v e l d p u b l i cat i e #1

Transcriptie

1 v e l d p u b l i cat i e #1 specia al onderwijs sociaal emotioneel functioneren cluster-3 LANDELIJK EXPERTISE CENTRUM SPECIA AL ONDERWIJS

2

3 specia al onderwijs reeks veldpublicaties

4 Co l of o n D eze re e k s v e l d p u b l i cat i e s i s b e d o e l d v o or medewerkers in het speciaal onder wijs en wordt uitgegeven d o o r h e t L a n d e l i j k Ex p e r t i s e Ce n t r u m Speciaal O nder wijs (LEC SO). Zij beoogt een bijdrage te leveren a a n d e v e rs p re i d i n g va n e n h e t to e ga n ke lijk maken van specif ieke exper tise op dit terrein. Re d a c t i e v e l d p u b l i cat i e s D rs. Al b e r t B o e le n D r. Ja n va n d e r B u rg D rs. Co r i n e va n H e lv o i r t Prof. D r. Ja n d e M o o r Prof. D r. S i p Ja n Pi j l On t w e r p o m s l a g Sp e c i a a l O n d e r wijs O n d e r w i j s ce n t rum Zuid Gelderl and (lid redactiecommissie) Ra d b o u d U n i v e rsiteit/st. Maar tenskliniek Nijmegen (lid redactiecommissie) L a n d e l i j k Ex p e r tise Centrum Speciaal Onder wijs Utrecht Ra d b o u d U n i v e rsiteit Nijmegen (voorzitter redactiecommissie) R i j k s U n i v e rs i t eit Groningen B u d e l i n c, s o lu t i ons créatives I S B N L E C S O U t re c h t Al le re c h t e n v o o r b e h o u d e n. N i e t s u i t d eze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgesl agen i n e e n g ea u to m at i s e e rd b e st a n d, of o p e nbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij e le k t ro n i s c h, m e c h a n i s c h, d o o r f oto ko p i eën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande s c h r i ft e l i j ke to e st e m m i n g va n d e u i t g ev er.

5 veldpublicatie #1 specia al onderwijs sociaal emotioneel functioneren cluster-3 Diagnostische instrumenten en begeleidingsmethoden sociaal- emotioneel functioneren van kinderen in Cluster 3 scholen en revalidatie- instellingen Dr. Jan van der Burg Ramona Sour, MSc Ivonne Vossen, MSc Prof. Dr. Jan de Moor Nijmegen - juni 2012 Radboud Universiteit - Instituut PWO LANDELIJK EXPERTISE CENTRUM SPECIA AL ONDERWIJS

6

7 Voorwoord Voor u ligt de brochure inventarisatie van diagnostische instrumenten en begeleidingsmethoden betreffende het sociaal-emotioneel functioneren in cluster 3 instellingen. De brochure is het resultaat van onze stageopdracht welke gemaakt werd in het kader van de masteropleiding orthopedagogiek met als afstudeerrichting Lichamelijke Handicaps. Wij hebben getracht een overzicht te maken van de instrumenten en methoden die op Cluster 3 instellingen aanwezig zijn. Naast een algemene beschrijving van deze instrumenten en methoden treft u in deze brochure tevens gegevens aan over de bruikbaarheid/toepassing. Het betreft hier de toepassing bij verschillende leeftijdscategorieën en doelgroepen en een beoordeling van de algemene bruikbaarheid. De brochure is bedoeld voor gebruikers van instrumenten en/of methoden betreffende het sociaal-emotioneel functioneren die werkzaam zijn op mytylscholen, zorginstellingen en revalidatiecentra. Wij willen de instellingen die mee hebben gewerkt aan deze inventarisatie bedanken voor hun inzet. Bij de eerste versie in 2010 waren dit: Mytylschool Eindhoven te Eindhoven, Mytylschool de Schalm en Openluchtschool Breda (LZK) te Breda, Groot Klimmendaal en Mytylschool Mariëndael te Arnhem, Ulingshof te Venlo, Mytylschool Gabriël te s Hertogenbosch, St. Maartenskliniek en de St. Maartenschool te Nijmegen, Mytylschool Tilburg te Tilburg, SWZ Locatie Zonhove te Son, Siza te Arnhem en ViaReva te Apeldoorn. Bij de tweede versie in 2011 kwamen daar bij: Mytylschool Roosendaal te Roosendaal, Mytylschool de Sprienke te Goes, Mytylschool de Brug te Rotterdam, Mytylschool Prins Johan Friso te Haren, Mytylschool De Trappenberg te Huizen, Onderwijscentrum het Roessingh te Enschede, Mytylschool Ariane de Ranitz te Utrecht, Heliomare Onderwijs te Wijk aan Zee, Onderwijscentrum de Twijn te Zwolle en Mytylschool de Thermiek te Leiden. Wij hopen dat deze brochure bijdraagt aan het ophelderen van de vraag rondom de bruikbaarheid van instrumenten en methoden rondom het sociaal-emotioneel functioneren. Jan van der Burg, Ramona Sour, Ivonne Vossen en Jan de Moor 30 september

8

9 Inhoudsopgave 1. Inleiding Probleemstelling Omschrijving van het begrip sociaal-emotioneel functioneren De begrippen diagnostisch instrument en begeleidingsmethode 4 2. Methode Participanten Instrumentarium Procedure 7 3. Resultaten Diagnostische instrumenten Begeleidingsmethoden Conclusie en discussie 19 Literatuur 21 Bijlagen 1 Flowchart zoekstrategie 22 2 Vragenlijst 23 3 Resultaten: algemene informatie over diagnostische instrumenten 27 4 Resultaten: algemene informatie over begeleidingsmethoden 50 5 Theoretische indeling 70 2

10 1. Inleiding 1.1 Probleemstelling Op 3 februari 2010 werd door het Landelijk Servicepunt Kinderrevalidatie in samenwerking met BOSK, LVC3, NIP en NVO een invitational conference georganiseerd, getiteld Gewoon Meedoen. Tijdens deze conferentie werd gesignaleerd dat de psychosociale zorg en zorgstructuur voor Cluster 3 leerlingen in het reguliere onderwijs ontoereikend is. Ambulante begeleiders van deze leerlingen ervaren handelingsverlegenheid als het gaat om het signaleren, adviseren en/of ondersteunen van deze leerlingen in geval van problemen in het sociaal-emotioneel functioneren. Eén van de dingen die tijdens deze conferentie werd geconstateerd, is dat er in verband met het sociaal-emotioneel functioneren van deze leerlingen behoefte is aan een inventarisatie van diagnostische instrumenten en van relevante begeleidingsmethoden. Met deze inventarisatie willen wij aan deze behoefte voldoen en zo bijdragen aan de psychosociale zorg aan deze groep leerlingen. Het doel van dit onderzoek kan als volgt worden gespecificeerd: (1) inventarisatie van alle beschikbare diagnostische instrumenten en begeleidingsmethoden op het gebied van het sociaal functioneren van kinderen met een beperking op zorg- en onderwijsinstellingen en beschrijven van hun kerngegevens; (2) ordenen van deze instrumenten en methoden naar aanwezigheid en gebruik op de instelling en waardering van de bruikbaarheid uitgesplitst naar globaal geformuleerde leeftijds- en waarderingscategorieën. In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op het begrip sociaal-emotioneel functioneren (1.2) en wordt een omschrijving gegeven van wat er wordt verstaan onder de begrippen diagnostisch instrument en begeleidingsmethode (1.3). In hoofdstuk 2 en 3 volgen dan respectievelijk de methode van onderzoek en de resultaten, waarna in hoofdstuk 4 nog de afsluitende discussie wordt gegeven. 1.2 Omschrijving van het begrip sociaal-emotioneel functioneren In deze paragraaf gaan we in op het begrip sociaal-emotioneel functioneren. Bij deze omschrijving laten we ons leiden door het hoofdstuk Diagnostiek van de sociaal-emotionele ontwikkeling van Begeer en Albrecht (2008), uit Kievit, Tak en Bosch (red), Handboek psychodiagnostiek voor de hulpverlening aan kinderen. In het sociaal-emotioneel functioneren van kinderen zijn de begrippen sociaal en emotioneel onlosmakelijk met elkaar verbonden. Immers, emoties worden opgewekt in een sociale situatie en de sociale situatie maakt emoties betekenisvol. Niettegenstaande deze samenhang zijn er eigen 3

11 kenmerken gekoppeld aan deze begrippen. Bij sociaal wordt vooral gedacht aan sociaal gedrag en sociale cognitie. Onder sociaal gedrag verstaan we alle gedrag dat gericht is op anderen; gedrag dus waarbij twee of meer mensen betrokken zijn, jong of oud, bekend of onbekend. Het doel van dit gedrag kan zowel een zoeken zijn naar contact als het ontwijken ervan. Bij sociale cognitie wordt gedacht aan het denken over de sociale werkelijkheid: over personen, over formele en informele relaties, maar ook over regels in het onderlinge verkeer tussen mensen (p. 610). Met emotioneel bedoelen we meer dan alleen gevoelens. Gevoelens worden vaak opgevat als de subjectieve registratie van de psychische en lichamelijke veranderingen die veroorzaakt worden door het meer algemene emotionele systeem. Met emoties verwijzen we naast gevoelens ook naar fysiologische, motivationele, cognitieve, expressieve en gedragsmatige componenten. Een emotie is een complex patroon van chemische en neurale reacties, reacties die door de hersenen worden geproduceerd als antwoord op een interne stimulus of een externe situatie. Het onderzoek naar emoties dat relevant is voor de psychodiagnostiek bij kinderen kan globaal ingedeeld worden in drie domeinen: expressie, begrip en regulatie van emoties. De expressie van emoties heeft een enorme impact op onze sociale interacties. Door emoties te uiten geven we onze interne toestand aan, wat reacties uitlokt van onze sociale omgeving (pp ). Bij kinderen met een beperking komen problemen in het sociaal-emotioneel functioneren frequent voor en zijn als zodanig ook beschreven (Ammerman, van Hasselt, Hersen & Moore, 1989; Breslau & Marshall, 1985; Milavic, 1985). Deze problemen kunnen een verschillend accent hebben. Bij sommige kinderen liggen de problemen vooral op het gebied van het sociaal gedrag en de sociale cognitie, bij andere kinderen gaat het vooral om problemen op het gebied van emotionele expressie, het begrijpen van emoties en de regulatie ervan. 1.3 De begrippen diagnostisch instrument en begeleidingsmethode Onder het begrip diagnostisch instrument verstaan wij hier de wijze waarop en de methode waarmee het sociaal-emotioneel functioneren van een kind geïnventariseerd kan worden. Het gaat hierbij om methoden: (1) de directe observatie (gedragsobservaties) en het interview; (2) de psychometrische test, waaronder de vragenlijst; (3) een handleiding voor bijvoorbeeld gespreksvoering; en (4) projectief materiaal. Terwijl bij het zoeken van diagnostische instrumenten er vooraf geen selectie zou worden toegepast, waren we wel speciaal geïnteresseerd in de diagnostische instrumenten met een COTAN-beoordeling. 4

12 In de praktijk zijn er op het gebied van het sociaal-emotioneel functioneren diverse begeleidingsmethodieken voorhanden. Het begrip begeleidingsmethodiek wordt hier gedefinieerd als een vaste, wel doordachte manier van handelen om een bepaald doel te bereiken. De nadruk ligt dus op de systematiek waarmee dit handelen gebeurt en op de verbetering die men erdoor wil bewerkstelligen. Begeleidingsmethodieken kunnen op allerlei terreinen worden toegepast en dus ook op het gebied van het sociaal-emotioneel functioneren. In deze context is de inventarisatie gericht op preventieve en curatieve programma s voor sociaal-emotionele problemen en op programma s die de sociaal-emotionele ontwikkeling bevorderen. Het begrip begeleidingsmethodiek wordt hier ruim opgevat. Het strekt zich ook uit over programma s die veeleer een behandelingskarakter hebben. 2. Methode 2.1 Participanten In totaal hebben 23 instellingen verspreid over heel Nederland aan het onderzoek deelgenomen. Het gaat hierbij om 1 school voor chronisch zieke leerlingen, 18 zgn. mytylen/of tytylscholen en 4 revalidatiecentra. Het verzamelen van de gegevens gebeurde in twee stappen. Stap 1 werd in 2010 bij 13 instellingen uitgevoerd en stap 2 in 2011 bij 10 instellingen. Het Voorwoord geeft aan welke instellingen uiteindelijk participeerden. In deze instellingen werden de gegevens betreffende diagnostische instrumenten en begeleidingsmethoden in het eerste jaar verzameld door stagiaires Orthopedagogiek van de specialisatierichting Lichamelijke Handicaps van de Radboud Universiteit te Nijmegen. In het tweede jaar gebeurde dit door een orthopedagoog die hiermee speciaal was belast ( te weten R. Sour, de eerste auteur). Bij het verzamelen van de gegevens werden de studenten, respectievelijk de medewerker bijgestaan door de orthopedagoog/psycholoog van de instelling. 2.2 Instrumentarium Ten einde de diagnostische instrumenten en begeleidingsmethoden op het gebied van het sociaal-emotioneel functioneren te inventariseren werd een vragenlijst ontwikkeld (Bijlage 2). Deze vragenlijst omvatte drie delen: een algemeen deel, een deel met vragen over de op de instelling gebruikte diagnostische instrumenten en een deel met vragen over de gehanteerde begeleidingsmethoden. Het algemene deel bevatte twee vragen. Eén vraag had betrekking op het type instelling. Er werd bij de antwoordmogelijkheden onderscheid gemaakt tussen mytyl-/tyltylschool, revalidatie-instelling en zorginstelling. Deze laatste categorie richt 5

13 zich vooral op woongroepen. De tweede vraag had betrekking op de aanwezigheid van aanwezige diagnostische instrumenten. De eerste vraag had betrekking op recent gebruik van het instrument. Hierbij kon aangegeven worden of het instrument wel of niet sinds vorig schooljaar werd gebruikt. De tweede vraag had betrekking op de leeftijdscategorie van de kinderen bij wie het instrument werd gebruikt. Er werd een onderscheid gemaakt in de volgende categorieën: peuters van 0-4 jaar; basisschoolkinderen van 5-12 jaar; adolescenten van jaar; jongvolwassenen ouder dan 18 jaar. De derde vraag betrof de doelgroep bij wie het instrument op de instelling werd gebruikt. De antwoordcategorieën werden geformuleerd op basis van de leerlijnen zoals geformuleerd door het Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling (SLO) (bron: Deze leerlijnen zijn: de reguliere leerlijn en de leerlijnen SO, ZML en EMG. Vraag vier richtte zich op de gebruiker van het diagnostische instrument. Onder gebruiker wordt diegene verstaan, die het instrument scoort en interpreteert. Er kon worden gekozen uit de volgende antwoordcategorieën van gebruikers: orthopedagoog/psycholoog, leerkracht, groepsleiding, ambulante begeleider en paramedisch behandelaar. Daarnaast was er nog een restcategorie, waar eventueel ook andere gebruikers ingevuld konden worden. De laatste vraag ten slotte betrof een beoordeling van het instrument op een 10-puntsschaal over de bruikbaarheid van het instrument op de desbetreffende instelling. Het derde deel van de vragenlijst betrof vragen over aspecten van het gebruik van de aanwezige begeleidingsmethoden. Deze vragen waren qua structuur gelijk aan de bovengenoemde vragen betreffende de diagnostische instrumenten en betroffen recent gebruik van de methode, leeftijd van de doelgroep, doelgroep volgens de leerlijnen SLO, gebruiker van de methode en beoordeling met betrekking tot de bruikbaarheid van de methode. De letters behorende bij de antwoordcategorieën van de vragen (a, b, c, d, e, f) konden per diagnostisch instrument en per begeleidingsmethode op een apart formulier achter het nummer van de desbetreffende vraag worden aangegeven (zie Bijlage 2). 6

14 Tabel 1. Voorbeeld van het invullen van de antwoorden op de vragen in Bijlage 2 Vragenlijst Bijlage 2 Antwoordcategorieën bij diagnostisch instrument CBCL CDI Vraag 4 a a Vraag 5 b, c a, b Vraag 6 c b Vraag 7 a a, b Vraag Procedure De instellingen werden benaderd via de masterstudenten orthopedagogiek die op deze instellingen stage liepen. Zij legden de vragenlijst voor aan verschillende informanten om de inventarisatie zo volledig mogelijk te krijgen. De flowchart in Bijlage 1 geeft de route aan waarlangs de informanten werden geraadpleegd. Achtereenvolgens kwamen de gedragsdeskundigen, de ambulant begeleiders, de groepsleiding/leerkrachten en ten slotte de paramedisch behandelaars aan de orde om informatie te geven. Nadat alle masterstudenten de vragenlijsten geretourneerd hadden, werden de antwoorden geanalyseerd. Vervolgens werd bij alle instrumenten vanuit verschillende bronnen beschrijvende informatie gezocht, die werd geordend naar de categorieën: naam instrument, auteur, jaar van uitgave, meetpretentie, doel instrument, beschrijving, doelgroep, afnameduur, gebruikerseisen en COTANbeoordeling (bron: < < Bij de methoden waren deze categorieën: naam van de methode, beschrijving, doel, doelgroep en effectiviteit. De hiervoor benodigde informatie werd ontleend aan handleidingen, beschrijvingen van de uitgever en/of beschrijving in de literatuur. Voor de effectiviteit van begeleidingsmethoden is in de literatuur naar effectstudies gezocht (bronnen: < :// Resultaten In dit hoofdstuk staan de gegevens over de diagnostische instrumenten en de begeleidingsmethoden op het gebied van het sociaal-emotioneel functioneren, zoals deze op de deelnemende instellingen werden verzameld. Voor het overzicht worden deze gegevens in tabelvorm weergegeven. De instrumenten en methoden worden afzonderlijk besproken. Het 7

15 hoofdstuk begint met informatie over de diagnostische instrumenten en eindigt met informatie over de begeleidingsmethoden. 3.1 Diagnostische instrumenten In Bijlage 3 (pp 28-50) worden per diagnostisch instrument kerngegevens verstrekt o.a. over doel van instrument, meetpretentie, gebruik in de praktijk, doelgroep, aanwezigheid van het instrument op de instelling en gebruik ervan en waardering van de bruikbaarheid. Alle instellingen geven aan dat de instrumenten worden gebruikt (gescoord en geïnterpreteerd) door de orthopedagoog of de psycholoog. Een enkele keer gebeurt dit ook door de psychodiagnostisch medewerker, de leerkracht of door de groepsleiding. Over het algemeen worden de diagnostische instrumenten gebruikt bij de leeftijdscategorie waarvoor ze bedoeld zijn. Bij personen met een verstandelijke beperking wordt regelmatig uitgegaan van de ontwikkelingsleeftijd bij de afname van het instrument, waardoor de kalenderleeftijd niet correspondeert met de leeftijd van de doelgroep. De Tabellen 2-4 geven informatie over de diagnostische instrumenten wat betreft aanwezigheid op de instelling, gebruik en waardering van de bruikbaarheid uitgesplitst naar leeftijdscategorie. De nummers met de afkorting van het instrument corresponderen met de volgorde van de beschrijvingen in Bijlage 3, getiteld Algemene informatie over de diagnostische instrumenten. In Tabel 2 wordt per diagnostisch instrument aangegeven op hoeveel van de deelnemende instellingen (n=23) dit instrument aanwezig is, respectievelijk aanwezig is én in gebruik, (hierbij uitgaande van het aantal aanwezig ) en wat de waardering is wat betreft de bruikbaarheid (cijfer van 0-10). De uitslag spreekt voor zich, met dien verstande dat het aantal respondenten relatief gering is waardoor de uitkomst gekleurd kan zijn. Op basis van het criterium aanwezig én in gebruik bij 40% van de instellingen (n=23) en een gemiddelde waardering van >7.0 constateren wij dat de volgende instrumenten positief worden gewaardeerd: NPV-J/NPV-2, CBCL, TRF, CBSK, YSR, CBSA en VISK. Tabel 2. Overzicht diagnostische instrumenten sociaal-emotioneel functioneren naar aanwezigheid en aanwezig én in gebruik en het gemiddelde waarderingcijfer voor bruikbaarheid op een 10-punts-schaal Nummer en naam Aanwezigheid Aanwezig én Gemiddelde meetinstrument (n=23 instellingen) in gebruik waardering bruikbaarheid 23. NPV-J/NPV ,3 9. CBCL ,1 8

16 Vervolg Tabel TRF ,9 11.CBSK ,9 47. ZAT ,5 36. SRZ-P/SRZ-i ,5 38. TOM-test ,1 6. AVZ-R ,0 25. PMT-K ,4 43. VISK ,3 45. YSR ,7 27. SAS-K ,2 10. CBSA ,9 41. Vineland-Z ,5 46. ZALC ,3 4. Auti-R ,1 37. SVL ,1 18. FRT ,1 32. SEV 9 7 7,5 5. AVL 9 7 6,7 42. VAK 9 2 8,0 34. SIT 8 6 6,3 1. ABVK 8 5 7,2 15. DVK 8 2 7,0 16. ESSEON 7 3 7,1 48. ZBV-K 7 1 6,0 20. KID-N 6 2 5,0 14. Columbus 6 1 7,0 31. SEO 5 4 6,4 44. VvGK 5 2 7,7 28. SCHOBL-R 5 2 8,0 8. CAT NLD-schalen 4 2 7,0 13. CDI 4 1 7,5 21. KDS 4 1 7,0 33. SGZ SCVT 3 4 7,8 17. Familie in dieren test 3 2 7,5 2. K-ABVK 2 1 7,0 19. IOA 2 1 7,0 3. AGAS 2 1 8,0 7. BDI-II-NL 2 1 6,0 40. UCL 2 1 8,0 30. SDQ 1 1 9,0 35. SKAVE 1 1 7,0 12. CCBS MMPI SCARED-NL De gemiddelde waardering van de bruikbaarheid van de diagnostische instrumenten door de orthopedagogen/psychologen van de instellingen waar betreffend instrument aanwezig was, wordt weergegeven in Tabel 3 en 4. Tabel 3 geeft een overzicht van de diagnostische instrumenten gerangordend van hoogst naar laagst gewaardeerd ten aanzien van de bruikbaarheid voor de doelgroep van leerlingen in Cluster 3. Er werden drie waarderings- 9

17 categorieën gehanteerd: waardering goed tot uitmuntend (gemiddelde waardering >8.0 tot 10.0); waardering voldoende tot goed (gemiddelde waardering tussen >6.0 en <8.0) en waardering onvoldoende (gemiddelde waardering <6.0). De hoogst gewaardeerde instrumenten vanaf het cijfer 8.0 waren: SDQ, CBCL, AGAS, SCHOBL-R, UCL en de VAK. Onmiddellijk gevolgd door CBSA, CBSK. TRF, SCVT, VvGK en YSR (cijfer >7.5 en <8). Tabel 3. Diagnostische instrumenten gerangordend naar gemiddelde waardering van de bruikbaarheid op een 10-puntsschaal, uitgaande van aanwezig én in gebruik Nummer en naam meetinstrument Waardering goed tot uitmuntend (8 tot 10) 30. SDQ 9,0 9. CBCL 8,1 3. AGAS 8,0 28. SCHOBL-R 8,0 40. UCL 8,0 42. VAK 8,0 Waardering voldoende tot goed (6-8) 10. CBSA 7,9 11.CBSK 7,9 39. TRF 7,9 29. SCVT 7,8 44. VvGK 7,7 45. YSR 7,7 13. CDI 7,5 17. Familie in dieren test 7,5 32. SEV 7,5 41. Vineland-Z 7,5 25. PMT-K 7,4 23. NPV-J/NPV-2 7,3 43. VISK 7,3 46. ZALC 7,3 1. ABVK 7,2 27. SAS-K 7,2 4. Auti-R 7,1 16. ESSEON 7,1 18. FRT 7,1 37. SVL 7,1 38. TOM-test 7,1 2. K-ABVK 7,0 6. AVZ-R 7,0 14. Columbus 7,0 15. DVK 7,0 19. IOA 7,0 21. KDS 7,0 24. NLD-schalen 7,0 31. SEO 7,0 35. SKAVE 7,0 5. AVL 6,7 36. SRZ-P/SRZ-i 6,5 47. ZAT 6,5 Gemiddelde waardering bruikbaarheid 10

18 Vervolg Tabel SIT 6,3 48. ZBV-K 6,0 7. BDI-II-NL 6,0 Waardering onvoldoende (lager dan 6) 20. KID-N 5,0 8. CAT SGZ CCBS MMPI SCARED-NL - Tabel 4 geeft per leeftijdsgroep (i.e., 0-4 jaar, 4-12, jaar, en 18 jaar en ouder) een overzicht van de diagnostische instrumenten gerangordend van meest naar minst frequent in instellingen aanwezig én in gebruik zijnde. Een groot aantal instrumenten heeft een groot leeftijdsbereik en bestrijken meerdere leeftijdsgroepen. De tabel geeft in principe dezelfde informatie als de Tabellen 2 en 3. Op basis van het gecombineerde criterium aanwezig én in gebruik bij >40% van de instellingen (n=23) en gemiddelde waardering van >7.0 constateren wij dat er voor de 0-4 jarigen geen enkel instrument voldoet aan dit criterium. Voor de groep 4-12 jarigen worden de CBCL, NPV-J, TRF, CBSK en de ZAT positief gewaardeerd, voor de groep jarigen de NPV-J, CBCL, en TRF en voor de categorie 18 en ouderen de ZAT en AVZ-R. Tabel 4. Diagnostische instrumenten: beoordeling bruikbaarheid gebaseerd op leeftijdsindeling Nummer en naam Aanwezigheid Aanwezig én Gemiddelde meetinstrument (n=23 instellingen) in gebruik waardering bruikbaarheid 0-4 jaar 4. Auti-R ,1 6. AVZ-R ,0 31. SEO** 5 4 6,4 16. ESSEON* 7 3 7,1 20. KID-N 6 2 5,0 24. NLD-schalen 4 2 7,0 30. SDQ 1 1 9,0 8. CAT SGZ jaar 9. CBCL ,1 39. TRF ,9 23. NPV-J ,3 11.CBSK ,9 43. VISK ,3 47. ZAT ,5 11

19 Vervolg Tabel TOM-test ,1 45. YSR ,7 36. SRZ-P/SRZ-i ,5 6. AVZ-R ,0 41. Vineland-Z ,5 46. ZALC ,3 27. SAS-K ,2 37. SVL ,1 32. SEV 9 7 7,5 18. FRT ,1 34. SIT 8 6 6,3 1. ABVK 8 5 7,2 16. ESSEON* 3 3 7,1 15. DVK 4 2 7,0 42. VAK 3 2 8,0 44. VvGK 3 2 7,7 4. Auti-R 2 2 7,5 5. AVL 2 2 6,5 28. SCHOBL-R 2 2 8,0 29. SCVT 2 2 8,5 48. ZBV-K 4 1 6,0 13. CDI 3 1 7,5 14. Columbus 3 1 7,0 2. K-ABVK 2 1 7,0 21. KDS 2 1 7,0 31. SEO** 1 1 7,0 30. SDQ 1 1 9,0 8. CAT 2 0 6,0 26. SCARED-NL SGZ 1 0 4, jaar 9. CBCL ,2 23. NPV-J ,5 39. TRF ,8 25. PMT-K 9 7 7,4 5. AVL 9 7 6,7 10. CBSA 7 7 8,0 47. ZAT 8 6 7,2 45. YSR 7 6 8,0 43. VISK 7 5 7,4 34. SIT 6 5 6,4 36. SRZ-P/SRZ-i 6 5 7,5 41. Vineland-Z 5 5 7,8 46. ZALC 5 5 7,4 32. SEV 5 4 7,2 37. SVL 5 4 7,2 31. SEO** 5 4 6,4 16. ESSEON* 7 3 7,1 15. DVK 8 2 7,0 44. VvGK 5 2 7,7 48. ZBV-K 7 1 6,0 14. Columbus 6 1 7,0 13. CDI 4 1 7,5 21. KDS 4 1 7,0 40. UCL 2 1 8,0 19. IOA 2 1 7,0 7. BDI-II-NL 2 1 6,0 12

20 Vervolg Tabel SDQ 1 1 9,0 35. SKAVE 1 1 7,0 33. SGZ SCARED-NL jaar en ouder 47. ZAT ,6 46. ZALC ,3 6. AVZ-R ,0 31. SEO** 5 4 6,4 16. ESSEON* 7 3 7,1 40. UCL 2 1 8,0 19. IOA 2 1 7,0 7. BDI-II-NL 2 1 6,0 22. MMPI SCARED-NL Onbekend 17. Familie in dieren test 3 2 7,5 3. AGAS 2 1 8,0 12. CCBS * = Geschikt voor personen met verstandelijke beperking met een ontwikkelingsleeftijd van 14 jaar of jonger ** = Geschikt voor personen met verstandelijke beperking met een ontwikkelingsleeftijd van 12 jaar of jonger 3.2 Begeleidingsmethoden In Bijlage 4 (pp ) worden per begeleidingsmethode kerngegevens verstrekt over doel en inhoud van de methode (beschrijving), doelgroep, aanwezigheid van de methode op de instelling en gebruik ervan en waardering van de bruikbaarheid. Een enkele keer is er ook informatie verstrekt over de effectiviteit. De Tabellen 5-7 geven informatie over de begeleidingsmethoden t.a.v. sociaalemotioneel functioneren wat betreft de aanwezigheid op de instelling en het gebruik ervan, en de waardering van de bruikbaarheid uitgesplitst naar leeftijdsgroep. Het blijkt dat de methoden door verschillende soorten professionals worden toegepast: orthopedagogen/psychologen, leerkrachten, groepsleiding, ambulante begeleiders, therapeuten, spelbegeleiders, trainers sociale vaardigheden en door stagiaires orthopedagogiek/psychologie. Over het algemeen worden de methoden gebruikt bij de leeftijdscategorie waarvoor ze bedoeld zijn. Bij personen met een verstandelijke beperking wordt soms ook uitgegaan van de ontwikkelingsleeftijd. Veel methoden zijn ontwikkeld voor een specifieke doelgroep, zoals kinderen met een lichamelijke beperking, kinderen met een autistisch spectrum stoornis of kinderen met een verstandelijke handicap. In Tabel 5 wordt per begeleidingsmethode aangegeven op hoeveel van de deelnemende instellingen (n=23) de 13

21 methode aanwezig is, respectievelijk aanwezig is én in gebruik (gebaseerd op het aantal aanwezig ) en wat de waardering is wat betreft de bruikbaarheid (cijfer van 0-10), hierbij uitgaande van aanwezig én in gebruik. De meest gebruikte begeleidingsmethoden op het gebied van het sociaal-emotioneel functioneren in combinatie met de hoogste gemiddelde waarderingscijfers (product van frequentie aanwezig en in gebruik en waarderingscijfer) levert de volgende rangorde op: (1) Kinderkwaliteitenspel; (2) STIP; (3) Een doos vol gevoelens; (4) Kids Skills; (5) Leefstijl voor jongeren; (6) Promotie; (7) Kikker be cool borden kwartetspel; (8) PAD; (9) Ken je kwaliteiten; (10) Ik ben speciaal; (11) Leefstijl (voor kinderen); en (12) Eigenwijsjes. Tabel 5. Overzicht begeleidingsmethoden sociaal-emotioneel functioneren naar aanwezigheid en aanwezig én in gebruik en het gemiddeld waarderingscijfer op een 10-puntsschaal (n= 23) Nummer en naam Aanwezigheid Aanwezig én Gemiddelde begeleidingsmethode (n=23 instellingen) in gebruik waardering begeleidingsmethode 11. Een doos vol gevoelens ** 26. Kinderkwaliteitenspel STIP * 24. Kids Skills Eigenwijsjes ** 28b.Leefstijl voor jongeren Promotie Kikker be cool bord- en kwartetspel PAD Ken je Kwaliteiten Ik ben speciaal a.Leefstijl (voor kinderen) Het Blauwe boek Denken + doen = durven Babbelspel Beter omgaan met jezelf en de ander * 19. Het spel van je leven * 35. Schatjes, katjes watjes Rondje open kaart 3 2 6,5 31. Minder vaak uit de bocht Handleiding voor jezelf 2 2 8,0 34a Rots en water * 39 Tom-training Een huis vol gevoelens Vrienden voor kinderen/jongeren Faalangst: trainingprogramma b SOEMOkaarten Tum Tum Ik ben een kei 2 1 8,0 36. Sidderkuur

22 Vervolg Tabel Voel je oké! Bekijk het maar! De Blauwe Vogel Denk goed, voel je goed Spelend leren, leren spelen Het iedereen-is-anders kwartet a Werkvaardigheden in kaart a Portfolio Sociale Competenties a Ik en Ko Aan het werk: sociale vaardigheden op stage/werkplek 1 1 8,0 15. Girls Choice 1 1 8,0 29. Leer samen spelen met Tim & Flapoor 1 1 8,0 30. Leren op Maat b Puk en Ko a Goldstein Sociale Vaardigheidstraining BOTS Gevoelswereldspel Ho, tot hier en niet verder Kleuters en omgaan met elkaar a Emotie Kwartet b Kanjertraining Bang zijn voor andere kinderen *= missing data = 1 **= missing data = 2 Tabel 6 geeft een indeling van de gemiddelde waardering van de bruikbaarheid van de begeleidingsmethoden op het gebied van het sociaal emotioneel functioneren uitgaande van drie klassen: goed tot uitmuntend (score 8-10), voldoende tot goed (score 6-8) en onvoldoende (score <6). Als we bij de waarderingscore tevens de mate van gebruik verdisconteren (product van frequentie aanwezig en in gebruik en waarderingscijfer) komen we tot de volgende rangordening: (1) Kinderkwaliteitenspel; (2) Een doos vol gevoelens; (3) STIP; (4) Kids Skills; (5) Leefstijl voor jongeren; (6) Promotie; (7) Kikker be cool bord- en kwartetspel; (8) PAD. Tabel 6. Overzicht begeleidingsmethoden gerangordend naar gemiddeld waardering van de bruikbaarheid op een 10-puntsschaal, uitgaande van aanwezig én in gebruik Nummer en naam Aanwezigheid Aanwezig Gemiddelde begeleidingsmethode (n=23 instellingen) én in gebruik waardering begeleidingsmethode Waardering goed tot uitmuntend (8 tot 10) 31. Minder vaak uit de bocht 2 2 8,5 17. Het Blauwe boek 4 3 8,3 26. Kinderkwaliteitenspel 8 8 8,0 15