Autismespectrumstoornissen bij volwassenen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Autismespectrumstoornissen bij volwassenen"

Transcriptie

1 capita selecta Autismespectrumstoornissen bij volwassenen C.C.Kan, J.K.Buitelaar en R.J.van der Gaag Zie ook het artikel op bl Het door Kanner gedefinieerde concept vroegkinderlijke autisme is uitgebreid tot een spectrum van autismestoornissen. Met de aandacht voor de stoornis van Asperger en de pervasieve ontwikkelingsstoornis niet anders omschreven (PDD-NOS), is de vraag naar gerichte diagnostiek van autisme ook bij volwassenen toegenomen. Gedurende de ontwikkelingsgang tot volwassene verandert de expressie van de stoornissen in de wederkerige sociale interacties, de communicatie, de verbeelding en het repetitieve, stereotiepe denken en handelen. Ook in de volwassenenpsychiatrie moet heteroanamnestische ontwikkelingsgerichte diagnostiek plaatsvinden. Autismespectrumstoornissen bij volwassenen kunnen lijken op andere psychiatrische stoornissen of daardoor overschaduwd worden. Voor adequate diagnostiek wordt toepassing van gestructureerde interviews, zoals de Autism diagnostic observation schedule (ADOS), de Autism diagnostic interview-revised (ADI-R) of de Diagnostic interview for social and communication disorders (DISCO) aanbevolen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152: Autismespectrumstoornissen, ook wel genaamd pervasieve ontwikkelingsstoornissen, zijn neuropsychiatrische stoornissen die in de kindertijd tot uiting komen en diep doordringend (pervasief ) in de ontwikkeling persisteren in de volwassenheid. Pas recent is er aandacht voor de diagnostiek en de behandeling van autismespectrumstoornissen in de volwassenenpsychiatrie. Herbeoordeling van volwassen patiënten bij wie vroeger een autismespectrumstoornis werd gediagnosticeerd, is geïndiceerd als er twijfel bestaat over de validiteit van de gestelde diagnose of als dit vereist wordt voor zorgvoorzieningen. Bij de meeste volwassenen die aangemeld worden, is de aandoening niet eerder gediagnosticeerd vanwege minder prominente autistische symptomen, bovengemiddelde intelligentie en/of een goed gestructureerd steunsysteem. Wij kunnen bij hen de volgende groepen onderscheiden: (a) jongvolwassenen die psychosociaal vastlopen als zij zich losmaken van het stamgezin; zij ervaren dan problemen op het gebied van zelfstandig wonen, studie, werk en sociale relaties met leeftijdsgenoten; (b) volwassenen met partnerrelatie- of arbeidsproblemen; de partner of een andere betrokkene initieert dan veelal de diagnostiek; (c) ouders van kinderen met een autismespectrumstoornis die autistische symptomen bij zichzelf of hun partner herkennen; en (d) Universitair Medisch Centrum St Radboud, afd. Psychiatrie, Postbus 9101, 6500 HB Nijmegen. Hr.dr.C.C.Kan, psychiater; hr.prof.dr.j.k.buitelaar en hr.prof.dr.r.j.van der Gaag, kinder- en jeugdpsychiaters (beiden tevens: Karakter, Universitair Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Nijmegen). Correspondentieadres: hr.dr.c.c.kan (c.kan@psy.umcn.nl). patiënten bij wie een hulpverlener een autismespectrumstoornis vermoedt. Diagnostiek bij deze doelgroep vereist specifieke expertise, omdat het fenotype van een autismespectrumstoornis bij volwassenen verschilt van dat bij kinderen en adolescenten. van vroegkinderlijk autisme naar autismespectrum Het vroegkinderlijke autisme, beschreven door Kanner in 1943, was het uitgangspunt in de kinderpsychiatrie totdat Wing in 1981 autisme als een ontwikkelingsstoornis benaderde. 1 2 Naar aanleiding van een grootschalig epidemiologisch onderzoek onder mentaal en lichamelijk gehandicapte kinderen herintroduceerde zij het syndroom van Asperger en plaatste zij autisme in een breder diagnostisch continuüm. 3 Zij definieerde de autismespectrumstoornissen als een trias van stoornissen in de ontwikkeling van: (a) sociale wederkerige interactie, (b) de verbale en non-verbale communicatie en verbeelding en (c) een beperkt patroon van interesses en activiteiten met een repetitief en stereotiep karakter. Doordat kenmerken uit deze trias in verschillende mate aanwezig kunnen zijn, konden verschillen in expressie in families en in het ontwikkelingsbeloop verklaard worden. 4 5 De autismespectrumhypothese is het leidende model voor de klinische praktijk en de trias van Wing vormt de basis voor de beschrijving van de pervasieve ontwikkelingsstoornissen in de DSM-IV-TR. 6 Sinds de stoornis van Asperger en de pervasieve ontwikkelingsstoornis niet anders om- 1365

2 schreven (PDD-NOS) 7 in de DSM-IV zijn opgenomen, is de prevalentie van autismespectrumstoornissen sterk toegenomen, tot 0,6-1,16% in recente epidemiologische bevolkingsonderzoeken. 8 9 Enkele jaren geleden wijdde Van Berckelaer-Onnes in dit tijdschrift een overzichtsartikel aan autisme in het algemeen. 10 longitudinale ontwikkeling van het autistische fenotype Longitudinale onderzoeken laten zien dat de kernsymptomen van autisme in de aanloop naar de volwassenheid verminderen De communicatie verbetert het sterkst, gevolgd door de wederkerige sociale interacties. Vooral fysiek terugtrekken uit sociale situaties neemt af. De repetitieve en stereotiepe interesses en activiteiten blijken het persistentst; bizarre preoccupaties en complexe maniërismen komen wel minder voor. Slechts 10-25% van de volwassenen met een autismespectrumstoornis blijkt in staat tot zelfstandig of begeleid zelfstandig wonen, tot het volgen van een opleiding, het verrichten van regulier werk of het opbouwen van een sociaal netwerk. Een IQ-score > 70 en een ongestoorde vroege taalontwikkeling verbeteren de ontwikkelingsprognose. gericht psychiatrisch en neuropsychologisch onderzoek Een autismespectrumstoornis is een klinische diagnose die op gedragsniveau gesteld wordt, omdat een gouden standaard voor de diagnostiek ontbreekt. Gericht psychiatrisch onderzoek naar autismespectrumstoornissen bij volwassenen vraagt om een gedegen en zorgvuldige klinische beoordeling, aangezien de autistische kenmerken doorgaans subtieler zijn dan bij kinderen en adolescenten. Ook kunnen ze door een gemiddelde of bovengemiddelde intelligentie gecompenseerd worden of overschaduwd worden door comorbide psychiatrische stoornissen. Daarom moet men tijdens het psychiatrisch onderzoek goed doorvragen en zorgvuldig observeren om de kwaliteit van de communicatie, de wederkerigheid van het contact en het verbeeldingsvermogen te beoordelen. Omdat patiënten met een autismespectrumstoornis zich vaak minder bewust zijn van hun beperkingen dan hun naasten, vormen de hetero- en ontwikkelingsanamnese belangrijke onderdelen van het onderzoek. De ontwikkelingsanamnese wordt bij voorkeur bij de ouders afgenomen, maar dit is niet altijd meer mogelijk als zij een tanende gezondheid hebben of zijn overleden. In de klinische les elders in dit tijdschrift beschrijven Hengeveld et al. met enkele casusvoorbeelden de manifestatie van autisme spectrumstoornissen bij volwassenen. 15 De validiteit van diverse psychologische en neuropsychologische tests is niet van dien aard dat een diagnose in het autismespectrum erdoor bevestigd of verworpen kan worden, maar wel lijkt het mogelijk om er kenmerkende cognitieve stijlkenmerken van autisme die bekend staan onder de noemers theory of mind, centrale coherentie en executieve functies kwalitatief mee te objectiveren Theory of mind is het vermogen om gevoelens en gedachten van andere mensen aan te voelen en te begrijpen Centrale coherentie is gedefinieerd als de natuurlijke neiging om binnenkomende informatie globaal en in de context te verwerken; informatie wordt samengevoegd om er op een hoger niveau betekenis aan te kunnen verlenen Executieve functies, zoals planning en mentale flexibiliteit, zijn probleemoplossende cognitieve vermogens in situaties waarin men niet terug kan vallen op routinematig gedrag. 22 Hoewel verder onderzoek nodig is om na te gaan in hoeverre afwijkende resultaten van deze psychologische en neuropsychologische tests specifiek zijn voor autismespectrumstoornissen, kan men er er wel een kwalitatief functioneringsprofiel uit opmaken dat handvatten biedt voor het opstellen van een op de persoon toegesneden behandel- en begeleidingsplan. comorbiditeit bij volwassenen met autisme Naar de mate van vóórkomen van comorbide stoornissen bij volwassenen met autismespectrumstoornissen is nog nauwelijks epidemiologisch onderzoek verricht, zodat hierover nog geen stellige uitspraken mogelijk zijn. Op basis van onderzoeken die grotendeels bij kinderen hebben plaatsgevonden, kan men aangeven dat mentale retardatie, epilepsie, aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD) en stemmingsstoornissen zeer vaak vóórkomen bij patiënten met autisme, namelijk bij meer dan 50%, 23 gevolgd door de stoornis van Gilles de la Tourette, tubereuze sclerose en het fragiele-x-syndroom (2-20%), en obsessieve-compulsieve stoornissen, eetstoornissen en psychotische stoornissen Ook afhankelijkheid van middelen wordt in de praktijk veel waargenomen. differentiële diagnostiek Autistische kenmerken kunnen lijken op symptomen van de volgende psychiatrische stoornissen (tabel). Sociale angststoornis. Autistisch terugtrekgedrag kan opgevat worden als vermijding van sociaal contact uit angst voor kritische beoordeling door anderen. Bij autisme is echter niet angst, maar sociaal onvermogen de oorzaak van het gebrek aan sociale interactie. Irrationele sociale cognities staan niet op de voorgrond, zoals bij de sociale angststoornis, omdat het hiervoor vereiste verbeeldingsvermogen te beperkt is. Mensen met autisme gedragen zich sociaal juist onhandig of beschamend, zonder dat zij dit aanvankelijk 1366

3 Belangrijkste differentiële diagnosen voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen as I-stoornis aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit depressieve stoornis met vitale kenmerken obsessieve-compulsieve stoornis schizofrenie sociale angststoornis, gegeneraliseerd type as II-stoornis mentale retardatie (zwakzinnigheid) afhankelijke persoonlijkheidsstoornis antisociale persoonlijkheidsstoornis narcistische persoonlijkheidsstoornis obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis ontwijkende persoonlijkheidsstoornis schizoïde persoonlijkheidsstoornis schizotypische persoonlijkheidsstoornis zelf in de gaten hebben; zij zijn verrast door afkeurende reacties. Secundair kan hieruit wel sociale angst ontstaan. 26 Depressieve stoornis met vitale kenmerken. Het passieve en contactvermijdende gedrag van autistische patiënten kan verward worden met vitaal depressieve kenmerken zoals apathie, anhedonie, concentratiegebrek en initiatiefloosheid. Bij een depressieve stoornis ontbreken deze symptomen echter in de voorgeschiedenis, terwijl ze bij autisme al vanaf de kindertijd aanwezig zijn. Verder ontbreken depressieve symptomen zoals een sombere stemming, interesseverlies, insufficiëntiegevoelens, verminderde eetlust, gewichts verlies, slaapstoornissen en suïcidaliteit bij autisme, tenzij er een comorbide depressie aanwezig is. Obsessieve-compulsieve stoornis. De rigide en stereotiepe denkbeelden (preoccupaties), routines en rituelen bij autisme kunnen lijken op de dwanggedachten en -handelingen van een obsessieve-compulsieve stoornis, waarbij dwanggedachten angstgevoelens oproepen die vervolgens geneutraliseerd worden door dwanghandelingen. Dergelijke dwanggedachten en -handelingen worden subjectief als negatief ervaren. 27 Autistische preoccupaties geven de betrokkene daarentegen vaak rust. Autistische routines en rituelen zijn concreter en bevredigend en bieden bescherming tegen externe overprikkeling. Schizofrenie. Het gebrek aan initiatief, het terugtrekgedrag en de autistische beperkingen in het non-verbale gedrag kunnen lijken op de negatieve symptomen van schizofrenie, dat wil zeggen affectvervlakking, gedachte- of spraakarmoede en apathie. 28 De verbale en motorische stereotypieën (motorische handelingen of verbale uitingen die vaak in dezelfde vorm herhaald worden), idiosyncratische preoccupaties en communicatieve misinterpretaties kunnen lijken op onsamenhangende spraak en chaotisch gedrag passend bij schizofrenie. Bij schizofrenie wordt meestal echter een knik in de ontwikkeling gezien tijdens de puberteits- of adolescentiefase, terwijl de ontwikkeling bij autisme reeds vanaf de vroege kinderleeftijd gestoord is. Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Hyperactiviteit als uiting van overmatige opwinding en stress door een te prikkelrijke sociale omgeving wordt bij kinderen met een autismespectrumstoornis vaak aangezien voor ADHD. 29 Zowel bij autisme als bij ADHD zijn er aandachtsproblemen en stoornissen in de executieve functies, maar deze zijn verschillend van aard. Bij autisme is er een beperkt vermogen om de aandacht te verschuiven en te spreiden, bij ADHD kan men zich moeilijk langdurig concentreren en is het erg moeilijk om niet te reageren op afleidende prikkels. De executieve disfuncties betreffen bij autisme vooral de mentale flexibiliteit (schakelvaardigheid) en het organiseren (anticiperen en prioriteren), versus bij ADHD het inhiberen van impulsen. Het gedrag van volwassenen met een autismespectrumstoornis is routinematig en voorspelbaar, maar kan in reactie op externe overprikkeling wel impulsief overkomen. Volwassenen met ADHD hebben een goed verbeeldingsvermogen en gaan wederkerige relaties aan. Hoewel de DSM-IV niet de mogelijkheid biedt om ADHD als comorbide diagnose te stellen naast een pervasieve ontwikkelingsstoornis, worden er in de praktijk regelmatig mengbeelden aangetroffen. 29 Mentale retardatie. Circa 50% van de mensen met een autismespectrumstoornis heeft een verstandelijke beperking en omgekeerd heeft 20% van de mensen met een verstandelijke beperking een autismespectrumstoornis Bij een autismespectrumstoornis is er een specifieker (disharmonisch) cognitief tekort dan bij mentale retardatie, waarbij een algemeen laag intelligentieprofiel wordt gevonden; vooral het symbolische verbeeldingsvermogen is nog beperkter dan bij mentale retardatie. 32 Patiënten met een verstandelijke beperking in het algemeen missen de geïsoleerde talenten van autistische mensen, maar zijn in staat tot meer sociaal-emotionele wederkerigheid. Comorbiditeit van mentale retardatie en autisme komt, zoals gezegd, geregeld voor en vergroot de handicap. Persoonlijkheidsstoornissen. Volgens de DSM-IV is een persoonlijkheidsstoornis een duurzaam patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen die duidelijk afwijken van de culturele verwachtingen. Omdat men dit patroon slechts terug hoeft te kunnen voeren naar de adolescentie of de vroege volwassenheid, is er in de volwassenenpsychiatrie doorgaans geen nadere aandacht voor de ontwikkeling in de kindertijd. Bij autisme vormt dit juist de kern van de diagnostiek. Door dit perspectiefverschil voldoen veel personen met een autismespectrumstoornis aan de criteria van in het bijzonder schizoïde, schizotypische, narcistische, ontwijkende, afhankelijke en obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornissen. Voor dit probleem biedt de medische literatuur nog geen uitkomst. Voor de praktijk is echter van 1367

4 belang dat door diagnosticering van een persoonlijkheidsstoornis in plaats van een autismespectrumstoornis structurele autistische beperkingen niet onderkend worden. Daardoor kan men de zelfredzaamheid van en de therapeutische mogelijkheden bij autistische patiënten overschatten. Verder is een belangrijke overweging dat er ook bij mensen met autisme bijkomende stoornissen kunnen zijn opgetreden in de persoonlijkheidsontwikkeling, zodat ook in dit opzicht comorbiditeit mogelijk is. Psychopathie. Vooral in de forensische psychiatrie is het van belang om autisme te onderscheiden van psychopathie (gekenmerkt door chronisch antisociaal gedrag waarbij geregeld inbreuk wordt gepleegd op de rechten van anderen). Bij personen met psychopathie zijn er geen beperkingen in wederkerige sociale relaties, communicatie en verbeeldingsvermogen; met deze vaardigheden kunnen zij anderen manipuleren en exploiteren. Personen met een autismespectrumstoornis kunnen echter ook anderen schaden; zij kunnen zich niet in hen verplaatsen en hebben geen besef van de negatieve effecten van hun handelen. De mate van psychopathie kan geobjectiveerd worden met de Psychopathy checklist-revised (PCL-R). 33 aanbevolen diagnostische instrumenten voor autisme bij volwassenen De toename van het fundamentele wetenschappelijke onderzoek gericht op de genetische dan wel neurobiologische basis van autisme heeft nog niet geleid tot biologische diagnostische markers voor deze aandoening In de volwassenenpsychiatrie bestaat er bovendien geen diagnostische traditie gericht op autisme. Met de vraag naar diagnostiek bij volwassenen groeit de behoefte aan systematische instrumenten om het diagnostische proces te faciliteren. Een eerste diagnostische stap kan de afname zijn van de zelfbeantwoordingsvragenlijst Autism quotient (AQ), een veelgebruikt screeningsinstrument waarmee bij volwassenen een vermoeden van een autismespectrumstoornis aangegeven kan worden, namelijk bij een score hoger dan 32 punten. 36 De kwaliteit van de klinische diagnostiek die hierop dient te volgen, kan sterk verbeteren als men kiest voor toepassing van gestructureerde diagnostische interviews, waarvoor voorafgaande training vereist is. Met module 4 van de Autism diagnostic observation schedule (ADOS), waarvan recent een Nederlandse versie is uitgekomen, kunnen de observaties voor het psychiatrisch onderzoek bij volwassenen op systematische wijze verricht worden. 37 De Autism diagnostic interview-revised (ADI-R) en de Diagnostic interview for social and communication disorders (DISCO-11) zijn uitgebreide gestructureerde ontwikkelingsinterviews die men bij de ouders van de patiënt kan afnemen; deze zijn reeds in het Nederlands beschikbaar. Wetenschappelijke onderzoeken hebben voldoende evidentie opgeleverd voor de validiteit en de betrouwbaarheid van de ADI-R en DISCO-11, maar slechts in beperkte mate wat betreft volwassenen De ADI-R fungeert desalniettemin, ook bij volwassenen, in wetenschappelijke onderzoeken meestal als gouden standaard voor de diagnose autistische stoornis conform de DSM-IV-TR. Aangezien de ADI-R of DISCO tijdrovende interviews zijn, wordt er in de praktijk ook regelmatig gekozen voor alternatieve instrumenten om de ontwikkelingsanamnese af te nemen, bijvoorbeeld de Rimland E2 questionnaire en de niet officieel gepubliceerde vragenlijst van het Autisme-team Gelderland voor diagnostisch onderzoek naar pervasieve stoornissen. Het Consortium Autismespectrumstoornissen bij Volwassenen (CASS18+), een netwerk van hulpverleners voor volwassenen met autismespectrumstoornissen, werkt aan een multidisciplinaire diagnostische richtlijn voor deze doelgroep. Op de website van het Kenniscentrum Autisme Nederland ( is hierover meer informatie te vinden. Binnen het kader van deze richtlijn wordt ook nagedacht over de invulling en de positionering van de neuropsychologische diagnostiek. conclusie De ontwikkeling van het concept van een autismespectrum heeft het autistische fenotype verbreed en de prevalentie van autismespectrumstoornissen verhoogd. Ook minder prominente vormen van autisme kunnen in de volwassenheid alsnog tot problemen leiden in het functioneren op alle levensgebieden. De uitingsvorm van autismespectrumstoornissen bij volwassenen onderscheidt zich van die bij kinderen en adolescenten en vereist adequate diagnostiek. Hierbij is het aan te bevelen om gebruik te maken van de beschikbare gestructureerde diagnostische instrumenten. Op indicatie kan aanvullend psychologisch of neuropsychologisch onderzoek, gericht op kenmerkende cognitieve stijlkenmerken, een toegevoegde waarde hebben. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld. Aanvaard op 28 februari 2008 Literatuur 1 Kanner L. Autistic disturbances of affective contact. Acta Paedopsychiatr. 1968;35: Wing L. Asperger s syndrome: a clinical account. Psychol Med. 1981; 11:

5 3 Wing L, Gould J. Severe impairments of social interaction and associated abnormalities in children: epidemiology and classification. J Autism Dev Disord. 1979;9: Burgoine E, Wing L. Identical triplets with Asperger s syndrome. Br J Psychiatry. 1983;143: Le Couteur A, Bailey A, Goode S, Pickles A, Robertson S, Gottesman I, et al. A broader phenotype of autism: the clinical spectrum in twins. J Child Psychol Psychiatry. 1996;37: Diagnostic and statistical manual for mental disorders: DSM-IV-TR, 4th ed. Washington: American Psychiatric Association; Buitelaar JK, Gaag R van der, Klin A, Volkmar F. Exploring the boundaries of pervasive developmental disorder not otherwise specified: analyses of data from the DSM-IV Autistic Disorder Field Trial. J Autism Dev Disord. 1999;29: Baird G, Simonoff E, Pickles A, Chandler S, Loucas T, Meldrum D, et al. Prevalence of disorders of the autism spectrum in a population cohort of children in South Thames: the Special Needs and Autism Project (SNAP). Lancet 2006;368: Fombonne E. Epidemiology of autistic disorder and other pervasive developmental disorders. J Clin Psychiatry. 2005;66(Suppl 10): Berckelaer-Onnes IA van. Zestig jaar autisme. Ned Tijdschr Geneeskd. 2004;148: Howlin P, Goode S, Hutton J, Rutter M. Adult outcome for children with autism. J Child Psychol Psychiatry. 2004;45: Howlin P. Outcome in high-functioning adults with autism with and without early language delays: implications for the differentiation between autism and Asperger syndrome. J Autism Dev Disord. 2003; 33: Seltzer MM, Krauss MW, Shattuck PT, Orsmond G, Swe A, Lord C. The symptoms of autism spectrum disorders in adolescence and adulthood. J Autism Dev Disord. 2003;33: Seltzer MM, Shattuck P, Abbeduto L, Greenberg JS. Trajectory of development in adolescents and adults with autism. Ment Retard Dev Disabil Res Rev. 2004;10: Hengeveld MW, Londen L van, Gaag RJ van der. Herkenning van autismespectrumstoornissen bij volwassenen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152: Gorissen M, Gaag R van der. Psychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met stoornis in het autismespectrum (ASS) deel I. Psychopraxis. 2005;7: Gorissen M, Teunisse JP, Gaag R van der. Psychodiagnostiek bij normaal begaafde volwassenen met een stoornis in het autismespectrum (ASS) deel II. Psychopraxis. 2005;7: Baron-Cohen S. The autistic child s theory of mind: a case of specific developmental delay. J Child Psychol Psychiatry. 1989;30: Baron-Cohen S, Leslie AM, Frith U. Does the autistic child have a theory of mind? Cognition. 1985;21: Frith U, Happé F. Autism: beyond theory of mind. Cognition. 1994; 50: Frith U. Autism. Explaining the enigma. Cambridge: Blackwell; Hill EL. Executive dysfunction in autism. Trends Cogn Sci. 2004;8: Martin A, Scahill L, Klin A, Volkmar FR. Higher-functioning pervasive developmental disorders: rates and patterns of psychotropic drug use. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1999;38: Gillberg C, Billstedt E. Autism and Asperger syndrome: coexistence with other clinical disorders. Acta Psychiatr Scand. 2000;102: Ghaziuddin M, Ghaziuddin N, Greden J. Depression in persons with autism: implications for research and clinical care. J Autism Dev Disord. 2002;32: Gillott A, Furniss F, Walter A. Anxiety in high-functioning children with autism. Autism. 2001;5: Baron-Cohen S. Do autistic children have obsessions and compulsions? Br J Clin Psychol. 1989;28: Konstantareas MM, Hewitt T. Autistic disorder and schizophrenia: diagnostic overlaps. J Autism Dev Disord. 2001;31: Goldstein S, Schwebach AJ. The comorbidity of pervasive developmental disorder and attention deficit hyperactivity disorder: results of a retrospective chart review. J Autism Dev Disord. 2004;34: Chakrabarti S, Fombonne E. Pervasive developmental disorders in preschool children: confirmation of high prevalence. Am J Psychiatry. 2005;162: Nordin V, Gillberg C. Autism spectrum disorders in children with physical or mental disability or both. I. Clinical and epidemiolgical aspects. Dev Med Child Neurol. 1996;38: Shulman C, Yirmiya N, Greenbaum CW. From categorization to classification: a comparison among individuals with autism, mental retardation, and normal development. J Abnorm Psychol. 1995;104: Hildebrand M, Ruiter C de, Vogel V de, Wolf P van der. Reliability and factor structure of the Dutch language version of Hare s psychopathy checklist-revised. Int J Forensic Mental Health. 2002;1: DiCicco-Bloom E, Lord C, Zwaigenbaum L, Courchesne E, Dager SR, Schmitz C, et al. The developmental neurobiology of autism spectrum disorder. J Neurosci. 2006;26: Szatmari P, Paterson AD, Zwaigenbaum L, Roberts W, Brian J, Liu XQ, et al. Mapping autism risk loci using genetic linkage and chromosomal rearrangements. Autism Genomic Project Consortium. Nat Genet. 2007;39: Baron-Cohen S, Wheelwright S, Skinner R, Martin J, Clubley E. The autism-spectrum quotient (AQ): evidence from Asperger syndrome/ high-functioning autism, males and females, scientists and mathematicians. J Autism Dev Disord. 2001;31: Lord C, Risi S, Lambrecht L, Cook jr EH, Leventhal BL, DiLavore PC, et al. The autism diagnostic observation schedule-generic: a standard measure of social and communication deficits associated with the spectrum of autism. J Autism Dev Disord. 2000;30: Lord C, Pickles A, McLennan J, Rutter M, Bregman J, Folstein S, et al. Diagnosing autism: analyses of data from the autism diagnostic interview. J Autism Dev Disord. 1997;27: Lord C, Rutter M, le Couteur A. Autism diagnostic interview-revised: a revised version of a diagnostic interview for caregivers of indivi d- uals with possible pervasive developmental disorders. J Autism Dev Disord. 1994;24: Leekam SR, Libby SJ, Wing L, Gould J, Taylor C. The diagnostic interview for social and communication disorders: algorithms for ICD-10 childhood autism and Wing and Gould autistic spectrum disorder. J Child Psychol Psychiatry. 2002;43: Wing L, Leekam SR, Libby SJ, Gould J, Larcombe M. The diagnostic In terview for social and communication disorders: background, inter-rater reliability and clinical use. J Child Psychol Psychiatry. 2002;43: Abstract Autism spectrum disorders in adults Early infantile autism as defined by Kanner has grown into a spectrum of autistic disorders. The recognition of Asperger s disorder and of pervasive developmental disorder not otherwise specified (PDD-NOS), has led to increased demand for appropriate diagnostic assessment of autism in adults. The expression of impairments in social interaction, communication, imagination and mental flexibility changes during development into adulthood. The diagnostic procedure in adult psychiatry should comprise a collateral developmental interview. Autism spectrum disorders in adults may mimic, or be overshadowed by, other psychiatric disorders. For effective diagnosis, the application of structured interviews, such as the Autism diagnostic observation schedule (ADOS), Autism diagnostic interview-revised (ADI-R) or Diagnostic interview for social and communication disorders (DISCO) is recommended. Ned Tijdschr Geneeskd. 2008;152:

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme

Nadere informatie

Deel VI Verstandelijke beperking en autisme

Deel VI Verstandelijke beperking en autisme Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde

Nadere informatie

Hersenstichting Nederland. Autismespectrumstoornissen

Hersenstichting Nederland. Autismespectrumstoornissen Hersenstichting Nederland Autismespectrumstoornissen 1 Autismespectrumstoornissen Een autismespectrumstoornis (ASS) is een ontwikkelingsstoornis waarbij de informatieverwerking in de hersenen verstoord

Nadere informatie

Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG

Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG 1 Autisme spectrum stoornissen Waarom dit onderwerp? Diagnostiek

Nadere informatie

Ines Volders 3 de licentie orthopedagogiek 1

Ines Volders 3 de licentie orthopedagogiek 1 AUTISME Autisme is een ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door problemen op het gebied van communicatie, sociale omgang, verbeelding en repetitief gedrag. Ongeveer 70% van de mensen met autisme

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Op grond van klinische ervaring en wetenschappelijk onderzoek, is bekend dat het gezamenlijk voorkomen van een pervasieve ontwikkelingsstoornis en een verstandelijke beperking tot veel bijkomende

Nadere informatie

Inleiding: Autisme in de volwassenheid

Inleiding: Autisme in de volwassenheid Nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van autisme bij volwassenen 14-06-2011 Inleiding: Autisme in de volwassenheid Ina van Berckelaer-Onnes Universiteit Leiden Gezondheidsraad 2009 Autismespectrumstoornissen:

Nadere informatie

Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1

Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1 Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1 Moet voldoen aan de criteria A, B, C en D A. Aanhoudende tekorten in sociale communicatie en sociale interactie in meerdere

Nadere informatie

Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van Autisme-Spectrumstoornissen bij volwassenen

Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van Autisme-Spectrumstoornissen bij volwassenen Oplossingen voor Autisme diagnostiek bij Ouderen Sylvia Heijnen-Kohl, psychotherapeut/gezondheidszorgpsycholoog i.o.t. klinisch psycholoog Mondriaan Ouderen Heerlen/Maastricht Diagnostiek van ASS Multidisciplinaire

Nadere informatie

s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n autismespectrumstoornissen, diagnostiek, ouderen definiëring

s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n autismespectrumstoornissen, diagnostiek, ouderen definiëring k o r t e b i j d r a g e Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij ouderen s. m. j. h e i j n e n - k o h l, s. p. j. v a n a l p h e n samenvatting Autismespectrumstoornissen worden bij ouderen

Nadere informatie

Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij volwassenen

Diagnostiek van autismespectrumstoornissen bij volwassenen De aandacht voor autismespectrumstoornissen (ASS) bij volwassenen is de laatste jaren enorm toegenomen. Toch is de informatie over de bedie bij een volwassene autisme vermoeden stuiten daardoor op allerlei

Nadere informatie

ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk

ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk Dr. P. Remijnse, psychiater UWV Breda, 4-7-2017 Disclosure belangen spreker (Potentiële) belangenverstrengeling Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties

Nadere informatie

Publications. Publications

Publications. Publications Publications Publications Publications De Bildt, A., Mulder, E.J., Scheers, T., Minderaa, R.B., Tobi, H. (2006) PDD, behavior problems and psychotropic drug use in children and adolescents with MR, Pediatrics

Nadere informatie

ADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG

ADHD en ASS. Bij normaal begaafde volwassen. Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG ADHD en ASS Bij normaal begaafde volwassen Utrecht, 23-01-2014 Anne van Lammeren, psychiater UCP/UMCG Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante

Nadere informatie

Autisme, wat weten we?

Autisme, wat weten we? Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:

Nadere informatie

Ontwikkelingsdiagnostiek Noodzakelijk maar niet altijd eenvoudig bij volwassen

Ontwikkelingsdiagnostiek Noodzakelijk maar niet altijd eenvoudig bij volwassen Ontwikkelingsdiagnostiek Noodzakelijk maar niet altijd eenvoudig bij volwassen Werkgroep: C.Kan, A. in t Veld, M. Altena, M.Oosterhoff, M.van Oosten 11 december 2008 Indeling Ontwikkelingsanamnese; wat,

Nadere informatie

SCHEMA S STOORNISSEN KINDERPSYCHIATRIE

SCHEMA S STOORNISSEN KINDERPSYCHIATRIE SCHEMA S STOORNISSEN KINDERPSYCHIATRIE Dyslexie Moeite met de techniek van het lezen en spellen, door problemen om het woordniveau en met als belangrijk kenmerk dat geen echte automatisering van het lezen

Nadere informatie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie

Diagnose en classificatie in de psychiatrie Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de

Nadere informatie

Yvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen

Yvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen Yvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen De autismespectrumstoornissen - Kwalitatieve stoornissen in de sociale interactie - Kwalitatieve stoornissen in de communicatie - Kwalitatieve stoornissen in het verbeeldingsvermogen

Nadere informatie

Autismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit?

Autismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit? gevalsbeschrijving Autismespectrumstoornis en verslaving: een onbekende comorbiditeit? s.k.b. singh, h. hellemans, g. dom samenvatting Bij een patiënt in de verslavingszorg liep de behandeling vast omdat

Nadere informatie

Autisme wordt Volwassen

Autisme wordt Volwassen Autisme wordt Volwassen Aanbevelingen voor Diagnostiek van het CASS18+ Dr. C.C. Kan Psychiater c.kan@psy.umcn.nl Geboorte van Autisme Leo Kanner, 1943 Autistic Disturbances of Affective Contact Nervous

Nadere informatie

Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog

Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Autisme DSM IV: Stoornissen die meestal voor het eerst op zuigelingenleeftijd, kinderleeftijd of in

Nadere informatie

Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.!

Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! Autisme bij Ouderen: Een vergeten differentiaal diagnose bij verdenking op dementie.! 1) Dr. Amir Ahmed, klinisch geriater klinisch farmacoloog 2) Drs. Frédérique Geven, GZ-psycholoog en cognitief gedragstherapeut

Nadere informatie

Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016

Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Cecile Blansjaar: orthopedagoog/autisme specialist Gedragskundige Stichting de Waerden Mede oprichter De Sociale Bron Wat is Autisme? In Nederland

Nadere informatie

Op naar DSM 5. Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie

Op naar DSM 5. Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie Op naar DSM 5 Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie Nieuwe (wetenschappelijke) ontwikkelingen Meer kennis

Nadere informatie

Autismespectrumstoornissen (ASS)

Autismespectrumstoornissen (ASS) Autismespectrumstoornissen (ASS) Ingeborg Meester & Anouk Hövels GZ Psycholoog/cogn. gedragstherapeut Psycholoog Centrum Autisme Dijk en Duin INHOUD Wat is een autismespectrumstoornis? Criteria en overgang

Nadere informatie

Autismespectrumstoornis. SPV REGIOBIJEENKOMST MIDDEN NEDERLAND Mandy Bekkers

Autismespectrumstoornis. SPV REGIOBIJEENKOMST MIDDEN NEDERLAND Mandy Bekkers Autismespectrumstoornis SPV REGIOBIJEENKOMST MIDDEN NEDERLAND 19-10-2016 Mandy Bekkers (mandybekkers@hotmail.com) Waarschuwing vooraf! 2 Geschiedenis Autos (Grieks: zelf) 1937-1940: Term autisme 1943 &

Nadere informatie

Richtlijn JGZ-richtlijn Autismespectrumstoornissen

Richtlijn JGZ-richtlijn Autismespectrumstoornissen Richtlijn JGZ-richtlijn Autismespectrumstoornissen Specifieke Inleiding Autismespectrumstoornis Ontwikkeling van het concept autismespectrumstoornis Autisme is één van de meest beschreven psychiatrische

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Grensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie

Grensoverschrijdend gedrag. Les 2: inleiding in de psychopathologie Grensoverschrijdend gedrag Les 2: inleiding in de psychopathologie Programma Psychopathologie; wat is het? Algemene functionele psychopathologie DSM Psychopathologie = Een onderdeel van de psychiatrie

Nadere informatie

Een richtlijn voor ASS diagnostiek bij volwassenen; prematuur of à terme?

Een richtlijn voor ASS diagnostiek bij volwassenen; prematuur of à terme? Een richtlijn voor ASS diagnostiek bij volwassenen; prematuur of à terme? Is de tijd rijp is voor een diagnostische richtlijn? Dr. C.C. Kan Psychiater c.kan@psy.umcn.nl KAN Congres 11 dec 2008 Voldoende

Nadere informatie

Stoornis van Asperger of persoonlijkheidsstoornis uit het A-cluster: differentiële diagnostiek bij een volwassen patiënt

Stoornis van Asperger of persoonlijkheidsstoornis uit het A-cluster: differentiële diagnostiek bij een volwassen patiënt g e v a l s b e s c h r i j v i n g Stoornis van Asperger of persoonlijkheidsstoornis uit het A-cluster: differentiële diagnostiek bij een volwassen patiënt m. b. d e k o n i n g, a. j. f o u w e l s samenvatting

Nadere informatie

Zwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1. Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c

Zwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1. Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c Zwakbegaafdheid in de GGZ. Een explorerend onderzoek 1 Jannelien Wieland a,b & Frans Zitman c a Poli +, psychiatrie + verstandelijke beperking, Ir. Driessenstraat 94-G, 2312 KZ, Leiden b Cordaan, Postbus

Nadere informatie

7 Nederlandstalige Samenvatting

7 Nederlandstalige Samenvatting 7 Nederlandstalige Samenvatting Autisme is een ontwikkelingsstoornis, waarvan de symptomen zich in de kindertijd voor het eerst manifesteren en gedurende het gehele leven in verschillende vormen aanwezig

Nadere informatie

COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS

COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS NATIONALE DYSLEXIECONFERENTIE 3 APRIL 2013 Wilma Jongejan w.jongejan@vu.nl Onderwijscentrum VU (OCVU) DYSLEXIE: GEEN GEÏSOLEERD PROBLEEM Secundaire

Nadere informatie

Diagnostiek bij (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis

Diagnostiek bij (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis Annelies Spek Diagnostiek bij (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis SAMENVATTING Bij diagnostisch onderzoek op het gebied van autismespectrumstoornissen (ASS) kan onderscheid gemaakt worden

Nadere informatie

De autismespectrumstoornis (ASS) behelst het

De autismespectrumstoornis (ASS) behelst het Stand van zaken Autismespectrumstoornis bij meisjes en vrouwen Annelies A. Spek De autismespectrumstoornis (ASS) behelst het gehele spectrum van aan autisme verwante stoornissen, waaronder de autistische

Nadere informatie

Autisme Spectrum Stoornissen Van DSM IV naar DSM 5

Autisme Spectrum Stoornissen Van DSM IV naar DSM 5 Autisme Spectrum Stoornissen Van DSM IV naar DSM 5 Britt Hoogenboom, kinder,- en jeugdpsychiater Dr. Sanne Hogendoorn, psycholoog Zorgprogrammaleiders Centrum voor Autisme en Psychose, de Bascule Referatencyclus

Nadere informatie

De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces

De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces De plaats van neuropsychologisch onderzoek binnen het diagnostisch proces Werkgroep: Audrey Mol, Ilse Noens, Annelies Spek, Cathelijne Tesink, Jan-Pieter Teunisse Inhoud NPO en differentiaal diagnostiek

Nadere informatie

Het hoofdstuk neurodevelopmental disorders in de DSM-5

Het hoofdstuk neurodevelopmental disorders in de DSM-5 korte bijdrage Het hoofdstuk neurodevelopmental disorders in de DSM-5 ACHTERGROND In mei 2013 is de vijfde editie van de dsm verschenen. DOEL Beschrijven van de veranderingen in dsm-5 in de diagnostische

Nadere informatie

GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G

GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G GIDS VOOR VOLWASSE N E N M E T A D H D HET T RA JECT VAN UW B E H A N D E L I N G VOORAF Uw arts heeft u een medicamenteuze behandeling voorgeschreven als hulp bij het onder controle brengen van de symptomen

Nadere informatie

Het syndroom van Down en autisme duel of dual? Yvette Dijkxhoorn

Het syndroom van Down en autisme duel of dual? Yvette Dijkxhoorn Het syndroom van Down en autisme duel of dual? Yvette Dijkxhoorn Diagnostiek 1. Screening 2. Individueel descriptieve diagnostiek 3. Begeleiding en Behandeling Autismespectrumstoornissen VROEGE ONTWIKKELING

Nadere informatie

Autisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek

Autisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek Autisme en de DSM-5 symposium autismenetwerk Zuid- Holland Zuid Autismeweek Woensdag 2 april 2014 Ad van der Sijde, Yulius Autisme Paul Reijnen, BOBA Inhoud Presentatie Vragen Veranderingen DSM-5 autisme

Nadere informatie

geschilderd staat. Joep rent overstuur naar huis en zegt: De muur kwam naar me toe!

geschilderd staat. Joep rent overstuur naar huis en zegt: De muur kwam naar me toe! 1 Wat is autisme? Joep van drie rijdt op zijn driewieler op het paadje achter zijn huis. Het paadje eindigt in een muur waar een voetbalgoal op geschilderd staat. Joep rent overstuur naar huis en zegt:

Nadere informatie

ASS-diagnose bij volwassenen: een puzzel voor GGZ professionals

ASS-diagnose bij volwassenen: een puzzel voor GGZ professionals ASS-diagnose bij volwassenen: een puzzel voor GGZ professionals Inmiddels zijn er voldoende betrouwbare diagnostische instrumenten beschikbaar om autismespectrumstoornissen (ASS) bij volwassenen te kunnen

Nadere informatie

Het Mini Internationaal Neuropsychiatrisch Interview (mini)

Het Mini Internationaal Neuropsychiatrisch Interview (mini) korte bijdrage Het Mini Internationaal Neuropsychiatrisch Interview (mini) Een kort gestructureerd diagnostisch psychiatrisch interview voor dsm-iv- en icd-10-stoornissen i.m. van vliet, e. de beurs samenvatting

Nadere informatie

DSM-V referatencyclus Infantpsychiatrie

DSM-V referatencyclus Infantpsychiatrie DSM-V referatencyclus Infantpsychiatrie Tamar Rozendaal, kinder- en jeugdpsychiater 19 mei 2015 Casus Bijna 2-jarige meisje, Amelia Verwezen door revalidatiearts Reden: weinig initiatief VRAAG 1 Werkt

Nadere informatie

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt

Nadere informatie

De diagnostiek van comorbiditeit bij patiënten met een autismespectrumstoornis

De diagnostiek van comorbiditeit bij patiënten met een autismespectrumstoornis o v e r z i c h t s a r t i k e l De diagnostiek van comorbiditeit bij patiënten met een autismespectrumstoornis h. m. g e u r t s, l. d e p r e y, s. o z o n o f f achtergrond Het is dikwijls lastig om

Nadere informatie

DSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.

DSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer

Nadere informatie

23 oktober 2013 1. Wat betekent autisme voor jou? Waaraan denk je spontaan? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over?

23 oktober 2013 1. Wat betekent autisme voor jou? Waaraan denk je spontaan? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over? Vroeger hoorde je daar toch niet zoveel over? Tegenwoordig heeft iedereen wel een etiketje! Hebben we dat niet allemaal een beetje? Als je niks hebt, is het precies al abnormaal! Mijn kind heeft (net)

Nadere informatie

DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014

DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 Inhoud DSM IV -> DSM 5 DSM IV: Schizofrenie als kernsyndroom Even stilstaan bij SCHIZOFRENIE Kritiek op DSM IV Overzicht DSM 5 Schizofrenie (1) Epidemiologie:

Nadere informatie

Autismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit

Autismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit Autismespectrumstoornis bij volwassenen: een spectrum in diversiteit Richard Vuijk Klinisch psycholoog Sarr Expertisecentrum Autisme Oudedijk 76 3062 AG BD Rotterdam, 088-3585500 www.sarr.nl r.vuijk@bavo-europoort.nl

Nadere informatie

Jeugdige zedendelinquenten een cohortstudie gedurende 12 jaar

Jeugdige zedendelinquenten een cohortstudie gedurende 12 jaar Kinder- en jeugdpsychiatrie Jeugdige zedendelinquenten een cohortstudie gedurende 12 jaar Lucres Nauta-Jansen Tom, 14 jaar 14 jaar Verdacht van plegen van ontuchtige handelingen met 6 jarig buurjongetje

Nadere informatie

Welkom. DGM en Autisme. Esther van Efferen-Wiersma. Presentatie door

Welkom. DGM en Autisme. Esther van Efferen-Wiersma. Presentatie door Welkom DGM en Autisme Presentatie door Esther van Efferen-Wiersma Inhoud Autisme: recente ontwikkelingen Van beperkingen naar (onderwijs)behoeften DGM en autisme Hulpmiddelen en materialen Vragen? Autisme?

Nadere informatie

Autisme en depressie. Congres Nijcare 14 juni 2018 Katelijne Robbertz & Cees Kan

Autisme en depressie. Congres Nijcare 14 juni 2018 Katelijne Robbertz & Cees Kan Autisme en depressie Congres Nijcare 14 juni 2018 Katelijne Robbertz & Cees Kan Hoe herken je autisme bij een depressieve patiënt? 3 Wat gaat hier mis? DSM5 criteria Autismespectrumstoornis A. Beperkingen

Nadere informatie

Reader. Autisme Spectrum Stoornissen

Reader. Autisme Spectrum Stoornissen Reader Autisme Spectrum Stoornissen Inhoudsopgave 1. Inleiding ASS... 3 1.1 Wat is ASS... 3 Omschrijving ASS... 3 3 hoofdkenmerken... 3 Sociale interactie... 3 Communicatie... 4 Problemen in de verbeelding...

Nadere informatie

15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater

15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater 5:40 6:00 uur Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR Ouderenpsychiater % psychiatrische problemen bij Alzheimer 60 50 40 30 20 0 0 Zhao et al, J Affect Disord 205 Wanneer spreken van van een depressie?

Nadere informatie

Het enige middel dat je in het werken met mensen hebt, is jezelf.

Het enige middel dat je in het werken met mensen hebt, is jezelf. Het enige middel dat je in het werken met mensen hebt, is jezelf. I. Autisme en verstandelijke beperking Het verschil Peter Vermeulen zei ooit in een vorming (1999) dat een verstandelijke beperking gelijk

Nadere informatie

Welkom. DGM en Autisme. Esther van Efferen-Wiersma. Presentatie door

Welkom. DGM en Autisme. Esther van Efferen-Wiersma. Presentatie door Welkom DGM en Autisme Presentatie door Esther van Efferen-Wiersma Inhoud DGM en autisme? Autisme: recente ontwikkelingen Van beperkingen naar (onderwijs)behoeften DGM en autisme! Vragen? DGM en Autisme?

Nadere informatie

Autisme in de levensloop. Conclusies. Overzicht. Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis

Autisme in de levensloop. Conclusies. Overzicht. Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis in de levensloop Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis Conclusies 1. Het is! om in verschillende levensfases diagnostisch onderzoek te herhalen.. Het is! om comorbiditeit goed in

Nadere informatie

Samenvatting. Autismespectrumstoornissen

Samenvatting. Autismespectrumstoornissen Samenvatting Autismespectrumstoornissen Autismespectrumstoornissen zijn ontwikkelingsstoornissen die gekenmerkt worden door beperkingen in sociale omgang, de communicatie en de verbeelding. Ze gaan vaak

Nadere informatie

Vroege Signalen en Herkenning van Autisme Spectrum Stoornissen

Vroege Signalen en Herkenning van Autisme Spectrum Stoornissen Vroege Signalen en Herkenning van Autisme Spectrum Stoornissen Rutger Jan van der Gaag & Iris Oosterling, gz-psycholoog 2006 Karakter pagina 1 Inhoud Autisme Vroege herkenning van autisme DIANE-project,

Nadere informatie

Ontwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis

Ontwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis Ontwikkeling van een arbeidsidentiteit bij mensen met een autisme spectrum stoornis Diana Rodenburg d.rodenburg@leokannerhuis.nl Copyright Dr. Leo Kannerhuis Visie en missie Het Dr. Leo Kannerhuis is een

Nadere informatie

Autisme spectrum stoornissen en angst

Autisme spectrum stoornissen en angst Autisme spectrum stoornissen en angst Peter Emmery 13 Januari 2011 Intro Inhoud Prevalentie (hoe vaak komt het voor) Korte herhaling autisme En hoe zit dat nu met angst bij ASS? Te behandelen? Besluit,

Nadere informatie

Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen. Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA

Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen. Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA Vroegdetectie van een autismespectrumstoornis bij jonge kinderen Dr. Jo Wellens, kinder- en jeugdpsychiater TheA 7-12-2018 Inhoud Vroegdetectie in een relationeel perspectief Infant and Early Childhood

Nadere informatie

Twee zelfrapportagescreeningsvragenlijsten voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen

Twee zelfrapportagescreeningsvragenlijsten voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen o o r s p r o n k e l i j k a r t i k e l Twee zelfrapportagescreeningsvragenlijsten voor autismespectrumstoornissen bij volwassenen Een valideringsonderzoek e. h. h o r w i t z, s. s y t e m a, c. e.

Nadere informatie

Training in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS

Training in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS Training in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS ADOS-training Karakter organiseert een training in het gebruik, de scoring en interpretatie van de ADOS. Wat is ADOS? Het Autisme Diagnostisch

Nadere informatie

6 Forensische aspecten Aandachtspunten 134 Noten 134

6 Forensische aspecten Aandachtspunten 134 Noten 134 Inhoud Voorwoord Hoofdstuk 1 Psychiatrische stoornis en diagnostiek 13 1 Inleiding 13 2 Psychiatrische ziekte 13 3 De psychische functies 16 4 Doelen en onderdelen psychiatrische diagnostiek 17 5 Diagnose

Nadere informatie

Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK)

Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK) Instrument Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen (VISK) De VISK is ontwikkeld om sociaal probleemgedrag van kinderen met (mildere) varianten van pervasieve ontwikkelingsstoornissen

Nadere informatie

Autisme spectrum stoornissen: van molecuul tot maatschappij. Wouter Staal, 19 mei, 2017

Autisme spectrum stoornissen: van molecuul tot maatschappij. Wouter Staal, 19 mei, 2017 Autisme spectrum stoornissen: van molecuul tot maatschappij Wouter Staal, 19 mei, 2017 Autisme spectrum stoornissen: van molecuul tot maatschappij Kenmerken van autisme Genetica van autisme Hersenen en

Nadere informatie

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding

InFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Psychiatrische comorbiditeit in een klinische populatie van adolescenten met een autismespectrumstoornis

Psychiatrische comorbiditeit in een klinische populatie van adolescenten met een autismespectrumstoornis 4 Psychiatrische comorbiditeit in een klinische populatie van adolescenten met een autismespectrumstoornis Drs. A. van der Sijde, kinder - en jeugdpsychiater, werkzaam bij De Steiger, behandel - en expertisecentrum

Nadere informatie

Leo Kannerhuis Nederland zoekt per 01-03-2013 een jonge academicus/onderzoeker

Leo Kannerhuis Nederland zoekt per 01-03-2013 een jonge academicus/onderzoeker Leo Kannerhuis Nederland zoekt per 01-03-2013 een jonge academicus/onderzoeker voor een literatuur review (80 uur in twee maanden) De beginnende professional/onderzoeker krijgt de kans om, onder begeleiding

Nadere informatie

Vorming AUTISMESPECTRUM- STOORNIS

Vorming AUTISMESPECTRUM- STOORNIS Vorming AUTISMESPECTRUM- STOORNIS Bart Lenaerts Jorinde Dewaelheyns 6 december 2010 Wat mag je verwachten? Wat is autisme? Het stellen van de diagnose Wie? Hoe? Triade van stoornissen Autisme = anders

Nadere informatie

Bij reguliere veroudering worden mensen

Bij reguliere veroudering worden mensen 3 Veroudering bij mensen met autisme: Versnelde achteruitgang? Hilde M. Geurts 1,2, P. Cédric Koolschijn 1 & Anne Geeke Lever 1 Stel u wordt wat trager in uw reacties, u heeft meer moeite om een gesprek

Nadere informatie

18/03/2016. inhoud. Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie

18/03/2016. inhoud. Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie. jongeren populatie inhoud Zorg voor jongeren met psychiatrische problemen Jongeren als doelgroep Burden of disease in praktijk Slot: New horizont Marijana Cvitan Sutterland psychiater OPZ Geel, Maart, 2016 Juridische grens

Nadere informatie

Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang.

Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang. Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang. Aandacht stoornissen ADD Attention Deficit Disorder (letterlijk: aandacht tekort stoornis) - Een vorm van ADHD

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Oolgaardt lezing 28 November 2006 Ze kunnen het wel, maar ze

Oolgaardt lezing 28 November 2006 Ze kunnen het wel, maar ze Oolgaardt lezing 28 November 2006 Ze kunnen het wel, maar ze doen het niet Sociaal emotionele vermogens van normaal intelligente kinderen met autisme spectrum stoornissen (ASS) Sander Begeer (Vrije Universiteit,

Nadere informatie

Psychiatrie & Psychologie bij 22q11DS

Psychiatrie & Psychologie bij 22q11DS Studiedag Stichting 22Q11 19 november 2017 A.M. Fiksinski a.m.fiksinski@umcutrecht.nl Psycholoog & onderzoeker (PhD kandidaat) Department of Psychiatry, Rudolf Magnus Institute of Neuroscience, University

Nadere informatie

GENDER, COMORBIDITY & AUTISM Inleiding INHOUD Opzet en Bevindingen per onderzoek Algemene Discussie Aanbevelingen Patricia J.M. van Wijngaarden-Cremers Classifications & Gender Patient cohort 2004 Clusters

Nadere informatie

De Invloed van Intelligentie op de. Symptomen van Autisme M. C. Gorter

De Invloed van Intelligentie op de. Symptomen van Autisme M. C. Gorter De Invloed van Intelligentie op de Symptomen van Autisme M. C. Gorter Bachelorthese Studentnummer: 10176535 Begeleid door: Anne Geeke Lever Datum: 12 juni 2014 Aantal woorden abstract: 126 Aantal woorden

Nadere informatie

Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme?

Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Mirjam Kouijzer, MSc Radboud Universiteit Nijmegen Het programma Controversiële behandelingen Wat is biofeedback? Mijn onderzoek naar de effecten

Nadere informatie

Agressie bij het syndroom van Asperger: een literatuurbeschouwing

Agressie bij het syndroom van Asperger: een literatuurbeschouwing korte bijdrage Agressie bij het syndroom van Asperger: een literatuurbeschouwing j. daems, k. vandenbosch, g. pieters samenvatting0onder de Asperger-geassocieerde symptomen wordt vaak storend gedrag vermeld,

Nadere informatie

Voorstellen en vragen 1. Hoe wordt de diagnose autisme gesteld?

Voorstellen en vragen 1. Hoe wordt de diagnose autisme gesteld? Indeling voor wie meer wil weten over autisme bij vrouwen Nelleke van Es - Vogel, psychiater 7 april 2018 1. Hoe wordt de diagnose autisme gesteld? (volwassen leeftijd) (9 dia s) 2. Mogelijke voor- en

Nadere informatie

Autisme en de gevolgen Els Ronsse / MDR

Autisme en de gevolgen Els Ronsse /   MDR Autisme en de gevolgen Els Ronsse / www.psysense.be MDR Voorkomen? Voor het hele spectrum komen een aantal studies onafhankelijk van elkaar uit op 60 tot 70 op 10.000 of 1 op ongeveer 150 personen. Af

Nadere informatie

GEWOON ANDERS ASS BIJ JONGE KINDEREN. AutismeTeam Noord-Nederland, Jonx Lentis

GEWOON ANDERS ASS BIJ JONGE KINDEREN. AutismeTeam Noord-Nederland, Jonx Lentis GEWOON ANDERS ASS BIJ JONGE KINDEREN AutismeTeam Noord-Nederland, Jonx Lentis Programma Even voorstellen Wat is autisme? Vroege signalen bij autismespectrumstoornissen De eerste stap richting onderzoek

Nadere informatie

Volgens recent onderzoek komen

Volgens recent onderzoek komen 52 de psycholoog / juli-augustus 2013 de psycholoog / juli-augustus 2013 53 Leo Kanner beschreef autisme voor het eerst in 1943. Een jaar later beschreef Hans Asperger de naar hem vernoemde stoornis. Mensen

Nadere informatie

Autisme voor beginners. www.psysense.be

Autisme voor beginners. www.psysense.be Autisme voor beginners www.psysense.be Oorzaak? Autisme = handicap Stoornis in functioneren van de hersenen Neurologische (biologische )stoornis andere ontwikkeling laatste theorie (augu 2014: teveel synapsen!

Nadere informatie

Obsessieve-compulsieve symptomen in eetstoornissen en autisme spectrumstoornissen

Obsessieve-compulsieve symptomen in eetstoornissen en autisme spectrumstoornissen Obsessieve-compulsieve symptomen in eetstoornissen en autisme spectrumstoornissen Alexandra Dingemans, PhD Senior onderzoeker GGZ Rivierduinen Eetstoornissen Ursula Overlap Eetstoornissen (ES), Autisme

Nadere informatie

Het stimuleren van sociaalcommunicatieve vaardigheden bij jonge kinderen met een autismespectrumstoornis

Het stimuleren van sociaalcommunicatieve vaardigheden bij jonge kinderen met een autismespectrumstoornis Het stimuleren van sociaalcommunicatieve vaardigheden bij jonge kinderen met een autismespectrumstoornis Herbert Roeyers Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen VVL Congres, Berchem, 14 maart 2014 Pervasieve

Nadere informatie

Cognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger

Cognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger 90 Cognitieve profielen van volwassenen met HFA en het syndroom van Asperger Dit artikel behelst de belangrijkste bevindingen vanuit het proefschrift Cognitive profiles of adults with high functioning

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift gaat over de oorzaken van het vóórkomen van symptomen van autisme spectrum stoornissen (ASD) bij kinderen met een aandachtstekort stoornis

Nadere informatie

Clinical Staging en Vroege Interventie voor Borderline Persoonlijkheidsstoornis

Clinical Staging en Vroege Interventie voor Borderline Persoonlijkheidsstoornis Clinical Staging en Vroege Interventie voor Borderline Persoonlijkheidsstoornis Christel Hessels Symposium, 16 maart 2017 Persoonlijkheidsstoornissen gedurende de levensloop Borderline persoonlijkheidsstoornis

Nadere informatie

Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis

Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-

Nadere informatie

Autisme spectrum conditie

Autisme spectrum conditie (potentiële) belangenverstrengeling Geen Autisme spectrum conditie Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Triversum W. Veenboer Kinder- en jeugdpsychiater Dag van eerste lijn Januari

Nadere informatie

Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen

Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen CineMec Ede 29-5-2015 Dr. Martin Kat (ouderen)psychiater Amsterdam/Alkmaar psykat@hetnet.nl Med. Centrum Alkmaar Afd. Klin. Geriatrie Praktijk Amsterdam Experiment!

Nadere informatie

Door dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast

Door dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast Door dwang gegijzeld (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen Roos C. van der Mast OCS bij ouderen De obsessieve-compulsieve stoornis is een persisterende en stabiele diagnose die zelden

Nadere informatie

Autismespectrumstoornis Voorspellers van beloop in een maatschappelijk perspectief. Dr. Kirstin Greaves-Lord 15 september 2016

Autismespectrumstoornis Voorspellers van beloop in een maatschappelijk perspectief. Dr. Kirstin Greaves-Lord 15 september 2016 Autismespectrumstoornis Voorspellers van beloop in een maatschappelijk perspectief Dr. Kirstin Greaves-Lord 15 september 2016 Doelen presentatie 1. Kader: maatschappelijke perspectieven en ontwikkelingen

Nadere informatie