Kleipijpen gevonden te Dordrecht. Jan van Oostveen

Transcriptie

1 Kleipijpen gevonden te Dordrecht Jan van Oostveen

2 Colofon Auteur: Tekeningen: Foto s: Versie: Jan van Oostveen Jan van Oostveen Jan van Oostveen 1.0 definitief Datum: Februari 2004 J.P. van Oostveen Zonnedauw VC Tiel Versie Reden uitgifte 1.0 Initiële versie Misbaksel van een Dordtse kleipijp afkomstig gevonden bij de opgraving van het Statenplein Voorpagina: Enkele misbaksels van kleipijpen gevonden bij de opgraving van het Statenplein. De kleipijpen zijn door een te hoge temperatuur versinterd J.P. van Oostveen, Tiel en Dordts Archeologisch Centrum. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder de schriftelijke toestemming van de auteur en/of Dordts Archeologisch Centrum. No part of this edition may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any other means, without written permission of the author and/or Dordts Archeologisch Centrum. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 2 van 103

3 Inhoudsopgave Colofon... 2 Inhoudsopgave Inleiding Uitgangspunten en randvoorwaarden Herkomst van de kleipijpen... 7 Dordrecht...7 Gorinchem...7 Gouda...8 Leiden...8 Rotterdam...9 Schoonhoven...9 Westerwald Opgravingen Wijnstraat (objectcode 9511)...11 Statenplein (objectcode 9701, 9802 en 2001)...12 Opgravingscampagne Opgravingscampagne Opgravingscampage Spuiboulevard (objectcode 9803)...17 Woerdenbach (objectcode 2002)...17 Conclusies en aanbevelingen Geraadpleegde literatuur Bijlage 1: Pijpenmakers in Dordrecht Bijlage 2: Productie van tabakspijpen Bijlage 3: Catalogus Wijnstraat (objectcode 9511)...29 Statenplein (objectcode 9701)...40 Statenplein (objectcode 9802)...63 Statenplein (objectcode 2001) Woerdenbach (objectcode 2002) J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 3 van 103

4 1. Inleiding De kennis van de in Nederland aangetroffen kleipijpen is sinds de jaren 60 van de vorige eeuw, sterk gegroeid. F.H.W. Friederich publiceerde met regelmaat de resultaten van zijn speurtochten in en rondom de stad Haarlem. Zijn onderzoek resulteerde in het voor die tijd standaardwerk Pijpelogie welke door de A.W.N. als monografie werd uitgeven 1. Zijn visie op de dateringsproblematiek van kleipijpen werd ondergebracht in een mathematische formule. Het idee achter deze zogenaamde HBO-formule was dat de inhoud van de kleipijp in de loop van de tijd toenam omdat de kostprijs van tabak daalde. Sinds de jaren 80 van de vorige eeuw is in Nederland duidelijk geworden dat deze mathematische inslag om pijpen te dateren, niet correct is. Duco presenteerde in zijn bekroonde werk De Nederlandse kleipijp; handboek voor dateren en determineren een voor de pijpelogie geheel nieuwe werkwijze om kleipijpen te dateren: de deductieve dateringsmethode 2. Deze laatste dateringmethode is algemeen geaccepteerd en wordt ook binnen deze publicatie aangehouden. In eerste instantie was het kleipijpenonderzoek gericht op het dateren en determineren van afzonderlijke producten. Inmiddels treedt een verschuiving binnen het kleipijpenonderzoek op naar het bestuderen van gesloten vondstcomplexen zoals beerputten of studies naar het afzetgebieden en het bijbehorende marktaandeel van een pijpenmaker/productiecentra. Daarnaast worden ook steeds meer archeologische collecties van stadsarcheologische diensten ontsloten. De auteur van dit rapport heeft op deze manier kleipijpen beschreven voor de archeologische diensten van Apeldoorn, Deventer, Rotterdam, Vlaardingen, Zutphen en Zwolle. Ook dit rapport, betreffende de kleipijpen gevonden te Dordrecht, vormt een onderdeel van het ontsluiten van archeologische collecties. Doelstelling is echter dat dit rapport niet alleen bij de stadsarcheologische dienst zal worden gelezen maar ook bij andere archeologische diensten en kleipijpenonderzoekers. Alleen op deze wetenschappelijk verantwoorde manier van kennisspreiding kan de kennis over deze materie vergroot worden waar uiteindelijk een ieder zijn voordeel mee kan doen. Om een gehoor te geven aan deze oproep is door de archeologische dienst van Zutphen reeds in 2001 een bronnenpublicatie over kleipijpen uitgegeven. Deze publicatie is geactualiseerd in 2003 (versie 2.0). De resultaten van enkele andere onderzoeken zullen in de loop van 2004 gepubliceerd worden. De resultaten van het Dordtse kleipijpenonderzoek zijn uitermate interessant. Uit archivalische gegeven was namelijk bekend dat reeds in 1617 in deze plaats een pijpenmaker actief was. Echter in Dordrecht geproduceerde kleipijpen zijn nimmer gepubliceerd. Gehoopt werd dat door bestudering van het materiaal van het Dordts Archeologisch Centrum (DAC) meer gegevens bekend zouden worden betreffende de pijpnijverheid in deze stad. Daarnaast werd van tevoren gehoopt dat er gesloten vondstcomplexen zoals de inhoud van beerputten, bij het DAC voor onderzoek beschikbaar waren waardoor sociaal economische studies op basis van het kleipijpmateriaal kunnen worden uitgevoerd. Na afloop van het onderzoek waarin meer dan 1300 afzonderlijke kleipijpen zijn beschreven, is gebleken dat de kennis van de Dordtse pijpnijverheid door dit onderzoek is toegenomen. Sociaal economische studies zijn niet uitgevoerd omdat er geen representatieve gesloten vondstcomplexen voorhanden waren die kunnen worden toegewezen aan 1 gebruiker. Het accent bij het kleipijpenonderzoek heeft zich tot op heden gericht op productiecentra zoals Aarlanderveen, Gouda, Gorinchem, Groningen, Leeuwarden, Leiden, Utrecht en Zwolle. Vanuit andere steden zijn een beperkt aantal publicaties voor handen. Als specifiek naar Dordrecht wordt gekeken dan zijn mij hier slechts een drietal publicaties van bekend waarin kleipijpen worden behandeld. De meest bekende is wel het boek van Michiel 1 Zie hiervoor [FRI_1975a]. 2 Voor de beschrijving van de deductieve dateringsmethode zie [DUC_1987a]. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 4 van 103

5 Bartels Steden in Scherven 3 maar ook Hemmy Clevis heeft ooit kleipijpen uit deze stad beschreven 4. De historische gegevens zijn ooit door Don Duco bij elkaar gezocht en gepubliceerd in zijn boek De kleipijp in de 17 de eeuwse Nederlanden 5. Binnen deze rapportage is bewust gekozen om geen aandacht te schenken aan de geschiedenis van de kleipijp. Dit valt niet in enkele bladzijden samen te vatten en er zijn meerdere uitstekende publicaties voor handen. Met name dient de geïnteresseerde lezer kennis te nemen van het al eerder aangehaald boek van Duco: De Nederlandse kleipijp; handboek voor dateren en determineren. Na deze inleiding zijn de uitgangspunten en randvoorwaarden beschreven waaronder dit onderzoek is uitgevoerd. In hoofdstuk 3 wordt vervolgens in het kort ingegaan op de afzonderlijke productiecentra waarvan kleipijpen in Dordrecht van zijn terug gevonden. Uiteraard zal hierbij ook de Dordtse kleipijpenproductie beschreven worden. Hoofdstuk 4 geeft per opgraving een beschrijving van de aangetroffen kleipijpen met de eventuele bijzonderheden. Hoofdstuk 5 sluit vervolgens deze rapportage af met conclusies en aanbevelingen. In de bijlage 1 staan de archivalisch overgeleverde namen van bekende Dordtse pijpmakers. Bijlage 2 toont ter beschrijven van de pijpenfabricage, een viertal 18 de eeuwse Franse prenten betreffende de productie van kleipijpen. In laatste bijlage is vervolgens een catalogus van de meest interessante producten per opgraving opgenomen. Middels deze indeling per opgraving kan in toekomst eenvoudig nieuwe kleipijpvondsten aan deze rapportage worden toegevoegd. Separaat aan deze publicatie zijn ook Excel-bestanden aangemaakt. In deze Excel-bestanden zijn alle kleipijpen/pijpenkoppen en alle versierde stelen die tijdens het archeologisch onderzoek zijn aangetroffen, beschreven. Deze Excel bestanden zijn gelijktijdig met deze rapportage op CD aan het DAC aangeboden. Rest mij nog om Deborah Paalman van het Dordts Archeologisch Centrum te danken voor het vertrouwen dat zij in mij heeft gesteld om dit onderzoek uit te voeren en het materiaal dat hiervoor noodzakelijk is, beschikbaar te stellen. 3 Zie hiervoor [BAR_1999a] 4 Zie hiervoor [CLE_1982a] 5 Zie hiervoor [DUC_1981a] J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 5 van 103

6 2. Uitgangspunten en randvoorwaarden Tijdens dit onderzoek zijn de volgende uitgangspunten en randvoorwaarden toegepast: De datering van de kleipijpen is uitgevoerd volgens de deductieve dateringsmethode zoals gepubliceerd door Duco in zijn boek de Nederlandse kleipijp 6. Voor de beschrijving van de merken is gebruik gemaakt van de overzichten die zijn gepubliceerd door Duco 7.en recentelijk Van der Meulen 8. Bij dit onderzoek is gebruik gemaakt van de mij bekende boeken en artikelen die een momentopname vormen van het kleipijpenonderzoek anno januari De mij bekende literatuur die van toepassing is op deze studie staat beschreven in de literatuurlijst. De resultaten van dit onderzoek zijn gebaseerd op de kleipijpen die zijn aangetroffen tijdens het archeologisch onderzoek in Dordrecht. Het aantal kleipijpen dat voor deze publicatie is aangewend bedraagt ruim 1300 stuks. Criterium om een kleipijp bij de analyse mee te nemen is dat er tenminste een hiel aanwezig moet zijn 9. De kop hoeft echter niet compleet te zijn. Losse steelfragmenten of kopfragmenten zonder hiel, worden niet afzonderlijk geteld. Foto s en tekeningen zijn op schaal 1:1 afgebeeld tenzij anders vermeld. 6 Zie hiervoor [DUC_1987a]. 7 Voor de determinatie van de merken is gebruik gemaakt van [DUC_1982a] met de wijzigingen zoals beschreven in [DUC_1987a]. 8 Zie [MEU_2003a] 9 Voor rondbodempijpen geldt als criterium de locatie aan de onderzijde van een pijp waar een makersmerk zou kunnen staan. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 6 van 103

7 3. Herkomst van de kleipijpen In deze paragraaf zal een korte beschrijving worden gegeven van productiecentra waarvan producten in Dordrecht zijn teruggevonden. Middels literatuurverwijzingen wordt de lezer in staat gesteld om zich verder in de kleipijpindustrie van een bepaald productiecentrum te verdiepen. De determinatie is gebaseerd op de huidige kennis van de kleipijpindustrie met haar producten. Het moge duidelijk zijn dat dientengevolge niet alle producten aan een productieplaats toegewezen konden worden. Hiervoor ontbreekt nog de nodige kennis van met name de goedkoopste kwaliteit ongemerkte kleipijpen. Dordrecht Uit archivalisch onderzoek dat eind jaren zeventig van de vorige eeuw is uitgevoerd, zijn een dertiental Dordtse pijpenmakers naar voren gekomen. Hun namen met bijbehorende vermelding van primaire en secundaire bronnen, staan beschreven in bijlage 1. De vroegst bekende vermelding van een pijpenmaker stamt al uit het jaar 161 Alleen in de steden Amsterdam (1607) en Leiden (1612) zijn vroegere archivalische vermeldingen van pijpenmakers bekend. De bloei van de Dordtse pijpenmakerij vindt in de dertiger jaren van de 17 de eeuw plaats. De laatste archivalische vermelding van een Dordtse pijpenmaker stamt uit 167 Na meer dan een halve eeuw verdwijnt daarmee het pijpmakersambacht uit Dordrecht. Producten uit Dordtse ateliers waren voorafgaand aan deze rapportage niet bekend. Aangenomen werd dat voor de locale markt werd geproduceerd. Kleipijp die wordt toegewezen aan de Dordtse pijpenmaker Claas Janse (catalogusnummer 89) Gorinchem 10 Het pijpenmakersambacht in Gorinchem heeft een lange geschiedenis ondergaan. Reeds vanaf 1630 komt de eerste pijpenmaker in de archieven voor. Door het snel toenemend aantal pijpenmakers in deze stad ontstond de behoefte om zich te gaan verenigen. Zo ontstond in 1656 het eerste pijpmakersgilde van de Republiek. Tot aan de tweede helft van de achttiende eeuw lijkt het aantal pijpenmakers in deze stad vrij stabiel te zijn. Daarna neemt het aantal pijpenmakers snel toe en bereikt rondom 1790 zijn hoogtepunt. De pijpenmakers uit deze stad legden zich in de achttiende eeuw toe op het maken van groffe (goedkoopste soort) pijpen. Dat zal er ongetwijfeld toe hebben geleid dat een niet onaanzienlijk deel ongemerkte kleipijpen door hen op de markt is gebracht. Een deel van de in Gorinchem geproduceerde 18 de eeuwse kleipijpen verraadt zijn herkomst door de initialen die boven een beeld- of lettermerk op de zijkant van de kop zijn aangebracht. De 17 de eeuwse kleipijpen zijn voor de lokale en de regionale markt gemaakt. Tot de regio kunnen plaatsen als Rotterdam, Dordrecht, Zaltbommel en Tiel worden gerekend. 10 Voor een uitgebreid overzicht van de Gorinchemse kleipijpenindustrie wordt verwezen naar [MEU_1992a]. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 7 van 103

8 De 18 de eeuwse producten hadden echter een veel groter verspreidingsgebied. Zij worden in huidige westelijk deel van Nederland aangetroffen. In Oost-Nederland en Limburg komen deze producten echter incidenteel voor. De goedkope kleipijpen werden in die periode vanuit Duitsland aangevoerd. Kleipijp die wordt toegewezen aan de Gorinchemse pijpenmaker Richard Sweetin (Catalogusnummer 6) Gouda 11 Het voert te ver om binnen het kader van deze publicatie uitvoerig in te gaan op de Goudse pijpnijverheid. Deze moet echter in het eerste kwart van de zeventiende eeuw zijn ontstaan en is eigenlijk sinds die tijd niet meer uit deze stad weg geweest. De producten die de Goudse pijpenmakers op de markt brachten waren zeer uiteenlopend van uiterst exclusief tot de goedkope, weinig afgewerkte producten. Kleipijp die wordt toegewezen aan de Goudse firma P. Goedewaagen (catalogusnummer 77) Gouda was immers vanaf de tweede helft van de 17 de eeuw tot in de 20 ste eeuw het meest prominente pijpmakerscentrum binnen onze huidige landsgrenzen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Goudse producten in alle Nederlandse plaatsen en dus ook in Dordrecht, worden aangetroffen. Leiden 12 Net als elke grote stad in West-Nederland waren er ook in Leiden pijpenmakers actief. Het hoogtepunt van hun productie vierden zij in de tweede helft van de zeventiende eeuw. In deze periode waren de pijpenmakers in een pijpmakersgilde verenigd. 11 Zie o.a. de diverse publicaties van Duco zoals opgenomen in de literatuurlijst voor de historie van de Goudse kleipijpindustrie. 12 Voor een beschrijving van de Leidse productie zie o.a. [MEU_1980a]. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 8 van 103

9 Over de Leidse producten is door de jaren heen veel gepubliceerd. Naast een karakteristieke plompe vorm zijn ze vaak ook gemerkt en daardoor relatief eenvoudig te determineren. Op kleine schaal zijn in Leiden ook in reliëf versierde kleipijpen geproduceerd. Het is opmerkelijk dat bij de meerdere stadsarcheologische diensten in Oost-Nederland, enkele Leidse kleipijpen in hun depot bevinden. Ook in Dordrecht is een Leidse kleipijp aangetroffen. Rotterdam 13 In Rotterdam zijn op bescheiden schaal kleipijpen geproduceerd. De vroegste vermelding stamt uit 1622 van een archivalisch zeer bekende pijpenmaker: Robert Bon. Na deze Robert Bon volgen zeker nog een zestiental pijpenmakers die actief zijn geweest in het tweede kwart van de 17 de eeuw in deze stad. Uit archivalische bronnen weten we dat Rotterdamse kleipijpen tot in Duitsland zijn verhandeld. Archeologische vondsten tonen echter aan dat Rotterdamse kleipijpen slechts als incidentele vondsten in Nederland worden aangetroffen. Ook in Dordrecht zijn enkele kleipijpen aangetroffen die mogelijk aan een Rotterdamse pijpenmaker kunnen worden toegewezen. Schoonhoven Net zoals in Gorinchem start in Schoonhoven de pijpenindustrie in de 17 de eeuw. De vroegste vermelding stamt al uit Het hoogtepunt voor de Schoonhovense pijpenmakers treedt echter in het laatste kwart van de 18 de eeuw op. Net als in Gorinchem waren de Schoonhovense pijpenmakers gespecialiseerd in groffe producten (goedkoopste kwaliteit). De 17 de eeuwse kleipijpen zijn voor de lokale en de regionale markt gemaakt. Tot de regio kunnen plaatsen als Rotterdam en Dordrecht worden gerekend. De 18 de eeuwse producten hadden echter een veel groter verspreidingsgebied. Zij worden in huidige westelijk deel van Nederland aangetroffen. In Oost-Nederland en Limburg komen deze producten incidenteel niet voor. De goedkope kleipijpen werden in die periode vanuit Duitsland aangevoerd. Kleipijp die wordt toegewezen aan Schoonhovense pijpenmaker Laurens Huigenaar (catalogus nummer 52) 13 Voor recente vondsten zie [OOS_2001i] J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 9 van 103

10 Westerwald 14 In de achttiende en negentiende eeuw zijn in het Duitse Westerwaldgebied op grote schaal kleipijpen geproduceerd. Naast de traditionele ovoide pijpen werden hier ook de voor deze streek karakteristieke rondbodemmodellen geproduceerd. Westerwaldpijpen worden verhoudingsgewijs vrij veel in het huidige Oostelijk deel van Nederland aangetroffen. Steelfragment van de pijpenmaker Johannes Steinebach uit Höhr, Westerwald (catalogusnummer 86) 14 Voor een beschrijving van de kleipijpenindustrie in het Westerwald zie o.a. [KUG_1995a]. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 10 van 103

11 4. Opgravingen Van een viertal opgravingslocaties zijn kleipijpen onderzocht. Een van deze opgravingslocaties is het Statenplein. Bij het Statenplein zijn een tweetal opgravingscampagnes, 1997 en 1998 en het bouwrijp maken van de grond in 2000 verwerkt. Wijnstraat (objectcode 9511) Bij de opgraving van de Wijnstraat in 1995 is een minimaal aantal van 146 (M.A.E) kleipijpen aangetroffen. Het merendeel van de kleipijpen kan gedateerd worden in een tweetal perioden: De kleipijpen zijn geproduceerd in diverse steden. De kleipijpen zijn gefabriceerd in Gorinchem, Gouda en Schoonhoven. De Gorinchemse en Goudse producten zijn al in de 17 de eeuw naar Dordrecht getransporteerd. In de 18 de eeuw komen daar ook Schoonhovense producten bij. Niet uitgesloten mag worden dat ertussen de vondsten ook in Dordrecht gemaakte kleipijpen zitten. Hiervoor komen de ongemerkte kleipijpen in aanmerking en de kleipijpen die zijn gemerkt met een achtdelig rad. Kleipijp met het merk het achtdelig rad mogelijk geproduceerd door een Dordtse pijpenmaker (catalogusnummer 27) Gezien de beperkte hoeveelheid kleipijpen die bij deze opgraving zijn geborgen gecombineerd met de locaties waar deze kleipijpen zijn aangetroffen, kunnen geen sociaal economische uitspraken worden gedaan. Wel is getracht om voor elke kleipijp aan te geven voor welke kwaliteit deze ten tijde van de verkoop, door moest gaan. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen een drietal kwaliteiten: Grof, fijn en Porselein. De groffe kwaliteit is de goedkoopste kwaliteit en de Porseleinen kwaliteit is de meest dure soort die op de markt beschikbaar was. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 11 van 103

12 Statenplein (objectcode 9701, 9802 en 2001) Kleipijpen zijn bij de twee opgravingscampagnes (objectcode 9701 en 9802) en het begeleiden van het bouwrijp maken (objectencode 2001) van het Statenplein aangetroffen. Meer dan 1000 (M.A.E.) kleipijpen zijn aangetroffen. Het onderzoek startte op het westelijke gedeelte van het huidige Statenplein op het terrein tussen de voormalige Kromme Elleboog en een afwateringssloot of. Het onderzoek in 1998 sloot aan, tussen de en de verlengde Kolfstraat, waardoor het onderzoek vooral de achtertuinen van de huizen langs die voormalige Kolfstraat blootlegde. De straat zelf kon niet worden onderzocht. Opgravingsplattegrond Statenplein; tekening Dordts Archeologisch Centrum Opgravingscampagne 1997 Bij de eerste opgravingscampagne in 1997 is het merendeel van de kleipijpen afkomstig uit de dode (gedempt stuk water). Opvallend aan de vondsten uit dit deel van de is dat er duidelijk een tweetal gebruiksperioden te onderscheiden valt. Allereerst betreft dit globaal de periode en daarna de periode Vondsten uit de periode ontbreken vrijwel geheel. Een opmerkelijke constatering waar op basis van deze kleipijpvondsten geen verklaring voor kan worden gegeven. Bij de 17 de eeuwse vondsten dient vermeld te worden dat hier enkele kleipijpen met glazuurvlekken zijn aangetroffen. Deze glazuurvlekken zijn het resultaat van het bakproces. Naast kleipijpen werd vaak ook aardewerk in de oven gebakken. Glazuur wat van dit aardewerk af liep kon op de kleipijpen vallen en van dit ongewenste proces zijn sporen terug gevonden. Gerookte kleipijp met loodglazuur op de kop (catalogusnummer 71) J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 12 van 103

13 Om het beschadigen van de kleipijpen met loodglazuur te voorkomen werden de pijpenpotten waar de kleipijpen in werden gebakken afgedekt. Dat het voorkomen van loodglazuurbeschadiging niet altijd lukte bewijst bovenstaande afbeelding en de vondsten van catalogusnummer 71, 72 en 73. Het bleek echter geen belemmering voor de pijpenmaker om deze producten alsnog te verhandelen gezien het feit dat de kleipijp van catalogusnummer 71 gerookt is. Geheel geglazuurde pijpensteel (catalogusnummer 84) De steel van catalogusnummer 84 lijkt bewust van groene (koperoxide) loodglazuur voorzien te zijn. Een gebruik dat met name uit Enkhuizen/Hoorn en Utrecht bekend is. Of dit een lokaal in Dordrecht geproduceerd product betreft kan op basis van dit steelfragment niet gezegd worden. Walvis met opengesperde bek (catalogusnummer 80) Een andere opvallende steel staat afgebeeld onder catalogusnummer 80 en 81. Op deze steel staat een walvis met opengesperde bek afgebeeld. Alhoewel er varianten bestaan met barokversierde pijpenkoppen lijkt het mij aannemelijk dat de pijpenkop die bij deze steel heeft gehoord versierd is geweest met een mansportret. De zo ontstane afbeelding van een walvis op de steel in combinatie met een manspersoon verwijst naar de profeet Jonas. Uniek was de vondst die werd gedaan in huis F (catalogusnummer 83). Als steelversiering treffen we hier een ruit binnen raderingen aan. In de ruit staat een pijprokende indiaan afgebeeld. Deze steel wordt vooralsnog gedateerd in de periode waarbij ik het het meest waarschijnlijk is dat deze pijp zo rondom het jaar is geproduceerd. Wegens het ontbreken van vergelijkende voorwerpen kan niets worden gezegd over de herkomst van dit product. Het waren echter niet alleen stelen die bij dit onderzoek de aandacht kregen. Zo werden er diverse nog nimmer gepubliceerde merken aangetroffen. Hiertoe behoren de merken de gekroonde lelie met initialen IN (catalogusnummer 35) en het merk de gekroonde MM onder een bladertak (catalogusnummer 39). J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 13 van 103

14 Opgravingscampagne 1998 Bij de opgravingscampagne in 1998 werd voor het eerst archeologisch aangetoond dat er kleipijpen in Dordrecht zijn geproduceerd. Bij het verdiepen naar vlak 4 onder pand I werd namelijk een fragment van een pijpenpot aangetroffen. Fragment van een pijpenpot (vondstnummer 252) met in het midden duidelijk zichtbaar afdrukken van stelen in de witbakkende klei De functie van deze pijpenpotten staat verbeeldt in bijlage 2 waarin prenten uit de Diderot et d Alembert encyclopedia uit de 18 de eeuw zijn overgenomen. Figuur 39 op plaat 4 toont een pijpenpot die vervolgens in een oven (figuur 42 van bijlage 2) wordt afgebeeld. De kleipijpen werden op deze manier beschermd tegen glazuur dat afdroop van tevens in de oven gebakken aardewerk. Het fragment van de afgebeelde pijpenpot laat afdrukken van pijpenstelen zien. Dit is een bekend beeld van pijpenpotten die zijn gevonden in Gorinchem 15 en Breda 16. De pijpenmaker vermengde namelijk de klei waarmee hij zijn pijpenpotten bakte met pijpenafval en kaf of pijpenpotgruis. Door deze grove magering ontstaat een vuurvast klei, chamotte genaamd, waardoor de potten meerdere malen dienst kunnen doen. Naast het hierboven afgebeelde fragment van een pijpenpot zijn er ook pijpenkoppen en pijpenstelen gevonden die onmiskenbaar als magering voor het maken van vuurvaste klei zijn gebruikt. Al deze pijpenkoppen en pijpenstelen zijn ongerookt en in sommige gevallen is het rookkanaal zelfs door witbakkende klei afgesloten. 15 [MEU_1992a_p.124] en [MEU_1992a_p.127] 16 [CAR_1993a_p.28]; Het betreft hier een fragment van een zogenaamde muffle waarin pijpenafval is verwerkt. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 14 van 103

15 Afbeelding van een kleipijp die als magering is gebruikt voor het verkrijgen van vuurvaste klei ten behoeve van een pijpenpot (catalogusnummer 88) Een drietal kleipijpen (catalogusnummer 88, 142 en 155) die mogelijk voor het mageren van pijpenpotten zijn gebruikt zijn tijdens de opgraving in de voormalige aangetroffen en moeten gedateerd worden in het laatste kwart van de 17 de eeuw. Naast deze kleipijpen werden er in de voormalige meerdere fragmenten van misbakken kleipijpen aangetroffen (catalogusnummer 130, 146, 156 t/m 165). Soortgelijke 17 de eeuwse vondsten zijn o.a. bekend uit Amersfoort, Amsterdam, Breda, Gouda, Groningen, Maastricht, Rotterdam en Zwolle 17. Versinterde kleipijp met het merk TIP met twee sterren (catalogusnummer 130) Naast de vele ongemerkte exemplaren komt er ook een versinterde kleipijp voor met het merk TIP met twee sterren. Over het algemeen wordt dit merk toegewezen aan de Gouwenaar Thiel Janse Proost. Echter dit versinterde exemplaar wijst er op dat dit merk ook door een Dordtse pijpenmaker is geïmiteerd. Een beeld dat ook naar voren kwam bij de Bredase pijpenmakers waar het beroemde 17 de eeuwse merk EB werd geïmiteerd. Op basis van de aangetroffen versinterde kleipijpen wordt aangenomen dat deze in de periode in Dordrecht gefabriceerd zijn. Immers het is niet logisch dat deze kleipijpen in een andere stad vervaardigd zijn en als tweede keus verkocht werden aangezien versinterde pijpen te heet roken en nauwelijks vocht opnemen. Helaas is de pijpenmaker van deze producten (vooralsnog) onbekend. Tussen het 17 de eeuwse materiaal afkomstig uit de viel het op dat vele producten ongerookt waren (> 50%). Toch komt er met uitzondering van de merken TIP met twee sterren en het merk CIB, een redelijke spreiding in merken tussen het ongerookte materiaal voor. Vooralsnog kan ik deze grote hoeveelheid ongerookte exemplaren niet verklaren. 17 Amersfoort zie [JAY_2001a] en [HOL_2002a]; Amsterdam zie [OOS_1998a]; Breda zie [CAR_1993a]; Gouda zie [DUC_1987a]; Groningen: schriftelijke mededeling Gert Kortekaas, Groningen; Maastricht: particuliere collectie; Rotterdam: collectie BOOR, losse vondsten spoortunneltracé; Zwolle: Mondelinge mededeling Hemmy Clevis, Zwolle. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 15 van 103

16 Naast het merk TIP met twee sterren werd ook zeer frequent het merk CIB aangetroffen. Over het algemeen wordt dit merk toegewezen aan de Gouwenaar Claas Jansz. Bos. Echter niet uitgesloten mag worden dat dit merk ook in Dordrecht is gezet. Een met loodglazuur met koperoxide bevlekte kleipijp (catalgusnummer 143) Naast de versinterde pijpen viel het op dat er verhoudingsgewijs veel met vlekken loodglazuur bedekte pijpen werden aangetroffen (catalogusnummer 143, 145, 151 t/m 154). Hierbij is het gezien de vondst van versinterde pijpen niet uitgesloten dat dit niet verkochte exemplaren van een pijpenmaker betreffen die in de zijn afvalproducten gestort. Product mogelijk afkomstig uit het Dordtse atelier van Jan Philipsz. (catalogusnummer 100) Naast de hierboven beschreven misbaksels kwamen er uit de ook nog een drietal pijpenkoppen die aan Dordtse pijpenmakers worden toegeschreven. Het betreft producten met het merk CI (catalogusnummer 89) die mogelijk door Claas Janse is gemaakt en producten gemerkt met IP die mogelijk door Jan Philipsz. Zijn gemaakt. Net zoals bij de vondsten van de opgravingscampagne uit 1997 wordt opgemerkt dat ook bij deze opgravingscampagne vrijwel geen 18 de eeuwse kleipijp vondsten in de zijn gedaan. Opgravingscampagne 2000 Tijdens het begeleiden van het bouwrijp maken van het Statenplein zijn een beperkt aantal kleipijpen aangetroffen. In de catalogus is hiervan 1 exemplaar afgebeeld. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 16 van 103

17 Spuiboulevard (objectcode 9803) Bij de opgraving van de Spuiboelevard in 1998 is slechts een dertiental kleipijpen (M.A.E.) aangetroffen. De kleipijpvondsten zijn te dateren in de periode Zover de kleipijpen gedetermineerd konden worden, zijn ze afkomstig uit Gouda. Van deze opgraving zijn geen producten in de catalogus opgenomen. Woerdenbach (objectcode 2002) Het pand Voorstraat 252 bevindt zich in het centrum van Dordrecht. Hier bevindt zich de lederwarenfirma Woerdenbach en hiernaar is het archeologisch en bouwhistorisch onderzoek bij het Dordts Archeologisch Centrum gearchiveerd 18. Slechts een vijftal (M.A.E) kleipijpen zijn bij deze opgraving gevonden. Ze zijn afkomstig uit Gouda en Gorinchem. Van deze opgraving zijn geen producten in de catalogus opgenomen. Ovoide kleipijp met het merk IIIW oftewel een verwijzing naar Koning Willem III (catalogusnummer 178) 18 Over de opgraving Woerdenbach is uitvoering gepubliceerd in [HEN_2002a] J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 17 van 103

18 Conclusies en aanbevelingen Van een viertal opgravingen die door het Dordts Archeologisch Centrum zijn uitgevoerd zijn de kleipijpen onderzocht. Het merendeel van de onderzochte kleipijpen afkomstig is uit de voormalige die bij de opgraving van het Statenplein is aangesneden. Tussen deze vondsten zitten misbaksels van kleipijpen die onomstotelijk vaststellen dat in Dordrecht kleipijpen zijn geproduceerd. Hiervan waren we echter al op de hoogte door archivalisch onderzoek dat eind jaren 70 is uitgevoerd, echter producten van deze pijpenmakers waren tot gop heden onbekend. Vanuit dit oogpunt is het dus voor kleipijponderzoekers uitermate interessant om kennis te nemen van de resultaten van dit onderzoek. Het Dordts Archeologisch Centrum zal zich moeten beramen hoe zij deze gegevens middels publicatie openbaar gaat maken. Een goede insteek zou zijn om deze publicatie onder stadsarcheologen 19 en geïnteresseerden te verspreiden. Hiermee wordt de aanpak zoals door de Archeologische Dienst Zutphen is opgestart, gevolgd waardoor steeds meer kennis op het gebied van kleipijpen openbaar wordt gemaakt. Aanbevelingswaardig is het om historisch onderzoek uit te laten voeren naar de bewoners van huis I in de periode Dit zal mogelijk meer zicht geven op de misbaksels van kleipijpen die zijn aangetroffen en de mogelijke pijpenmaker van deze producten. Daarnaast wordt geadviseerd om de aardewerkvondsten uit de vondstlagen 9802_159 en 9802_273 met een kleipijpenexpert door te lopen. Dit op zoek naar mogelijke scherven van fabrieksafval van een pijpenmaker. 19 In het kader van het ruilabonnement dat stadsarcheologen met elkaar hebben zou dit rapport aan archeologische diensten kunnen worden toegestuurd. De voorkeur heeft het om versies digitaal te verspreiden. Allereerst worden hiermee de kosten gedrukt. Daarnaast kunnen nieuwe opgravingen eenvoudig aan deze rapportage worden toegevoegd en zo opnieuw worden verspreid. J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 18 van 103

19 Geraadpleegde literatuur [AUG_1980a] [BAK_1983a] [BAR_1999a] [CAR_1985a] [CAR_1993a] [CLE_1982a] [DUC_1981a] [DUC_1982a] [DUC_1987a] Augustin, N., Het Europese Pijpen-Prentenboek; deel 1. Willemstad. Bakker, P., Achttiende eeuwse pijpen met vismotief als zijmerk. In: Pijpelogische Kring Nederland. 5de jaargang, nummer 20. p Bartels, M., Steden in scherven. Zwolle. Carmiggelt, A., 198 Over pijpen, potten en ringen; een pijpelogische vondst te Zwolle. In: Pijpelogische Kring Nederland, 8ste jaargang, nummer 29, p Carmiggelt, A. en G. van den Eynde, Een 17de eeuwse tabakspijpenoven in Breda. Archeologisch en Bouwhistorisch onderzoek in Breda 1. Breda. Clevis, H. en H. Sarfatij, Borden uit een Dordtse beerput (ca. 1600). In: Rotterdam papers IV. J.G.N. Renaud. Duco, D.H., De kleipijp in de zeventiende eeuwse Nederlanden; een historisch archeologische studie van de uit witbakkende klei vervaardigde rookpijp. Oxford. Duco, D.H., Merken van Goudse pijpenmakers Lochem. Duco, D.H., 198 De Nederlandse kleipijp; handboek voor dateren en determineren. Leiden. [DUC_2000a] Duco, D.H., Firma P. Goedewaagen & Zoon; fabrikantencatalogus uit 1906 voorzien van historische inleiding en verklarend naamregister. Amsterdam. [FRI_1975a] [HEN_2001a] [HEN_2002a] Friederich, F.H.W., 197 Pijpelogie, vorm, versiering en datering van de Hollandse kleipijp. Voorburg. Hendriks, J., Insignes in context? Pelgriminsignes van het Statenplein in Dordrecht. In: H.J. E. van Beuningen, A.M. Koldeweij en D. Kicken: Heilig en Profaan 2; 1200 laatmiddeleeuwse insignes uit openbare en particuliere collecties. Rotterdam. P Hendriks, J. en A. van Engelenhoven, Wonen bij Woerdenbach; een geïntegreerd archeologisch en bouwhistorisch onderzoek aan de Voorstraat 252 te Dordrecht. In: P.J. Woltering, W.J.H. Verwers en G.H. Scheepstra. Middeleeuwse toestanden; Archeologie, [HOL_2002a] [JAY_2001a] [KOK_1997a] [KRO_1986a] [KUG_1987a] [KUG_1995a] geschiedenis en monumentenzorg, Hilversum. p d Hollosy, T., Een maand op zicht; 24 vondsten van de Maand. Amersfoort. Jayasena, R.M., Sporen van 17 e eeuwse pijpenproductie in Amersfoort. In: de Kroniek 3 e jaargang nr 4 (december), Kok, R.S., 199 Graven in een gracht. Gouda. Krommenhoek, W. en A. Vrij, z.j. (1986). Kleipijpen drie eeuwen Nederlandse kleipijpen in foto's. Amstelveen. Kügler, M., 1987, Tonpfeifen; Ein Beitrag zur Geschichte der Tonpfeifenbäckerij in Deutschland, Quellen und Funde aus dem Kannenbäckersland. Höhr- Grenzhausen. Kügler, M., 199 Pfeifenbäckerei im Westerwald; Die Geschichte der Pfeifenbäckerei des unteren Westerwaldes von de Anfängen um 1700 bis Heute. Köln. [MEU_1980a] Meulen, J. van der en H. Tupan, De leidse tabakspijpmakers in de 17e en 18 de eeuw. Hoogezand. [MEU_1986b] Meulen, J. van der, 198 De "Gouwenaars" van Alphen aan de Rijn. Alphen aan de Rijn. [MEU_1988c] Meulen, J. van der, Schoonhoven. In: De kleipijp als bodemvondst. F. Tymstra e.a.. p [MEU_1992a] [MEU_1994a] [MEU_2003a] [OOS_1996a] [OOS_1996b] [OOS_1998a] Meulen, J. van der, J.P. Brinkerink en P. von Hout, Tabakspijpennijverheid in Gorinchem. Leiden. Meulen, J. van der, De "gecroonde roos" en andere pijpenmakersmerken van Gouda. Leiden/Gouda. Meulen, J. van der, Goudse pijpenmakers en hun merken. Leiden. Oostveen, J. van en A. Bonnema, 199 Kleipijponderzoek in een nieuw daglicht. In: Westerheem, 45ste jaargang, nummer 6, p Oostveen, J. van, 199 't Kalfje, 17e eeuwse kleipijpen. In: Het Profiel, december 1996, p Oostveen, J. van en A. Bonnema, Amsterdams pijpenmakersafval. In: Pijpelogische Kring Nederland, J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 19 van 103

20 [OOS_2001a] [OOS_2001h] [OOS_2001i] 20de jaargang, nummer 79, p Oostveen, J. van en A. van Oostveen- Bonnema, Kleipijpen; een statistische analyse. In: Westerheem, 50 ste jaargang, nummer 1, p Oostveen, J. van, Kleipijpen uit Zutphen. Deventer. Versie 2.0. Oostveen, J. van en A. Bonnema, Recente 17 de eeuwse kleipijpvondsten uit Rotterdam. In: Pijpelogische Kring Nederland, 24 ste jaargang, nummer 94, p [OOS_2003d] [OOS_2003e] [SMI_1999b] Oostveen, J. van, Havezate Werkeren, Zwolle; kleipijpen. Versie 1.0, Deventer. Oostveen, J. van, Zaltbommel, Lange Strikstraat Versie 1.0, Tiel. Smiesing, P., Pijpen uit Zeeland. In: Pijpelogische Kring Nederland, 22ste jaargang, nummer 86, p J.P. van Oostveen, Zonnedauw 75, 4007 VC Tiel Pagina 20 van 103