum moet blijven. Daartoe moeten parkeervoorzieningen en bereikbaarheid van het centrum goed zijn. Het voortbestaan van winkels in de dorpen Baflo, Garnwerd en Ezinge wordt bedreigd. In Zuidwolde en Onderdendam (gemeente Bedum) wordt gebruik gemaakt van rijdende winkels. In navolging van Ten Boer krijgen Bedum en Leens een vernieuwd winkelcentrum dat regionaal opereert en waarin het winkelaanbod wordt geconcentreerd. Uithuizen is het centrumdorp van de gemeente Eemsmond en heeft naast een groot aantal winkels ook een HEMA. Warffum en Uithuizermeeden hebben enige winkelvoorzieningen, Usquert niet meer. Toerisme Veel gemeenten in regio Noord zien perspectief in recreatie en toerisme. Daar wordt dan ook veelvuldig op ingezet, vooral op vaarrecreatie. Delfzijl en Appingedam werken samen met de Oldambtgemeenten om de wateren en EHS te integreren en onderling te verbinden (Schildmeer/ Meerstad, Oldambtmeer, Termunten, Waddenzee). Appingedam zet in op cultuurtoerisme. Delfzijl wil haar ligging aan zee uitbuiten. Een opgave voor de komende jaren is ook het uitbreiden van veelal kleinschalig toerisme op het platteland: bed and breakfast, uitbreiding fiets- en wandelpaden e.d. De Marne en Winsum zetten in op vaarrecreatie en de verdere ontwikkeling van het Lauwersmeergebied (samen met provincies en andere omliggende gemeenten). Eemsmond wil het spoor vanaf Roodeschool geschikt maken voor passagiersvervoer naar de boot naar Borkum in de Eemshaven. Ten Boer heeft als opgave om de wandelroutes aan elkaar te verknopen en de driehoek Garmerwolde her in te richten, waarvoor een brug over het Damsterdiep noodzakelijk is. Winsum ontwikkelt een toeristische visie waarbij wordt ingezet op verdere ontwikkeling van waterrecreatie, nieuwe fietspaden en voorzieningen voor 10 'complete dorpen' worden gedefinieerd als dorpen die ten minste over één basisschool, een huisarts, een winkel, een dorpshuis en een aansluiting op het openbaar vervoer beschikken. 26

39 dagrecreatie. Een gezamenlijke opgave met de provincie is het vergroten van de attentiewaarde en het vermarkten van Middag-Humsterland langs de N- en Rijkswegen. Verkeer en openbaar vervoer Vrijwel alle gemeenten hebben nog opgaven in de aanpak van de infrastructuur. De wegenstructuur van de gemeente Delfzijl moet bijvoorbeeld aansluiting krijgen op de te verdubbelen N33, in Loppersum op de Eemshavenweg om sluipverkeer door Loppersum tegen te gaan. Her en der speelt in diverse gemeenten nog reconstructie en herinrichting van wegen. In de gemeenten Winsum en Bedum speelt na 2010 ook het verbeteren van de bereikbaarheid en verkeersluwer maken van de dorpen via respectievelijk een rondweg en aantakken op de bypass rond Ten Boer. De gemeente De Marne maakt plannen voor zogenaamde buslussen in bijvoorbeeld Leens en Ulrum. In de toekomst zal het openbaar vervoer namelijk over de N361 gaan en niet de dorpen meer in rijden. Op het gebied van openbaar vervoer signaleren de gemeenten een kwetsbaarheid in de continuïteit van veelal kleinschalige voorzieningen, zoals taxibusjes en belbussen, waar vooral ouderen, scholieren en gehandicapten afhankelijk van zijn. Voor deze doelgroepen willen de gemeenten het openbaar vervoer handhaven en verbeteren. Voor de gemeente Eemsmond is de spoorlijn hoofddrager en is het vooral van belang de passagierstrein van Roodeschool tot de Eemshaven uit te breiden en het spoor intensiever te benutten voor goederenvervoer. Bedrijventerreinen Er liggen nog her en der opgaven in het revitaliseren van bedrijventerreinen en van leegkomende bedrijfslocaties. Eemsmond is nu bezig met het revitaliseren van Uithuizen Noord, dat mogelijk een combinatie van wonen en werken gaat zien. In Ulrum (gemeente De Marne) komt een nieuw bedrijfsterrein. Bedrijven uit de bebouwde kom zullen daar naar toe verhuizen en gaten in de bebouwde kom veroorzaken. In Winsum is het nieuw bedrijventerrein Het Aanleg II (tweede fase van bedrijventerrein) een opgave. In Uithuizen (gemeente Eemsmond) wordt bedrijventerrein Edama uitgebreid, met mogelijk een combinatie van wonen en werken Opgaven in sociale infrastructuur Het in stand houden van sociaal (culturele) voorzieningen en sportvoorzieningen is een opgave voor alle gemeenten. Onderwijs In alle gemeenten is sprake van verdergaande concentratie van de onderwijsvoorzieningen. Zo hebben Loppersum en Appingedam een brede school gebouwd en zijn er plannen voor een brede school in de kern Middelstum en in de gemeenten Winsum (samenvoegen van 3 scholen), Bedum (4 scholen concentreren) en Ten Boer (2 scholen concentreren). In De Marne zal het basisonderwijs (van drie scholen) worden geconcentreerd in één nieuwe school met aanvullende voorzieningen zoals sport. Alle gemeenten zien een opgave in het herinrichten of herinvullen van vrijkomende schoollocaties. De gemeente Eemsmond heeft in Warffum het Hoogelandcollege waarvoor nieuwbouwplannen zijn. Een dependance bevindt zich in Uithuizen, welke wordt uitgebreid met een gymzaal en sporthal. De gemeente Delfzijl ziet zich, door de sterke afname van de inwoneraantallen, genoodzaakt binnen het onderwijs samen te werken met andere functies zoals kinderopvang, steunpunt voor ouderen, e.d. Zorg en welzijn Er is in alle gemeenten een concentratietendens gaande van welzijns- en zorgvoorzieningen in de centrumgebieden. Welzijnsvoorzieningen zoals huisartsen, de fysio en het groene kruis komen bijvoorbeeld onder één dak, soms ook samen met een onderwijsvoorziening, bibliotheek etc. in een multifunctionele accommodatie. De ontwikkeling van woon-zorgzones vraagt om een herinrichting van openbaar gebied. Een aantal dorpen (met name in de gemeenten Loppersum en Winsum) hebben nog zelfstandige apotheekhoudende huisartsen. In de 27

40 minder centraal gelegen kernen wordt veel gebruik gemaakt van mantelzorgers en huisartsen uit buurtgemeenten. De meeste gemeenten streven er naar om minimaal een dorpshuis in elk dorp in stand te houden. Het onderhoud en de modernisering van deze dorpshuizen is een opgave in de komende periode. In de regio Noord wordt soms, anders dan bijvoorbeeld in regio Oost, door de gemeenten naar voren gebracht dat particuliere initiatieven de dorpshuisfunctie kunnen vervangen, zoals bijvoorbeeld in De Marne al het geval is. In Winsum moeten de dorpshuizen de komende jaren multifunctioneler worden. In Baflo wordt bijvoorbeeld het consultatie-bureau toegevoegd en de dorpshuizen in Adorp en Sauwerd kunnen verder worden uitgebouwd tot een soort steunstee s met informatievoorziening voor ouderen. De meeste gemeenten zien ook een opgave in hun jongerenbeleid en richten zich op nieuwe en gemoderniseerde jeugdvoorzieningen, zoals een breed jongerencentrum in Winsum of een jeugdsoos in Ezinge. In Kloosterburen (gemeente De Marne) zijn er plannen voor gehandicaptenhuisvesting, die de Kloostertuin in verbinding moet brengen met het dorp en waarbij de bewoners kunnen werken in de tuin. Sport Ook voor sportvoorzieningen geldt dat gemeenten een opgave zien in het verder concentreren van sportvoorzieningen. Hierin zijn ook al enkele slagen gemaakt. Delfzijl en Appingedam hebben een gezamenlijk nieuw zwembad in het tussengebied in aanbouw. De oude zwembaden staan momenteel leeg dan wel komen leeg. In de gemeente De Marne wordt het proces van concentreren van sportvoorzieningen onderkend als een gevoelig doch onvermijdelijk proces. In elk dorp een sportveld is simpelweg financieel niet haalbaar. De gym- en sport locaties staan veelal onder druk en maken deel uit van het nieuwe WMO beleid. Veiligheid Veiligheid en veiligheidsbeleving variëren sterk per plek. In de meeste gemeenten komt het voor dat hangjongeren bij tijd en wijle voor overlast zorgen, zoals het vernielen van bushokjes e.d.. Dit vergt investeren in de sociale structuren. Sociale veiligheid op treinstations is een opgave voor de gemeenten die aan het spoor liggen (met name het spoor richting Roodeschool) Samenvatting opgaven regio Noord aanzienlijke sloopgave in DEAL gemeenten aanpak slechte kwaliteit woningen in de goedkope koopsector (m.n. in Delfzijl e.o.) bouwen voor ouderen: nultredenwoningen en verzorg wonen grootschalige aanpak van centrumgebied Delfzijl en kleinere ingrepen in diverse centrumgebieden nieuwe bestemming vinden voor leegkomende locaties (scholen, verzorgingstehuizen, bedrijfsgebouwen) bodemsanering, m.n. locatie De Eendracht en sanering van wierden verdere concentratie van verschillende soorten voorzieningen in multifunctionele centra en in brede scholen investeren in vaarrecreatieve infrastructuur en kleinschalig plattelandstoerisme 28

41 3.3 Regio West Regio West wordt gevormd door vier gemeenten waarvan Zuidhorn en Leek binnen de regiovisie vallen en Grootegast en Marum niet. Daardoor zijn de verschillen in bouwopgave groot. De bevolkingssamenstelling binnen de regio is redelijk gelijk. De bevolking ontwikkelde zich de afgelopen jaren stabiel en groeit gestaag door tot een inwoneraantal van inwoners in 2020 (Venhorst en Van Wissen) Opgaven in fysieke woon- en leefomgeving De verschillen in bouwprogramma s zijn groot tussen de gemeenten in regio West. Volgens de voorgestelde opnamecapaciteit van de regiovisie moeten Zuidhorn 120 en Leek 155 woningen per jaar gaan bouwen tot 2019 (dat is inclusief vervanging en binnendorps bouwen). Zuidhorn heeft hiervoor verschillende uitleggebieden aangewezen waarvan de locatie Oostergast bij de kern Zuidhorn de grootste is. Bij Aduard, Grijpskerk, Kommerzijl en Oldehoven wordt nog gezocht naar uitleglocaties. Binnen het bebouwd gebied wordt vooral gebouwd op vrijkomende locaties die ontstaan door het verplaatsen van bedrijven. Zo is er bijvoorbeeld een transportbedrijf in Grijpskerk dat weggaat, een garage in Noordhorn die afgebroken wordt en een drukkerij in Zuidhorn die naar een andere locatie verhuist. Zuidhorn gaat de ouderenhuisvesting stevig aanpakken. De zorgcentra Westerburcht en het Zonnehuis verplaatsen naar Oostergast waardoor er ruimte ontstaat voor binnenstedelijke inbreiding van ongeveer 180 woningen. De corporatie gaat de (verouderde) woningen van het zorgcentrum Oosterburcht slopen en bouwt er nieuwe woningen in grotere aantallen voor terug. In Zuidhorn vindt geen grootschalige herstructurering plaats. Per jaar worden ongeveer 10 woningen gesloopt en vervangen door nieuwbouw. Ongeveer de helft hiervan komt voor rekening van de corporatie. De andere helft wordt door particuliere initiatieven opgepakt. Een voorbeeld hiervan is een huisarts die zijn kliniek gaat opknappen en er zes appartementen op bouwt. De corporatie zal deze trend van herstructurering de komende periode doorzetten waarbij de meeste herstructurering in de kern Zuidhorn zal plaatsvinden. De corporatie werkt aan strategisch voorraadbeheer met plannen voor sloop, nieuwbouw en vervanging. De gemeente past hier haar plannen voor aanpak van de openbare ruimte op aan en reserveert er geld voor. Leek heeft plannen voor 2569 woningen op uitleglocaties. In Leek zijn de plannen voor uitleg geconcentreerd in twee gebieden: Oostindie en Tolbertervaart. In Oostindie zijn inmiddels de eerste woningen opgeleverd en wordt het bestemmingsplan voor de rest van het plangebied klaargemaakt. Tot 2014 zullen hier 1100 woningen gerealiseerd worden. In de periode zullen 1149 woningen gebouwd worden op de locatie Tolbertervaart. Daarnaast zullen Oostwold en Zevenhuizen uitgebreid worden met respectievelijk 70 en 250 woningen. Binnenstedelijk bouwen vindt net als in Zuidhorn met name plaats op locaties die vrijkomen door het verplaatsen van bedrijven, schoolgebouwen of voorzieningen. In Leek worden per jaar zo n 20 á 30 woningen geherstructureerd door de corporatie. Er zijn twee corporaties actief waarbij één zich alleen richt op seniorenhuisvesting. Er gebeurt veel op het gebied 29

42 van seniorenhuisvesting en huisvesting van gehandicapten. In Tolbert bevindt zich een grote instelling voor verstandelijk gehandicapten die gaat extramuraliseren. Het terrein van de instelling wordt omgebouwd tot een wijk met zelfstandige wooneenheden voor de doelgroep. De helft van de cliënten zal in zelfstandige woningen verspreid over de dorpen komen te wonen. Ook zijn er plannen een verzorgingstehuis en kleine seniorenwoningen te herstructureren. Marum en Grootegast gaan ook bouwen op uitleg maar in kleinere aantallen: Marum ongeveer 150 woningen tot 2014 en Grootegast ongeveer 50 woningen bij de kern Grootegast. In Grootegast wordt incidenteel op inbreidingslocaties gebouwd. Zo wordt in Opende het zorgcomplex afgebroken waarvoor 12 zorgbedden en 24 zorgwoningen terug gebouwd worden en komen twee locaties vrij waar nu dorpshuizen staan. In de gemeente Marum wordt in iets grotere aantallen binnen het dorp gebouwd: met name op locaties die vrijkomen door het samengaan van scholen, afbreken van een oude klompenfabriek en de sloop en sanering van een tankstation. Ook wordt één sportveld omgezet in woningbouw. De gemeente wil graag dat de bedrijven die nu in het lint zitten zich verplaatsen naar het bedrijventerrein De Poort (deze wordt uitgebreid met 6 hectare voor lokale bedrijvigheid). De vrijkomende locaties wil de gemeente opvullen met woningbouw. De twee gemeenten verschillen in opgaven op het gebied van herstructurering. In Marum zijn weinig huurwoningen. Herstructurering vindt op zeer kleine schaal plaats (sloop van 23 woningen, 20 terugbouwen). Daarnaast wordt een verzorgingstehuis afgebroken waarvoor nieuwe woonvormen voor ouderen worden teruggebouwd. Grootegast kent meer corporatiebezit. Tot 2015 zullen hier zo n 250 woningen geherstructureerd worden. Doelgroepen In de hele regio wordt de komende ISV periode veel aandacht besteed aan het huisvesten van ouderen en speciale doelgroepen zoals ook blijkt uit bovenstaande beschrijving van de plannen. De traditionele verzorgingstehuizen worden vervangen door zelfstandige wooneenheden (extramuraal). Er worden levensloopbestendige woningen gebouwd en bestaande woningen worden aangepast opdat ouderen er zolang mogelijk zelfstandig in kunnen wonen. In de gemeente Leek zijn recent een groot aantal levensloopbestendige woningen opgeleverd en is er een groot appartementencomplex voor ouderen gerealiseerd waardoor de druk er momenteel grotendeels af is. Over het algemeen wordt voor starters niet specifiek gebouwd, alleen in Zuidhorn. Grootegast geeft aan dat de politieke roep hierom groot is maar dat het probleem is dat ontwikkelaars alleen starterswoningen aanbieden die qua oppervlakte en inhoud niet duurzaam zijn. Het is wel een thema waar de gemeente mee bezig is. In Zuidhorn komen in de toekomst veel eengezinswoningen vrij waardoor er voldoende aanbod is. Ook bouwt Zuidhorn op de uitleg in Oostergast voor starters en verkoopt de corporaties koopgarantwoningen 11. De bevolking van Zuidhorn is erg jong en kent daardoor veel starters. Leek zet in op doorstroming (van senioren) en verwacht daarmee voldoende woningen voor starters vrij te hebben. Openbare ruimte In Leek spelen twee grote projecten: aanpak van de entree van Leek en het centrum Leek (met meerdere deelprojecten). Voor de entree van Leek zijn een aantal panden aangekocht en er wordt een stedenbouwkundige lange termijn visie voor het gebied gemaakt. Er zal ook woningbouw gepleegd worden. In het centrum van Leek staan meerdere projecten op de schop. Ze zijn erop gericht het centrum aantrekkelijker te maken, ook voor bezoekers. Het openbaar gebied wordt 11 Koopgarantwoning: de corporatie verkoopt woningen met 10 tot 25% korting op de verkoopprijs waardoor de woonlasten voor de koper gereduceerd worden. Wanneer de koper de woning wil verkopen koopt de corporatie de woning terug. De waardeontwikkeling wordt in een verdeelsleutel verrekend met de corporatie, zowel in geval van winst als van verlies. 30

43 opnieuw ingericht zodat het mogelijk wordt rondjes te lopen. Ook wordt er onderzoek gedaan naar de mogelijkheid het water als structurerend element terug te laten komen in het centrum. Zuidhorn is al begonnen met de aanpak van het centrum. In de ISV-3 periode zullen een aantal projecten uitgevoerd worden in kader van het doorontwikkelen van het centrum. Naast het centrum zijn er een aantal grote opgaven (> euro). Zo is er een plan voor een nieuw profiel voor de weg Gast Zuidzijde/Noordzijde, het transferium bij het treinstation wordt uitgebreid en een nieuwe rondweg bij Aduard gecombineerd met herinrichting van de huidige traverse door het dorp. Ook zijn er veel kleinere projecten benoemd zoals het opknappen van oude haventjes en speelplaatsen, herinrichting van straten en pleinen, uitbreiding parkeervoorzieningen etc. Zuidhorn heeft als beleid om gelijktijdig met de herstructurering van een wijk/straat ook de openbare ruimte aan te pakken. In Grootegast zijn een paar plekken in het centrum die de komende jaren aandacht verdienen. Het kruispunt in Opende is een knelpunt wat moet worden aangepakt. De kernen Lutjegast en Kornhorn krijgen beiden een MFC in plaats van het dorpshuis. Er moeten nog plannen gemaakt worden voor de vrijkomende locaties. Marum benoemt geen grote opgaven voor de kernen. Het enige is dat er een oplossing gezocht moet worden voor de parkeerproblematiek. Concrete plannen hiervoor zijn er nog niet. Er spelen wel een aantal regionale opgaven op gebied van openbare ruimte. Deze zijn vastgelegd in het meerjaren programma regio West. Binnen de gemeente wordt in dat kader een pilot uitgevoerd waarbij door middel van een houtverbrandingsinstallatie het verzorgingstehuis, het gemeentehuis, het zwembad en de sporthal verwarmd worden. Het hout is afkomstig uit het snoeien (beheer) van de singels. Het waterschap is bezig een project op te zetten waar waterberging gecombineerd wordt met natuurontwikkeling. Hiervoor moeten agrarische gronden aangekocht worden. Oude vervallen panden en vrijkomende agrarische bebouwing Er zijn weinig vervallen panden in de regio. De meeste rotte kiezen zijn al in projecten opgenomen zoals in Leek het geval is met de panden bij de entree van Leek. Ook worden vervallen panden wel opgekocht door particulieren om op te knappen. Her en der zijn enkele incidenten zoals een afgebrande oude schuur die de gemeente aan wil kopen en slopen in Zuidhorn en in Marum het wijkcentrum voor de Molukse gemeenschap dat behoorlijk vervallen is en afgebroken zou moeten worden. Net als in de regio Oost komen in de regio West door schaalvergroting in de landbouw agrarische gebouwen vrij. In het kader van Economische Ontwikkelingsprogramma is onderzoek gedaan naar de economische structuur. Hieruit blijkt dat de bedrijvigheid in het buitengebied de afgelopen jaren sneller is gegroeid dan in de kernen. Veel (eenmans)bedrijven vinden huisvesting in de vrijkomende bebouwing. Milieuhinderlijke bedrijven Alle gemeenten noemen bedrijven die milieuhinderlijk zijn of eigenlijk op een verkeerde plek zitten. Zo bevinden zich in de gemeente Marum bedrijven verspreid in het lint. Een aantal bedrijven is echter in omvang behoorlijk gegroeid en past niet meer goed op de huidige locatie tussen de bebouwing. Deze bedrijven zouden naar een bedrijventerrein moeten verplaatsen. De gemeente heeft het bestaande bedrijventerrein De Poort daarom uitgebreid met 6 hectare bedoeld voor lokale bedrijven. Bekend is dat een grote timmerfabriek naar deze locatie zal verhuizen. De verwachting is dat andere bedrijvigheid dan zal volgen. Ook voor Leek is kenmerkend dat woningbouw en bedrijvigheid gemengd zijn. In de meeste situaties is dit te handhaven, maar in bepaalde gevallen zijn daar maatregelen voor nodig. Een voorbeeld daarvan is Hunter Douglas: een groot bedrijf en tevens een grote werkgever dat redelijk dicht bij bebouwing zit. Conflicten met geluidscontouren vragen geluidssaneringsmaatregelen. In Grootegast bevindt zich een agrarisch bedrijf met oude, vervallen stallen die niet aan de milieunorm (stankoverlast) voldoet en er is een loonwerkersbedrijf dat eigenlijk moet verplaatsen waarna de grond gesaneerd kan worden. In Zuidhorn zijn er een aantal bedrijven waarvan het wenselijk zou zijn dat ze verplaatsen. Het betreffen twee garages en een oude drukkerij. Ook staat er een landbouwmechanisatiebedrijf leeg dat moet worden gesloopt of een herbestemming zal krijgen. Lucht- en geluidhinder speelt momenteel alleen in Leek door de grote drukte op de weg van Leek naar Roden en de Auwemalaan. De gemeente acht het van belang dat de westelijke rondweg zo snel mogelijk wordt aangelegd (zie opgaven verkeer en openbaar vervoer). Mogelijk zullen in de toekomst maatregelen op gebied van geluid nodig zijn in Den Horn, Grijpskerk en Zuidhorn, afhankelijk van de verdubbeling van het spoor. 31

44 3.3.2 Opgaven in de economische infrastructuur Toerisme en recreatie Marum en Grootegast zien toerisme en recreatie als één van de speerpunten van beleid. Hun prioriteit is niet zozeer geënt op groei maar op behoud van kwaliteit van het wonen en woonomgeving. Natuurontwikkeling speelt hierbij een rol. Gezamenlijk hebben ze de opgave geformuleerd om het gebied Trimunt-Haartsterbos-Strand Heem verder toeristisch te ontwikkelen. Strand Heem is al een toeristische trekker (met twee grote campings). De gemeenten willen zoeken naar verbreding en versterking van het toeristisch aanbod en naar mogelijkheden om de bezoekers langer in het gebied vast te houden. Afzonderlijk heeft Grootegast plannen het Abel Tasman museum te upgraden en het EHS gebied bij Lutjegast toegankelijker te maken voor publiek. Marum ziet het gebied ten zuiden van het Dwarsdiep als kansrijk om te verwerven en in te richten voor natuur, toeristisch-recreatieve projecten en leefbaarheidsvoorzieningen. Ook wordt gezocht naar mogelijkheden voor toeristischrecreatieve ontwikkelingen bij de voormalige zandwinning. In het kader van het uitvoeren van de dorpsvisies zullen de komende periode in de kernen in Marum verschillende kleinschalige recreatieve elementen gerealiseerd worden (zoals dorps ommetjes). Leek richt zich qua toerisme en recreatie op de ontwikkeling van Nienoord en het aanleggen van wandel- en fietspaden. Ook in Zuidhorn zijn voor de komende ISV periode plannen voor een aantal fietspaden. Zuidhorn heeft de ambitie geformuleerd het Unesco-gebied Middag-Humsterland meer op de kaart te zetten. Verder zijn er een aantal kleinere projecten zoals het verplaatsen van een speelveld, restauratie van een kerk en een mogelijke golfbaan tussen Aduard en Zuidhorn. Dat toerisme een grote rol speelt in regio West blijkt uit het samenwerkingsconvenant dat de gemeenten hebben afgesloten voor het versterken van de samenwerking op gebied van recreatie en toerisme. Het convenant richt zich op uitvoering van projecten voor de gehele regio West met daarin drie speerpunten: - versterken toeristisch-recreatieve infrastructuur - alternatief knooppuntensysteem voor fietsers (aansluiten bij het Friese en Drentse systeem) - uitwerken van het toeristisch-recreatieve beleid (oprichten ondernemersplatform). Verkeer en openbaar vervoer Bereikbaarheid en ontsluiting spelen vooral in de twee regiovisie gemeenten. Er worden grote woningbouwprogramma s gerealiseerd waardoor er aanpassingen nodig zijn in de infrastructuur. In Zuidhorn zullen er nieuwe rondwegen komen bij de dorpen Aduard, Noordhorn en Niezijl. De N355 wordt vanaf Zuidhorn naar Noordhorn doorgetrokken (over het kanaal) waardoor de bestaande weg getransformeerd moet worden naar een landelijke weg. Een volgende grote opgave voor Zuidhorn is het doorontwikkelen van het transferium. Hiervoor moeten twee panden aangekocht worden en de bereikbaarheid van het transferium verbeterd worden. De mogelijkheden voor het verdubbelen van het spoor worden nog onderzocht. De gemeente Leek heeft de opgave een westelijke rondweg aan te leggen om de verkeerssituatie rondom Leek en Roden te verbeteren en de N372 te ontlasten. De ontsluiting van Oostindie moet verbeterd worden, want ook de Auwemalaan (ontsluitingsweg van Oostindie) raakt verstopt. Qua openbaar vervoer is een opgave voor de komende periode om twee snelle verbindingen te organiseren (die op termijn met elkaar verbonden worden): één naar Groningen en één naar Roden. 32