Het behandelen van explosieve kinderen
|
|
- Damian van der Wolf
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Het behandelen van explosieve kinderen volgens de methode van het gezamenlijk problemen oplossen Ross W. Greene J. Stuart Ablon
2 Oorspronkelijke titel: Treating Explosive Kids The Collaborative Problem-Solving Approach. Published by arrangement with The Guilford Press, New York, Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Vertaling: Miebeth van Horn, Santpoort-Noord Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam Copyright 2006, 2007, Ross W. Greene en J. Stuart Ablon Nederlandse vertaling 2007, Uitgeverij Nieuwezijds isbn nur 777 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.
3 Inhoud 1 Explosieve kinderen en adolescenten: de behoefte aan een ander paradigma 1 2 Wegen en triggers identificeren 22 3 Opties voor de aanpak van problemen: drie plannen 44 4 De beginselen van plan B 54 5 De beginselen voorbij 92 6 Vaardigheden oefenen met plan B Gezamenlijk problemen oplossen op school Gezamenlijk problemen oplossen in een therapeutische/ restrictieve setting De laatste oproep Epiloog: het explosieve kind voorbij 230 Literatuur 233 Index 243 Over de auteurs 249
4 1 Explosieve kinderen en adolescenten De behoefte aan een ander paradigma Er worden veel etiketten gebruikt om de kinderen en adolescenten te beschrijven over wie dit boek gaat: opstandig, agressief, kwaad, razend, ontoegankelijk, vol verzet, eigenwijs, dwars, uitdagend; noem maar op. Ze krijgen ook uiteenlopende diagnoses, waaronder oppositioneel-opstandige gedragsstoornis (oppositional defiant disorder odd), antisociale gedragsstoornis (conduct disorder cd), gedragsproblemen en periodieke explosieve stoornis (intermittent explosive disorder). Ongeacht het etiket dat ze opgeplakt hebben gekregen, leveren deze jongeren de meest voorkomende (en de meest problematische) verwijsproblemen op voor klinisch psychologen die betrokken zijn bij extramurale, intramurale, psychiatrische en jeugddetentie-instellingen, en op scholen. Paradoxaal genoeg behoren ze tot de slechtst begrepen klinische populaties kinderen en adolescenten. We zullen de term explosief gebruiken om naar deze kinderen en adolescenten te verwijzen (voor het gemak zullen we ze hierna kinderen noemen), omdat deze term naar ons idee het beste het gedrag beschrijft dat zo veel onrust, instabiliteit en frustratie oproept bij deze kinderen zelf en bij hun volwassen verzorgers, namelijk ernstig verzet als volwassenen hen hun wil proberen op te leggen en de bijbehorende explosieve uitbarstingen. Zoals te verwachten was, heeft onderzoek uitgewezen dat dit gedrag een uitzonderlijk schadelijk effect heeft op de interacties tussen kinderen en hun volwassen verzorgers (zie Anastopoulos e.a., 1992; Arnold & O Leary, 1995; Barkley e.a., 1992; Green, e.a. 2002; Greene & Biederman, e.a., 2002; Lytton, 1990; Stormschak e.a., 1997). We maken geen onderscheid tussen de minder ernstige vormen die tot een diagnose van oppositioneel-opstandige gedragsstoornis kunnen leiden, en de ernstigere vormen die tot een diagnose van antisociale gedragsstoornis kunnen leiden. We hebben geconstateerd dat explosieve kinderen ge-
5 2 Het behandelen van explosieve kinderen holpen zijn met het zorgmodel uit dit boek, ongeacht de diagnose die gebruikt is om hun problemen te beschrijven. Natuurlijk is explosief noch enig ander etiket geschikt om het complexe scala aan problemen te beschrijven dat we bij deze kinderen vaak aantreffen. Daarom volgen hier enkele uitermate belangrijke thema s die in deze hele tekst terugkomen. 1 Explosieve kinderen zijn een heterogene groep. 2 Inzicht in de factoren die ten grondslag liggen aan het explosieve gedrag van een kind heeft rechtstreeks invloed op de keuze van interventies die worden gebruikt om dit gedrag te behandelen. 3 Er is geen sprake van een algemene behandelingsaanpak bij de hulp aan explosieve kinderen en hun volwassen verzorgers. 4 Opties op het gebied van de interventie zijn het meest effectief als ze goed zijn afgestemd op de behoeften van degenen voor wie de interventie is ontworpen. Het zorgmodel dat we in dit boek beschrijven Collaborative Problem Solving (verder aangeduid als cps), oftewel gezamenlijk problemen oplossen omvat deze thema s en komt voort uit het besef dat de problemen van explosieve kinderen niet alleen slecht worden begrepen, maar in veel gevallen ook slecht worden behandeld met de therapieën die ons nu ter beschikking staan. Wat voor interventies zijn er historisch gezien zoal gebruikt voor deze kinderen? De afgelopen 45 jaar zijn de beeldvorming en de behandeling van explosief gedrag sterk beïnvloed geweest door het coërcitieve (met gebruik van dwang) of sociaal-interactionele model (zie Hanf, 1970; Patterson & Gullion, 1968; Patterson e.a., 1992; Taylor & Biglan, 1998). Dit wijdverbreide model is de standaard geworden voor alle zorg voor jongeren met disruptieve gedragsstoornissen (een overkoepelende term voor oppositioneel-opstandige gedragsstoornis en antisociale gedragsstoornis). Er is weliswaar geen sprake van één coërcitietheorie, maar de meeste vormen van het model concentreren zich vooral op patronen van ouderlijke disciplinaire aanpak die bijdragen aan de ontwikkeling van coërcitieve uitwisselingen tussen ouder en kind. Zo beschrijven Chamberlaine en Patterson (1995) bijvoorbeeld vier subtypen van inadequate disciplinaire aanpak van de ouders, waaronder inconsequente disciplinaire aanpak (ouders die lukraak reageren op positief en negatief gedrag van een kind, slecht of inconsequent zijn in het afronden van bevelen, toegeven als een kind in discussie gaat, en in het wilde weg verwachtingen en consequenties van overtredingen veranderen); prikkelbare explosieve disciplinaire aanpak (ouders die zeer vaak rechtstreekse
6 1. Explosieve kinderen en adolescenten 3 bevelen geven, regelmatig heftige strategieën hanteren zoals slaan, schreeuwen en dreigen, en regelmatig vernederende of negatieve uitspraken over het kind doen); lage supervisie en betrokkenheid (ouders die niet op de hoogte zijn van de activiteiten van hun kind buiten hun rechtstreekse supervisie, niet weten met wie het kind omgaat, niet op de hoogte zijn van de mate waarin hun kind zich op school aanpast, zelden gezamenlijk met het kind iets ondernemen, en niet bereid of in staat zijn supervisie te verlenen, zelfs wanneer zij beseffen dat het kind met antisociale leeftijdgenoten omgaat), en een inflexibele, rigide disciplinaire aanpak (ouders die bij alle typen overtredingen een enkel of een beperkt scala aan disciplinaire strategieën gebruiken, geen contextuele of verzachtende factoren in de overweging betrekken, nooit uitleg geven, nalaten andere technieken te gebruiken, en de intensiteit van de strafmaatregelen niet aanpassen aan de ernst van de overtreding). Deze inadequate disciplinaire methodes kunnen bijdragen aan een patroon in de interacties tussen ouder en kind waarbij het kind leert dat in discussie gaan en driftbuien krijgen effectieve middelen zijn om volwassenen zover te krijgen dat ze toegeven aan zijn of haar wensen. Het coërcitiemodel is een heel goed voorbeeld van de manier waarop het inzicht in de factoren die aan het explosieve gedrag van het kind ten grondslag liggen, rechtstreeks van invloed is op de interventies die men kiest om dat gedrag te behandelen. Als men dit gedrag opvat als het bijproduct van een inconsequente disciplinaire aanpak, is het doel van de interventie duidelijk: de volwassenen moeten consequentere methodes leren om het kind te helpen inzien dat ruziemaken en driftbuien krijgen de volwassenen niet zullen dwingen toe te geven. Er bestaan veel varianten van deze benadering, waarvan de meeste in de categorie parent managementtraining (pmt of oudertraining) vallen. De middelen die bij deze invloedrijke benadering worden gebruikt, zijn bekend: 1) stel een lijst van gewenste gedragingen op, waarbij gehoorzamen aan opdrachten van de volwassene bovenaan staan; 2) maak een menu van beloningen en straffen om het kind te stimuleren gehoorzaam te zijn; en 3) ontwikkel een systeem met punten, stickers, kleine cadeautjes, een diploma enzovoort, om het gedrag van het kind te kunnen bijhouden en als houvast voor beloningen en straffen. Er is een indrukwekkende hoeveelheid onderzoek die de effectiviteit van pmt duidelijk onderschrijft, en die voldoende overtuigend is om pmt te kwalificeren als een empirisch onderbouwde, voldoende bewezen behandeling (zie Alexander & Parsons, 1973; Bernal e.a., 1980; Brestan & Eyberg, 1998; Pelham e.a., 1998; Webster-Stratton, 1984, 1990, 1994; Wiltz & Patterson, 1974). Uit onderzoek zijn echter ook diverse beperkingen van pmt naar voren geko-
7 4 Het behandelen van explosieve kinderen men (zie Cavell, 2000). Om te beginnen geldt voor een substantieel aantal ouders die pmt krijgen dat ze de methode niet volledig toepassen of dat ze helemaal stoppen met de behandeling (zie Prinz & Miller, 1994), waaruit wellicht blijkt dat deze vorm van interventie niet goed past bij de behoeften en het karakter van degenen die pmt moeten toepassen. In de meeste studies waarbij de werkzaamheid van pmt werd onderzocht, werden gegevens opgenomen van degenen die onder behandeling bleven en dus niet van degenen die alleen maar met de behandeling begonnen. Bij de ouders die onder behandeling bleven, is aangetoond dat pmt statistisch significante verbeteringen opleverde in het oppositionele gedrag, maar slechts weinig studies melden klinisch significante verbeteringen (Kazdin, 1997). Dertig tot veertig procent van deze ouders blijft bij de follow-up gedragsproblemen van hun kind melden (zie Kazdin, 1993; Webster-Stratton, 1990). Uit gegevens blijkt dat een significant percentage van de kinderen misschien wel meer dan vijftig procent na de beëindiging van dit soort behandeling niet binnen de normale grenzen functioneert (Dishion & Patterson, 1992). Ten slotte omvatten de meeste studies die de effectiviteit van pmt onderzoeken geen jongeren die klinisch zijn doorverwezen (Kazdin, 1997; Patterson & Chamberlain, 1994); en vrijwel altijd worden de effecten van de behandeling op de lange termijn buiten beschouwing gelaten (Kazdin, 1993, 1997), al zijn er opvallende uitzonderingen (zie Ialongo e.a., 1993). Met het oog op deze beperkingen is het redelijk om het volgende te concluderen aangaande pmt: 1) een belangrijk percentage van de kinderen en ouders ontleent geen substantieel voordeel aan dit interventiemodel, en daarom 2) moeten er alternatieve behandelingen worden ontwikkeld en bestudeerd die beter tegemoetkomen aan de behoeften van deze kinderen en hun volwassen verzorgers. We geloven dat de beperkingen van pmt het beste kunnen worden begrepen aan de hand van en de stimulans om alternatieve behandelingswijzen te ontwikkelen het beste kan worden ontleend aan de ontwikkelingstheorieën die de transactionele/wederkerige aard van de interacties tussen kinderen en ouders benadrukken. Transactionele theorie Sameroff (1975) heeft drie conceptuele modellen beschreven om de ontwikkelingsuitkomsten van kinderen te begrijpen. Het eerste het zogenaamde eenzijdige model stelt dat de uitkomst het product is van ofwel de karakteristieken van het kind ofwel de karakteristieken van de volwassen verzorgers. Vanuit een eenzijdig perspectief kan het volgende worden aangehaald om het
8 1. Explosieve kinderen en adolescenten 5 explosieve gedrag van een kind te verklaren (we zullen voor het gemak de mannelijke vorm aanhouden): Hij is explosief en ongehoorzaam omdat zijn ouders slechte opvoeders zijn (hier worden de karaktertrekken van de ouders gebruikt om het onaangepaste gedrag van het kind te verklaren), of: Hij is explosief en ongehoorzaam omdat hij adhd heeft (hier worden de karakteristieken van het kind aangehaald om zijn onaangepaste gedrag te verklaren). Omdat zo n model zich maar met een element van de optelsom van ouder en kind bezighoudt, wordt daarmee het aantal mogelijke interventies aanzienlijk beperkt. Zo n benadering laat eigenlijk maar twee therapeutische opties open: 1) iets aan de problematische volwassene doen of 2) iets aan het problematische kind doen. Het tweede model het zogenaamde tweezijdige of interactionele model stelt dat de combinatie van beider karakteristieken een uitkomst oplevert. Dit is een stap in de goede richting, want hier worden beide dimensies van de optelsom betrokken en daarmee wordt het scala aan mogelijke interventies aanzienlijk verruimd. Dit model behandelt de uitkomst echter als een soort wiskundige berekening, waarbij de combinatie van goede karakteristieken bij kind en volwassene een goede uitkomst oplevert, de combinatie van slechte karakteristieken bij beiden een slechte uitkomst oplevert en combinaties van goede en slechte karakteristieken een gemiddelde uitkomst geven. Dat soort rekensommen bieden uiteraard geen oplossing voor situaties waarin combinaties van goede karakteristieken bij volwassene en kind toch een slecht resultaat opleveren, of scenario s waarin de combinatie van slechte karakteristieken bij zowel volwassene als kind toch een goede uitkomst oplevert. Het derde model het zogenaamde transactionele of wederkerige model stelt dat de uitkomst bij een kind een functie is van de mate waarin de karakteristieken van kind en volwassene bij elkaar passen. Een grote mate van verenigbaarheid tussen volwassene en kind wordt geacht optimale uitkomsten op te leveren, terwijl een hoge mate van onverenigbaarheid geacht wordt minder gunstige uitkomsten op te leveren. Vanuit een transactioneel standpunt zou explosief gedrag eenvoudig worden beschouwd als een van de vele mogelijke uitingen van onverenigbaarheid tussen volwassene en kind, waarbij de karakteristieken van een van de twee deelnemers aan de interactie (bijvoorbeeld het kind) slecht zijn afgestemd op de karakteristieken van de andere deelnemer (bijvoorbeeld de volwassene). Dit leidt tot ongunstig gedrag bij beide deelnemers en op den duur tot duurzamere onverenigbaarheidspatronen. Andere uitingen van onverenigbaarheid tussen volwassene en kind kunnen zijn (maar hoeven niet beperkt te blijven tot): slechte behandeling van het
9 6 Het behandelen van explosieve kinderen kind, angst (bij kind of volwassene), depressie (bij kind of volwassene), teruggetrokkenheid (bij kind of volwassene) of gebruik van verslavende middelen (bij kind of volwassene) (zie Belsky, 1980; Cicchetti & Lynch, 1993, 1995). Het transactionele model wijkt duidelijk af van interventiemodellen die simpel beogen iets aan het problematische kind te doen of iets aan de problematische volwassene te doen. Vanuit een transactioneel standpunt is het doel van de behandeling de verenigbaarheid tussen kind en volwassene te verbeteren. Zo n doelstelling vereist inzicht in de karakteristieken van zowel kind als volwassene en de betrokkenheid van beiden bij de behandeling die wordt toegepast. Is het coërcitiemodel transactioneel? In elk geval legde het model in eerste instantie de bijna exclusieve nadruk op tekortschietende opvoedpraktijken als belangrijkste determinant bij gedragsproblemen van kinderen (zie Patterson e.a., 1989). Daarna volgde de erkenning dat de karakteristieken van een kind wellicht ook bijdragen aan de ontwikkeling van onaangepaste interacties tussen volwassene en kind (zie Dishion e.a., 1995; Patterson e.a., 1992). Deze ontwikkeling is waarschijnlijk in gang gezet door overtuigende gegevens die de transactionele, wederkerige aard van interacties tussen volwassene en kind onderstreepten (zie Anderson e.a., 1986; Dumas & LaFreniere, 1993; Dumas e.a., 1995). Maar om een ontwikkelingsmodel als transactioneel te kunnen beschouwen, zal verklaard moeten worden hoe kind en volwassene in combinatie met omgevingsfactoren elkaar beïnvloeden en elkaars ontwikkelingsgang vormgeven (zie Bell, 1968; Belsky, 1984; Chess & Thomas, 1984; Cicchetti & Lynch, 1993, 1995; Gottlieb, 1992; Sameroff, 1975, 1995). Of huidige vormen van de coërcitietheorie zo n verklaring bieden, is de moeite van een kort onderzoek waard. Het feit dat een coërcitieve cyclus twee deelnemers aan de interactie vereist, verleent deze nog niet per se een transactionele status. Zoals al bleek uit de patronen van tekortschietende disciplinaire aanpak die hiervoor werden besproken, legt het coërcitiemodel meer nadruk op de karakteristieken van de ouder dan op wederzijdse beïnvloeding. Wat vooral onderbelicht blijft, is de manier waarop specifieke karakteristieken van het kind wellicht bijdragen aan de ontwikkeling van explosief gedrag, en ook de manier waarop behandelingsplannen zulke karakteristieken in de overweging betrekken. In de meeste recente vormen van het coërcitiemodel worden de karakteristieken van het kind niet gezien als iets wat bij de ontwikkeling van coërcitieve cycli noodzakelijkerwijs in de beschouwing moet worden betrokken, ook al is het tamelijk duidelijk dat inadequate opvoedpraktijken als cruciaal worden beschouwd bij de ontwikkeling van zulke cycli (zie Dishion e.a., 1995; Patterson e.a., 1992; Snyder e.a., 1994). Bovendien lijkt in de coërcitietheorie de coërcitieve cyclus als de enige
10 1. Explosieve kinderen en adolescenten 7 factor beschouwd te worden die bij kinderen tot explosief en ongehoorzaam gedrag leidt. Zoals al eerder is gezegd, kunnen talloze manifestaties van onverenigbaarheid tussen volwassene en kind aan de ontwikkeling van explosief gedrag bijdragen. De traditioneel overmatige nadruk op de karakteristieken van de volwassene bij de ontwikkeling van explosief en ongehoorzaam gedrag heeft bijgedragen aan een onderbelichting van de andere betrokkene die de verenigbaarheid tussen volwassene en kind beïnvloedt: het kind. Shirk (2001) stelt dat de mythe van de onveranderlijkheid van de ontwikkeling de overtuiging dat er aan de problemen van alle kinderen met een zelfde stoornis dezelfde pathogene mechanismen ten grondslag liggen op vele psychiatrische stoornissen van de jeugd is toegepast. Wij geloven dat dat zeker het geval is voor explosief gedrag. Om de transactionele processen die de weg banen voor dit soort gedrag werkelijk te onderkennen, is nader onderzoek nodig van de karakteristieken van het kind die de onverenigbaarheid tussen volwassene en kind mede beïnvloeden. Het feit dat we de karakteristieken van het kind bespreken, wil niet zeggen dat we het doel hebben deze karakteristieken als de belangrijkste factor bij de ontwikkeling van explosief gedrag voor te stellen. We willen wel het belang en de implicaties benadrukken om dat soort karakteristieken bij een transactionele conceptualisering van dit gedrag te betrekken. Uiteraard ontwikkelt het gedrag van kinderen zich niet onafhankelijk van wat volwassenen hun bijbrengen en hoe volwassenen zich gedragen in hun bijzijn (Kochanska, 1993). En de ontwikkeling van de capaciteiten van kinderen om volwassenen te gehoorzamen, is ook afhankelijk van de manier waarop verzorgers hun verwachtingen omtrent gehoorzaamheid opleggen en van hoe zij reageren op een andere uitkomst van deze verwachtingen. De manier waarop verzorgers reageren als hun verwachtingen niet uitkomen, kan het gedrag van zowel het kind als de volwassene veranderen of versterken (zie Hoffman, 1983; Kochanska & Askan, 1995; Kopp, 1989). Karakteristieken van het kind die verband houden met explosief gedrag Het uitgangspunt van dit boek is dat explosieve kinderen ontoereikende vaardigheden hebben op het gebied van flexibiliteit/aanpassingsvermogen, frustratietolerantie en probleemoplossing. Ontwikkelingspsychologen benadrukken al langer de invloed van deze vaardigheden op het vermogen van een kind zich aan te passen aan veranderingen of eisen van de omgeving en zich ge-
11 8 Het behandelen van explosieve kinderen dragsnormen eigen te maken (zie Crockenberg & Litman, 1990; Harter, 1993; Kochanska, 1993, 1995; Kopp, 1982, 1989; Rothbart & Derryberry, 1981). Vaardigheden op deze gebieden komen al heel jong tot ontwikkeling bij het omgaan met het ongemak dat gepaard kan gaan met honger, kou, vermoeidheid en pijn; het hanteren van prikkeling terwijl het contact met de omgeving in stand blijft; en het communiceren met verzorgers om aan te geven dat hulp nodig is (zie Gottman, 1986; Kopp, 1989). Fijner afgestemde mechanismen op het gebied van flexibiliteit/aanpassingsvermogen, frustratietolerantie en probleemoplossing ontwikkelen zich wanneer kinderen leren taal te gebruiken om hun gedachten en gevoelens te benoemen en over te brengen; cognitieve schema s ontwikkelen met betrekking tot oorzaak en gevolg en strategieën genereren en zich eigen maken die erop gericht zijn gunstige interacties met de omgeving te vergemakkelijken (zie Kopp, 1989; Mischel, 1983). Men denkt dat op dit punt in de ontwikkeling twee belangrijke krachten elkaar kruisen: het vermogen van een kind om te gehoorzamen en de verwachtingen van de volwassenen omtrent gehoorzaamheid. Onderzoekers hebben de frustratie en de emotionele prikkeling onderstreept die vaak gepaard gaan met van buitenaf opgelegde eisen omtrent gehoorzaamheid (zie Amsel, 1990; Hoffman, 1975; Kochanska, 1993; Kopp, 1989; Stifter, Spinrad & Braungart-Rieker, 1999). De vaardigheid om te gehoorzamen gedefinieerd als het vermogen om eigen doelstellingen uit te stellen als reactie op de opgelegde doelstellingen of normen van een autoriteitsfiguur is te beschouwen als een van de vele ontwikkelingsuitingen van de vaardigheden op het gebied van flexibiliteit/aanpassingsvermogen, frustratietolerantie en probleemoplossing bij jonge kinderen (zie Maccoby, 1980; Perry & Perry, 1983; Stifter e.a., 1999). Dienovereenkomstig is ongehoorzaamheid op te vatten als een bijproduct van een ontwikkelingsachterstand op die terreinen, en dit is een verklaring voor het feit dat ongehoorzaamheid en explosiviteit zo vaak tegelijkertijd voorkomen. Deze beeldvorming van ongehoorzaamheid is een belangrijke koerswijziging in verhouding tot conventionele opvattingen en heeft belangrijke implicaties voor de behandeling. Door ontwikkeling en cognitie te benadrukken, kent het cps-model prioriteit toe aan het identificeren van de specifieke cognitieve factoren die bijdragen aan de ontwikkeling van de ongehoorzaamheid en explosiviteit van een bepaald kind. Ouders komen naar de therapie met de vraag wat ze met het kind moeten doen. Binnen het cps-model kan deze vraag niet beantwoord worden voordat een andere vraag is beantwoord: Welke cognitieve factoren dragen bij aan de leerstoornis van dit kind op het terrein van flexibiliteit/aanpassingsvermogen, frustratietolerantie en probleemoplossing?
12 1. Explosieve kinderen en adolescenten 9 Het cps-model deelt deze cognitieve factoren in vijf groepen of wegen in, die elk een specifieke ontwikkelingsvaardigheid omvatten die van cruciaal belang is voor flexibiliteit/aanpassingsvermogen, frustratietolerantie en probleemoplossing. We noemen deze categorieën wegen omdat de vaardigheden die in elk van die groepen thuishoren, ervoor kunnen zorgen dat het kind de ontwikkelingsweg op gaat die naar explosief gedrag leidt. Terwijl de wegen als losstaande entiteiten worden voorgesteld, spreekt het voor zichzelf dat ze elkaar overlappen, en het komt regelmatig voor dat de tekortschietende vaardigheden van een kind meerdere wegen kruisen. Met het identificeren van de specifieke ontoereikende vaardigheden die aan het explosieve en ongehoorzame gedrag van een kind ten grondslag liggen, worden twee cruciale opdrachten uitgevoerd. Ten eerste wordt daarmee bereikt dat volwassenen inzien dat de problemen van een kind niet voortvloeien uit een gebrek aan motivatie of uit een tekortschieten van de volwassene maar eerder uit een gebrek aan cognitieve vaardigheden, en dat programma s op basis van een systeem van belonen en straffen naar alle waarschijnlijkheid geen gunstige resultaten zullen opleveren, omdat kinderen met programma s op basis van motivatie geen cognitieve vaardigheden aanleren. Ten tweede krijgen de volwassenen inzicht in de specifieke cognitieve vaardigheden die moeten worden geoefend. Overigens bereikt men dit doel niet met diagnostische categorieën, omdat deze de problemen te weinig specifiek beschrijven. Zelfs als we bijvoorbeeld weten welk specifiek gebied van de hersenen wellicht is aangetast, biedt het simpele besef dat een kind een hersenbeschadiging heeft, niet voldoende informatie over de cognitieve vaardigheden die moeten worden geoefend. De wetenschap dat een kind adhd, bipolaire stoornis, reactieve hechtingsstoornis (reactive attachement disorder rad) of welke stoornis dan ook heeft, biedt geen informatie over de cognitieve vaardigheden die moeten worden geoefend. De wetenschap dat een kind met een drugs- of alcoholverslaving ter wereld is gekomen, is weliswaar nuttig als context voor de huidige problemen van het kind, maar biedt geen informatie over de cognitieve vaardigheden die nu moeten worden geoefend. Kinderen met deze aandoeningen en diagnoses hebben onderontwikkelde cognitieve vaardigheden binnen die wegen, en identificatie van die onderontwikkelde cognitieve vaardigheden maakt het mogelijk doelstellingen voor een interventie te formuleren. Laten we elke weg eens nader bekijken.
Behandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek
Behandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek een programma voor cognitieve gedragstherapie Steven A. Safren, Susan Sprich, Carol A. Perlman, Michael W. Otto UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Oorspronkelijke
Nadere informatieSlagen als onderhandelaar
Slagen als onderhandelaar Lessen voor succesvolle deals Michael Watkins UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Oorspronkelijke titel:. Shaping the Game. The New Leader s Guide to Effective Negotiating. Boston: Published
Nadere informatieMijn parachute Mijn doelstellingen Doelstellingen voor zes maanden. Doelstellingen voor drie tot vijf jaar. Doelstellingen voor het leven
Mijn parachute De vaardigheden waaraan ik de voorkeur geef Mijn beste overdraagbare vaardigheden 4. 5. 4. 5. Mijn ideale woonomgeving Mijn interessegebieden Mijn doelstellingen Doelstellingen voor zes
Nadere informatieGeen gewone puber. Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen. Noor Tromp
Geen gewone puber Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen Noor Tromp Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer,
Nadere informatieWat is ODD? ODD is een gedragsstoornis waarbij kinderen gedurende langere tijd opstandig, negatief en agressief gedrag laten zien.
ODD Wat is ODD? ODD is een gedragsstoornis waarbij kinderen gedurende langere tijd opstandig, negatief en agressief gedrag laten zien. Hoe wordt ODD ook wel genoemd? ODD is een afkorting voor de Engelse
Nadere informatie03/07/15' ADHD, ODD, CD? Wat moet ik weten en wat kan ik ermee? Programma. Begripsbepaling: Agressie. Begripsbepaling: ODD, CD en ADHD
ADHD, ODD, CD? Wat moet ik weten en wat kan ik ermee? Woensdag 29 oktober P. Deschamps Begripsbepaling: ODD, CD en ADHD Begripsbepaling: Agressie Disruptive Behavior Disorders (DBD), Disruptieve Gedragsstoornissen
Nadere informatieAandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen
SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt
Nadere informatieDISRUPTIEVE GEDRAGSSTOORNISSEN
DISRUPTIEVE GEDRAGSSTOORNISSEN Beheersing van emoties en gedrag Rechten van anderen Conflict met maatschappelijke normen en waarden Indeling Gedragsstoornissen in DSM 5 Oppositioneel-Opstandige Stoornis
Nadere informatieDe ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD
De ontwikkeling van depressie bij kinderen en adolescenten met ADHD Samenvatting 10 tot 40% van de kinderen en adolescenten met ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) ontwikkelen symptomen van
Nadere informatieWanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen
Wanneer de vlag de lading niet meer dekt: over het gebruik van labels voor stoornissen Het moeilijke kind stelt ons vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatieWat heeft dit kind nodig?
ADHD PDD-NOS Leerstoornis Gedragsstoornis Team Wat heeft dit kind nodig? Lynn leest in haar leesboek. Tegelijkertijd tikt ze constant met haar pen op haar tafel. Dat doet ze wel vaker. De kinderen van
Nadere informatieExecutieve Functies & Agressieve Gedragsproblemen Wat, bij Wie en Waarom?
Executieve Functies & Agressieve Gedragsproblemen Wat, bij Wie en Waarom? Prof.dr. Bram Orobio de Castro Ontwikkelingspsychologie, Universiteit Utrecht Wie? - overzicht - Agressie & Disruptieve Gedragsstoornissen
Nadere informatiePubers van Nu! Praktijkboek voor iedereen die met pubers werkt. Klaas Jan Terpstra en Herberd Prinsen
Pubers van Nu! Pubers van Nu! Praktijkboek voor iedereen die met pubers werkt Klaas Jan Terpstra en Herberd Prinsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieBehandelgids ADHD bij volwassenen, therapeutenhandleiding
Behandelgids ADHD bij volwassenen, therapeutenhandleiding een programma voor cognitieve gedragstherapie Steven A. Safren, Carol A. Perlman, Susan Sprich, Michael W. Otto UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Oorspronkelijke
Nadere informatieBrutaal, boos en agressief gedrag bij kinderen met ADHD: Psycho-educatie en opvoedingsadviezen. Walter Matthys
Brutaal, boos en agressief gedrag bij kinderen met ADHD: Psycho-educatie en opvoedingsadviezen Walter Matthys Gedragsproblemen Opstandig gedrag Anderen ergeren Prikkelbaarheid, boosheid, woede, driftbui
Nadere informatiePsychiatrisering en de terreur van het perfecte kind. Prof. Dr. Stijn Vanheule Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen
Psychiatrisering en de terreur van het perfecte kind Psychiatriseren = Het moeilijke kind stelt de volwassene vragen: Wie is de volwassene is die hem of haar zo moeilijk vindt? Met welke ver(w)achtingen
Nadere informatieSamenvatting. (Summary in Dutch)
(Summary in Dutch) 142 In dit proefschrift is de rol van de gezinscontext bij probleemgedrag in de adolescentie onderzocht. We hebben hierbij expliciet gefocust op het samenspel met andere factoren uit
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nicotine en alcohol kunnen de placenta passeren en zo het risico op nadelige uitkomsten voor het ongeboren kind verhogen. Stoppen met roken en alcoholgebruik tijdens de zwangerschap lijkt vanzelfsprekend,
Nadere informatieWAT IS ADHD kort gezegd
A D H D e n gedr ag HET DOEL van deze brochure WAT IS ADHD kort gezegd WAT ZIJN gedragsproblemen 07 08 11 OORZAKEN van gedragsproblemen als je ADHD hebt 12 ADHD en gedragsstoornissen 14 PEDAGOGISCHE ONDERSTEUNING
Nadere informatieDe ontwikkelingstrilogie
De ontwikkelingstrilogie van Martine Delfos Een brede kijk op ontwikkeling Dr. Martine Delfos maakte naam met vele publicaties op het gebied van (ontwikkelings)psychologie. Ook geeft zij op regelmatige
Nadere informatiePERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN BIJ ADOLESCENTEN
amenvatting Dit proefschrift gaat over het diagnosticeren van persoonlijkheidsstoornissen (P) in adolescenten, de ziektelast die adolescenten en volwassenen met een (borderline) persoonlijkheidsstoornis
Nadere informatie2 Training of therapie/hulpverlening?
Bewustwording wordt de sleutel voor veranderen Peter is een zeer opvallende leerling die voortdurend conflicten heeft met medeleerlingen en de schoolleiding. Bij een leerlingbespreking wordt opgemerkt
Nadere informatieSamenvatting. Fouten en identiteitsbedreiging: Een intergroepsperspectief op het omgaan met fouten in organisaties
Samenvatting Fouten en identiteitsbedreiging: Een intergroepsperspectief op het omgaan met fouten in organisaties In dit proefschrift stel ik dat fouten een bedreiging van de sociale identiteit kunnen
Nadere informatieSchemagerichte cognitieve therapie bij borderline-persoonlijkheidsstoornis
Schemagerichte cognitieve therapie bij borderline-persoonlijkheidsstoornis Hannie van Genderen Arnoud Arntz UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Zetwerk: Holland Graphics,
Nadere informatieZiekte van Huntington
Ziekte van Huntington Begrijpen van en omgaan met veranderend gedrag Niels Reinders en Henk Slingerland (psychologen) Huntington Café 27 september 2018 Ziekte van Huntington Erfelijke neurologische ziekte
Nadere informatieIB bijeenkomst Gedrag. Voorjaar 2018
IB bijeenkomst Gedrag Voorjaar 2018 Doel bijeenkomst Inzicht hebben op in verschillende niveaus van handelen op het gebied van gedrag Nagedacht over stand van zaken op eigen school Idee hebben over de
Nadere informatieMentale kracht in de Forensische Psychiatrie
Mentale Mentale kracht in de Forensische Psychiatrie LFPZ,Zeeland, 11 juni 2009 Jan Auke Walburg Principes van positieve psychologie Bestudering positieve subjectieve ervaringen en constructieve cognities.
Nadere informatieRijksuniversiteit Groningen
De adolescentiefase: over puberen, hersenontwikkeling, studiekeuze, risicogedrag en de relatie met ouders. Dr. Saskia Kunnen i.s.m. Dr. Anna Lichtwarck-Aschoff Afdeling Ontwikkelingspsychologie Rijksuniversiteit
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie
Cognitieve gedragstherapie Een succesvolle psychotherapie voor diverse emotionele stoornissen en problemen Afdeling Psychiatrie en Medische Psychologie Wat is Cognitieve Gedragstherapie? Cognitieve gedragstherapie
Nadere informatieADHD Recente inzichten
ADHD Recente inzichten Frans Loman Kinder- en jeugdpsychiater 21 oktober 2016 Symposium ADHD 1 Wat is ADHD We weten het niet precies De oorzaken zijn nog onbekend We weten nog niet echt wat de beste aanpak
Nadere informatieOmdat uit eerdere studies is gebleken dat de prevalentie, ontwikkeling en manifestatie van gedragsproblemen samenhangt met persoonskenmerken zoals
Gedragsproblemen komen veel voor onder kinderen en adolescenten. Als deze problemen ernstig zijn en zich herhaaldelijk voordoen, kunnen ze een negatieve invloed hebben op het dagelijks functioneren van
Nadere informatieMarijn Nijboer Orthopedagoog i.o.t. GZ-psycholoog Accare UCKJP
Marijn Nijboer Orthopedagoog i.o.t. GZ-psycholoog Accare UCKJP INHOUD Impulsief en agressief gedrag; normaal op jonge leeftijd? Alarmsignalen Verwijzen? Werkwijze team jonge kinderen zorglijn ADHD en gedragsstoornissen
Nadere informatieOverprikkeling voorkomen
Overprikkeling voorkomen Overprikkeling voorkomen Vaardigheden en technieken voor (jong)volwassenen met autisme (ASS) en/of ADHD Barbara de Leeuw Eerste druk 2015 t/m derde druk 2016 (ISBN 978 90 8850
Nadere informatieSlagen als leidinggevende
Slagen als leidinggevende Lessen voor een succesvolle carrièrestap Michael Watkins UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Oorspronkelijke titel: The First 90 Days Critical Success Strategies for New Leaders at All Levels.
Nadere informatieKliniek Ouder & Kind
Kliniek Ouder & Kind Voor wie? Heb je last van heftige emoties zoals verdriet, somberheid, wanhoop, angst, boosheid of een wisseling van heftige emoties (dan weer blij, dan weer boos, dan weer verdrietig)
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik
Cognitieve gedragstherapie bij problematisch alcoholgebruik Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Kortdurende motiverende interventie en cognitieve gedragstherapie Een effectieve behandeling
Nadere informatieproject: Omgaan met gedragsproblemen en stoornissen in de jeugdzorg
project: Omgaan met gedragsproblemen en stoornissen in de jeugdzorg Colofon Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Postbus 1056 7940 KB Meppel Tel.: 0522-235235 Fax: 0522-235222 E-mail: info@edu-actief.nl Internet:
Nadere informatieMeer informatie MRS 0610-2
Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,
Nadere informatieRichtlijn oppositioneelopstandige. en gedragsstoornis (CD) bij kinderen en jongeren
Richtlijn oppositioneelopstandige stoornis (ODD) en gedragsstoornis (CD) bij kinderen en jongeren Walter Matthys en Geurt van de Glind (redactie) Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) De Tijdstroom,
Nadere informatieODD. Oppositioneel-opstandig gedrag. Pffff, dat doe ik niet voor jou!
1 Fontys/OSO serie ouderbrochures Module ZO02 ODD Oppositioneel-opstandig gedrag Pffff, dat doe ik niet voor jou! http://www.epimedium.nl/illustraties/agressie%202%20nieuw.gif Randy kan heel lief zijn,
Nadere informatieMijn kind heeft een LVB
Mijn kind heeft een LVB Wat betekent een licht verstandelijke beperking nu precies? Informatie voor ouders van kinderen en jongeren met een licht verstandelijke beperking in de leeftijd van 6 tot 23 jaar
Nadere informatieCopyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2]
Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2] Voorwoord Voor je ligt het e-book: Praktisch en Positief Opvoeden met structuur van de PEPmethode. Op basis
Nadere informatieWoord vooraf bij de tweede druk 1 1
Inhoud Woord vooraf bij de tweede druk 1 1 i context en begrippen 15 1 Inleiding 1 7 1.1 Geschiedenis 1 7 1.2 Toepassingen en doelgroepen 1 9 1.2.1 Eenvoudig of complex? 1 9 1.2.2 Diversiteit aan toepassingsgebieden
Nadere informatiePERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS
PERSOONLIJKHEIDSSTOORNIS PATIËNTENINFORMATIE ALGEMEEN Wat is een persoonlijkheidsstoornis? Ieder mens heeft een persoonlijkheid. Een persoonlijkheid is de optelsom van hoe u als persoon bent, hoe u zich
Nadere informatieNeuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten
Proefschrift: S.U. Zuidema Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie Samenvatting Dementie is een ongeneeslijke aandoening met belangrijke effecten op cognitie, activiteiten
Nadere informatieDe ene klap is de andere niet Ontwikkeling en aanpak van agressief gedrag
De ene klap is de andere niet Ontwikkeling en aanpak van agressief gedrag Prof.dr. Bram Orobio de Castro Ontwikkelingspsychopathologie Universiteit Utrecht Diagnostiek Aanpak - overzicht - Misverstanden
Nadere informatieVan gedragsregulering naar opvoeding
Van gedragsregulering naar opvoeding Over het voorkomen en aanpakken van ongewenst gedrag Gebruikelijke benadering van gedragsproblemen: een kindgerichte blik (factoren in het kind) Leidt tot classificatie
Nadere informatieVroegdetectie ADHD en Autisme : Levensloop poli voor ouders en (hun)kinderen
Vroegdetectie ADHD en Autisme : Levensloop poli voor ouders en (hun)kinderen Workshop Opvoeden met ADHD en ASS: Jeannette van der Poel, Verpleegkundig Specialist GGZ, PsyQ Anja van Rijswijk, Pedagoog/Onderwijskundige
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pouw, Lucinda Title: Emotion regulation in children with Autism Spectrum Disorder
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis: schematherapie en dialectische gedragstherapie
Cognitieve gedragstherapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis: schematherapie en dialectische gedragstherapie Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Cognitieve gedragstherapie:
Nadere informatieInterventies voor jji en jeugdzorgplus. Leonieke Boendermaker
Interventies voor jji en jeugdzorgplus Leonieke Boendermaker 20 mei 2009 Evident? 1. Problemen doelgroep 2. Interventies die leiden tot vermindering problemen 3. Noodzaak goede implementatie 2 Om wat voor
Nadere informatieDokter, ik heb kanker..
Dokter, ik heb kanker.. huisartsen-duodagen noordwest utrecht november 2006 Anette Pet Klinisch psycholoog-psychotherapeut Hoofd Patiëntenzorg Welmet Hudig Theoloog Therapeut Het Helen Dowling Instituut
Nadere informatieDSM-IV-TR: Aandachtstekortstoornissen en gedragsstoornissen
DSM-IV-TR: Aandachtstekortstoornissen en gedragsstoornissen 314.xx Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit.01 Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit, gecombineerde type.00 Aandachtstekortstoornis
Nadere informatieHet kind in de ouder Werken met schema s en modi bij ouders
Het kind in de ouder Werken met schema s en modi bij ouders Mieke Boots Marian Blokland 1. Ouderschematherapie Nog weinig rondom gepubliceerd of onderzocht een taal erbij vanuit de Transactionele Analyse
Nadere informatieWanneer in deze folder wordt gesproken over ouders en kinderen worden daar uiteraard ook respectievelijk verzorgers en jongeren mee bedoeld.
ADHD poli Roermond Deze folder is bedoeld voor ouders van kinderen en jongeren met ADHD. In de folder wordt uitleg gegeven over het stellen van de diagnose en behandeling bij ADHD. Wanneer in deze folder
Nadere informatieBEÏNVLOEDINGSSTIJLEN. Tegenbewegende stijlen. Meebewegende stijlen. = duwen = trekken. evalueren aansporen en onder druk zetten
BEÏNVLOEDINGSSTIJLEN Er zijn verschillende beïnvloedingsstijlen te onderscheiden. De stijlen kunnen worden onderverdeeld in: TEGENBEWEGENDE STIJLEN MEEBEWEGENDE STIJLEN = duwen = trekken Tegenbewegende
Nadere informatiehet laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en
Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens
Nadere informatieDeterminanten van Leiderschap-Succes: Ontwikkeling van een Integratief. Model van Persoonlijkheid, Overtuigingen, Gedrag, en Diversiteit
SAMENVATTING Determinanten van Leiderschap-Succes: Ontwikkeling van een Integratief Model van Persoonlijkheid, Overtuigingen, Gedrag, en Diversiteit Leiders zijn belangrijke leden van organisaties. De
Nadere informatieHet psychologisch onderzoek
GGzE centrum ouderenpsychiatrie Het psychologisch onderzoek Voor inzicht in uw capaciteiten, vaardigheden, mogelijkheden en beperkingen informatie voor cliënten >> 1 Psychologisch onderzoek kan bijdragen
Nadere informatieAD(H)D bespreken. BEN/LO/ADHD/14/0003a April 2014
AD(H)D bespreken N.B.: de inhoud van dit programma is slechts van adviserende aard en dient niet als vervanging voor professioneel en/of medisch advies. Als u verdere consultatie wenst, of wanneer u zich
Nadere informatieCoöperatie en communicatie:
Nederlandse Samenvatting (summary in Dutch) 135 Coöperatie en communicatie: Veranderlijke doelen en sociale rollen Waarom werken mensen samen? Op het eerste gezicht lijkt het antwoord op deze vraag vrij
Nadere informatieColin van der Heiden
Workshop: Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis Colin van der Heiden PG-Dag van de Inhoud Complexiteit vraagt maatwerk Rotterdam, 5 oktober 2017 PROGRAMMA inleiding metacognitieve
Nadere informatieGeluk en optimisme. Een bewezen werkzaam programma op basis van positieve psychologie. Madelon Peters Elke Smeets
Geluk en optimisme Een bewezen werkzaam programma op basis van positieve psychologie Madelon Peters Elke Smeets Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag:
Nadere informatieVoor wie zijn de kind-jongere trainingen bedoeld? Hulpaanbod
Voor wie zijn de kind-jongere trainingen bedoeld? - Normaal begaafde kinderen van 4 tot 13 jaar, woonachtig in de regio Gelderland-Zuid, die in hun gedrag signalen afgeven die mogelijk duiden op een problematische
Nadere informatieEssays on Multichannel Customer Management
RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN Essays on Multichannel Customer Management Samenvatting Proefschrift door Umut Konuş Samenvatting Inleiding Multikanaal klantmanagement is een belangrijk vraagstuk bij veel
Nadere informatieOnvoldoende verklaarde lichamelijke klachten. Groepsbehandeling bij SOLK
Onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten Groepsbehandeling bij SOLK Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding U wilt beter leren omgaan met uw klachten van pijn en
Nadere informatieRichtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017)
Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) 2. Introductie slaapproblemen Deze introductie beschrijft de definitie van slaapproblemen en slaapstoornissen, de prevalentie en de gevolgen
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) * 132 Baby s die te vroeg geboren worden (bij een zwangerschapsduur korter dan 37 weken) hebben een verhoogd risico op zowel ernstige ontwikkelingproblemen (zoals mentale
Nadere informatieInleiding. Familiale kwetsbaarheid en geslacht. Samenvatting
Inleiding Depressie en angst zijn veel voorkomende psychische stoornissen. Het ontstaan van deze stoornissen is gerelateerd aan een breed scala van risicofactoren, zoals genetische kwetsbaarheid, neurofysiologisch
Nadere informatieDutch Summary Acknowledgements Curriculum Vitae
Dutch Summary Acknowledgements Curriculum Vitae 184 Welbevinden en hoofdpijn bij adolescenten: de rol van zelfregulatie In dit proefschrift is de rol van zelfregulatie processen voor het welbevinden van
Nadere informatieTheorie en filosofie. 2.1 Theorie
Theorie en filosofie 2 De belangrijkste uitgangspunten van de RET, het verband tussen gevoel, gedachte en gedrag; de centrale plaats van het denken, de filosofische grondslag, en de empirische onderbouwing.
Nadere informatieBijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1
Bijlage 25: Autismespectrumstoornis in DSM-5 (voorlopige Nederlandse vertaling) 1 Moet voldoen aan de criteria A, B, C en D A. Aanhoudende tekorten in sociale communicatie en sociale interactie in meerdere
Nadere informatieAgressie, gedragsprobemen Ontstaan en behandelingsvormen
Agressie, gedragsprobemen Ontstaan en behandelingsvormen 2 voorbeelden: Jan Piet Enkele begrippen: - Oppositioneel opstandig gedrag: het kind verzet zich tegen de leiding van volwassenen - Agressief gedrag:
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) Burnout, een toestand van mentale uitputting door chronische stress in de werksituatie, vormt een ernstig maatschappelijk probleem dat momenteel veel aandacht krijgt. In
Nadere informatieGeven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.
Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van
Nadere informatie- 172 - Prevention of cognitive decline
Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing
Nadere informatie4. Wat zijn de consequenties voor het kind of jongere, die lijdt onder psychische klachten?
Gastdocent: Drs. Fernando Cunha (Child Support Europe) Ontwikkelingspsycholoog Gezondheidspsycholoog (BIG) Kinder- en Jeugdpsycholoog (NIP) Onderwijsspecialist In dienst van kinderen, jongeren en hun ouders
Nadere informatieOngemerkt problematisch. Marieke Zwaanswijk (onderzoeker NIVEL) Marijke Lutjenhuis (huisarts)
Ongemerkt problematisch Marieke Zwaanswijk (onderzoeker NIVEL) Marijke Lutjenhuis (huisarts) Kijk, als een kind zich opzettelijk uit de auto gooit, dan is het vrij duidelijk dat er iets mis is. Dan heb
Nadere informatieHoe relevant ook, het begrip wilsbekwaamheid is
Samenvatting 179 180 Autonomie is de afgelopen decennia centraal komen te staan binnen de geneeskunde en zorg. Daarmee samenhangend is ook de wilsbekwame beslissing van de patiënt steeds belangrijker geworden.
Nadere informatieNVAB-richtlijn blijkt effectief
NVAB-richtlijn blijkt effectief Nieuwenhuijsen onderzocht de kwaliteit van de sociaal-medische begeleiding door bedrijfsartsen van werknemers die verzuimen vanwege overspannenheid, burn-out, depressies
Nadere informatieOmgaan met een moeilijke klas. Susan de Bruin
Omgaan met een moeilijke klas Susan de Bruin SWV Amsterdam Zuid-Oost 31 oktober Welkom 39 jaar 10 jaar leerkracht SBAO te Alkmaar Susan de Bruin 6 jaar werkzaam bij Gedragpunt Ambulant begeleider & Trainer
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING 143. Nederlandse samenvatting
NEDERLANDSE SAMENVATTING 143 Nederlandse samenvatting 144 NEDERLANDSE SAMENVATTING De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt dat psychische gezondheid een staat van welzijn is waarin een individu zich
Nadere informatieDeel 9/12. Leer je invloed effectief aanwenden om je doelen te bereiken
Beantwoord eerst de volgende vragen: 1. Welke inzichten heb je gekregen n.a.v. het vorige deel en de oefeningen die je hebt gedaan? 2. Wat heb je er in de praktijk mee gedaan? 3. Wat was het effect op
Nadere informatieExecutieve Functies & Agressieve Gedragsproblemen Wat, bij Wie en Waarom?
Executieve Functies & Agressieve Gedragsproblemen Wat, bij Wie en Waarom? Prof.dr. Bram Orobio de Castro Ontwikkelingspsychologie, Universiteit Utrecht Wie? - overzicht - Agressie & Disruptieve Gedragsstoornissen
Nadere informatieDeel VI Verstandelijke beperking en autisme
Deel VI Inleiding Wat zijn de mogelijkheden van EMDR voor cliënten met een verstandelijke beperking en voor cliënten met een autismespectrumstoornis (ASS)? De combinatie van deze twee in een en hetzelfde
Nadere informatieInhoud. Ten geleide 7. Woorden vooraf 9 Een overzicht van de inhoud 10
Inhoud Ten geleide 7 Woorden vooraf 9 Een overzicht van de inhoud 10 Hoofdstuk 1 Oordelen en beslissen in de klinische praktijk gaat soms goed fout 11 1 Inleiding 11 2 Zoek de normale, gezonde mens 11
Nadere informatieIn Oosterschelde. gaat het. lukken!gedragpunt, scholing en advies 6. Waar hebben we het over? Waar hebben we het over? 14-10-2015
Peter Mol 09-07-1954 Uitgeest Marlies Orthopedagoog Auteur: Passend Onderwijzen Directeur Gedragpunt Gedragpunt, scholing en advies 1 Gedragpunt, scholing en advies 2 Waar hebben we het over? Waar hebben
Nadere informatieTraumatische jeugdervaringen zijn belangrijke risicofactoren
Samenvatting De minister van VWS heeft de Gezondheidsraad om advies gevraagd over de stand van wetenschap inzake therapieën waarbij hervonden herinneringen aan traumatische jeugdervaringen, in het bijzonder
Nadere informatieDiscussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae
chapter 7 Discussion Summary Samenvatting Dankwoord Curriculum Vitae 140 chapter 7 SAMENVATTING De bipolaire stoornis (of manisch-depressieve stoornis) is een stemmingsstoornis waarin episodes van (hypo)manie
Nadere informatieRichtlijn / info voor ouders. Ernstige gedragsproblemen. Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk. NVO, NVMW en NIP
Richtlijn / info voor ouders Ernstige gedragsproblemen Richtlijnen Jeugdzorg aanbevelingen voor de praktijk NVO, NVMW en NIP 2013 Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers, Nederlands Instituut
Nadere informatieCompetent talent in de praktijk
Competent talent in de praktijk Competent talent in DE PRAKTIJK CURSISTENBOEK Talent ontdekken, ontwikkelen & inzetten Competent talent in de praktijk Cursistenboek Talent ontdekken, ontwikkelen & inzetten
Nadere informatieNeDerLANDse samenvatting
CHAPTER 10 259 NEDERLANDSE SAMENVATTING Benzodiazepines zijn psychotrope middelen met anxiolytische, sederende, spierverslappende en hypnotische effecten. In de praktijk worden zij voornamelijk ingezet
Nadere informatieMetacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis. Colin van der Heiden. Workshop NJC-VGCt Zwolle, 12 april 2013
Metacognitieve therapie voor de Gegeneraliseerde Angst Stoornis Colin van der Heiden Workshop NJC-VGCt Zwolle, 12 april 2013 PROGRAMMA inleiding metacognitieve theorie video-demonstratie en oefening: uitvragen
Nadere informatieAdvies en steun voor uw kind en uzelf
Advies en steun voor uw kind en uzelf Voor advies en steun aan ouders en hun kinderen Informatie advies cursussen Als u of uw kind psychische klachten heeft of problemen ervaart met alcohol of drugs, heeft
Nadere informatieImproving Mental Health by Sharing Knowledge. Effectieve interventies en aanpakken voor opvoeders van adolescenten
Improving Mental Health by Sharing Knowledge Effectieve interventies en aanpakken voor opvoeders van adolescenten Alcohol en opvoeding 15 Ouders rond 2008 onderschatten alcoholgebruik van hun kinderen
Nadere informatieInhoud. Deel 1 Het gedrag in de klas. Over de website 14. Inleiding 15. Inleiding. 1 Het gedrag tijdens de eerste lessen 29
Inhoud Over de website 14 Inleiding 15 Deel 1 Het gedrag in de klas Inleiding 22 1 Het gedrag tijdens de eerste lessen 29 Inleiding 29 1.1 Orde houden als noodzakelijke voorwaarde voor een goede werkrelatie
Nadere informatieEngelse Verpleegster Gebruikt HeartMath met Multiple Sclerose patiënten
Engelse Verpleegster Gebruikt HeartMath met Multiple Sclerose patiënten Een verpleegkundige in Engeland die is gespecialiseerd in patiënten met multiple sclerose / MS voerde een informele studie uit waarbij
Nadere informatie