Brochure over mensenrechten & milieu

Transcriptie

1 Brochure over mensenrechten & milieu Beginselen uit de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens COUNCIL OF EUROPE CONSEIL DE L'EUROPE

2

3 Brochure over mensenrechten & milieu Beginselen uit de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens

4 02 Inhoudsopgave Inleiding 05 Deel I: Beginselen uit de rechtspraak van het Hof 09 Hoofdstuk I: Recht op leven en het milieu 10 Hoofdstuk II: Recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven en van de woning en het milieu 12 Hoofdstuk III: Bescherming van eigendom en het milieu 14 Hoofdstuk IV: Informatie en communicatie bij milieuaangelegenheden 15 Hoofdstuk V: Besluitvormingsprocessen over milieuaangelegenheden en inspraak daarbij 17 Hoofdstuk VI: Toegang tot de rechter en andere rechtsmiddelen bij milieuaangelegenheden 18 Deel II: Grondbeginselen uit de rechtspraak van het Hof, met toelichting 21 Hoofdstuk I: Recht op leven en het milieu 22 Hoofdstuk II: Recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven en van de woning en het milieu 29 Hoofdstuk III: Bescherming van eigendom en het milieu 38 Hoofdstuk IV: Informatie en communicatie bij milieuaangelegenheden 44 Hoofdstuk V: Besluitvormingsprocessen over milieuaangelegenheden en inspraak daarbij 51 Hoofdstuk VI: Toegang tot de rechter en andere rechtsmiddelen bij milieuaangelegenheden 53 Bijlagen: 67 Bijlage I: Verklarende woordenlijst 68 Bijlage II: Overzicht van uitspraken en beslissingen van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens die betrekking hebben op het milieu 76 Bijlage III: Nuttige websites 79 Meer informatie 82

5 03 Wat is het doel van deze brochure? Met deze brochure wordt beoogd inzicht te verschaffen in de relatie tussen de bescherming van de rechten van de mens die zijn neergelegd in het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden ( het Verdrag ) en het milieu, en zo bij te dragen aan de verbetering van de bescherming van het leefmilieu op nationaal niveau. Om dat doel te bereiken wordt in deze brochure informatie verstrekt over de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ( het Hof ) op dit gebied 1. Voor wie is deze brochure bestemd? De brochure is, als praktische leidraad, bestemd voor de overheid (op alle niveaus), besluitvormers, juristen en overige belangstellenden. Wordt het milieu beschermd door het verdrag? Het Verdrag is niet opgesteld ter bescherming van het milieu als zodanig en het waarborgt ook niet uitdrukkelijk het recht op een duurzame, rustige en gezonde leefomgeving. Indirect biedt het Verdrag echter wel een zekere mate van bescherming in milieuaangelegenheden, zoals blijkt uit de ontwikkeling van de rechtspraak van het Hof. Het Hof krijgt namelijk steeds vaker zaken voorgelegd waarin wordt geklaagd over schending van door het Verdrag beschermde rechten als gevolg van schadelijke milieufactoren. Milieufactoren kunnen deze rechten op drie verschillende manieren raken: Ten eerste kunnen de rechten die het Verdrag beschermt rechtstreeks worden aangetast door schadelijke milieufactoren. In dergelijke gevallen kan de overheid verplicht zijn maatregelen te treffen om ervoor te zorgen dat deze rechten niet ernstig worden geschaad. Ten tweede kunnen aan het Verdrag bepaalde procedurele rechten worden ontleend indien sprake is van factoren die nadelig zijn voor het milieu. Het Hof heeft namelijk bepaald dat de overheid in milieuzaken moet voldoen aan vereisten op het gebied van informatie en communicatie, op het gebied van inspraak in besluitvormingsprocessen, alsmede aan het vereiste van toegang tot de rechter. 1 Deze brochure is een vertaling van de Manual on human rights and the environment. Uitspraken van na de datum van het verschijnen van die uitgave zijn niet meegenomen in deze brochure. Deze zijn te vinden op de website van het Hof,

6 04 Ten derde kan de bescherming van het leefmilieu ook een legitiem doel zijn dat inmenging in bepaalde individuele mensenrechten rechtvaardigt. Zo heeft het Hof bepaald dat het recht op het ongestoord genot van iemands eigendom beperkt kan worden indien dit noodzakelijk is voor de bescherming van het leefmilieu. Welke door het verdrag beschermde rechten kunnen worden geraakt door milieufactoren? Het Hof heeft inmiddels kwesties op het gebied van het milieu behandeld in relatie tot het recht op leven (artikel 2), het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven en de woning (artikel 8), het recht op een eerlijk proces en toegang tot de rechter (artikel 6), het recht inlichtingen of denkbeelden te ontvangen en te verstrekken (artikel 10), het recht op een daadwerkelijk rechtsmiddel (artikel 13) en het recht op het ongestoord genot van eigendom (artikel 1 van het Eerste Protocol bij het Verdrag).

7 05 Inleiding Het Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden werd in 1950 ondertekend door de Staten die de Raad van Europa hadden opgericht. Deze internationale organisatie is gevestigd in Straatsburg en telt momenteel 47 lidstaten. 2 Alle lidstaten hebben het Verdrag bekrachtigd en daarmee de rechtsmacht van het Hof aanvaard, waardoor de naleving van het Verdrag wordt gewaarborgd. 3 De kracht van het Verdrag is gelegen in het effectieve toezichtmechanisme. Eenieder die meent slachtoffer te zijn van een schending van één van de gewaarborgde rechten of vrijheden, kan een klacht indienen bij het Hof, mits voldaan is aan bepaalde, in het Verdrag omschreven voorwaarden 4. Het Hof kan oordelen dat Staten het Verdrag hebben geschonden, en kan in dat geval aan de slachtoffers schadevergoeding toekennen. In het Verdrag zijn voornamelijk burgerlijke en politieke rechten en vrijheden vastgelegd. Sinds de goedkeuring van het Verdrag zijn via protocollen (het eerste, vierde, zesde, zevende, twaalfde en dertiende protocol) andere rechten opgenomen, maar geen daarvan bevat het recht op een gezond milieu. In 1950 werd aan het milieu nog niet zoveel politiek belang gehecht als vandaag de dag. In die tijd waren wederopbouw van de economie en duurzame vrede de eerste prioriteiten. In het tijdsbestek van de daaropvolgende halve eeuw groeide het milieu echter uit tot een belangrijk onderwerp. Algemeen aanvaard wordt dat het milieu een breed scala elementen omvat zoals lucht, water, land, flora en fauna, maar ook de gezondheid en veiligheid van de mens, en dat het milieu als onderdeel van het bredere doel van duurzame ontwikkeling beschermd moet worden. 2 Albanië, Andorra, Armenië, Azerbeidzjan, België, Bosnië-Herzegovina, Bulgarije, Cyprus, Denemarken, Duitsland, Estland, Finland, Frankrijk, Georgië, Griekenland, Hongarije, Ierland, IJsland, Italië, Kroatië, Letland, Liechtenstein, Litouwen, Luxemburg, Malta, de voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië, Moldavië, Monaco, Montenegro, Nederland, Noorwegen, Oostenrijk, Polen, Portugal, Roemenië, Russische Federatie, San Marino, Servië, Slovenië, Slowakije, Spanje, Tsjechische Republiek, Turkije, Oekraïne, Verenigd Koninkrijk, Zweden, Zwitserland. 3 Monaco heeft het Verdrag wel ondertekend maar nog niet bekrachtigd. De bekrachtigingsprocedure was ten tijde van de aanneming van deze publicatie gestart maar nog niet afgerond. 4 De toelatingseisen worden genoemd in artikel 35 van het Verdrag.

8 06 Op internationaal en Europees niveau zijn juridisch bindende instrumenten op dit gebied aangenomen, zoals het Verdrag van Aarhus. 5 Daarnaast worden instrumenten op het gebied van de rechten van de mens, zoals het herziene Europees Sociaal Handvest zodanig uitgelegd dat ze verplichtingen bevatten op het gebied van de bescherming van het milieu; zo heeft het Europees Comité inzake Sociale Rechten artikel 11 van het Europees Sociaal Handvest over het recht op bescherming van de gezondheid uitgelegd als een waarborg van het recht op een gezond leefmilieu 6. Tijdens de derde top, gehouden in Warschau in mei 2005, hebben de staatshoofden en regeringsleiders van de Raad van Europa opnieuw toegezegd dat zij de duurzame ontwikkeling zullen bevorderen 7. Uit de rechtspraak van het Hof komt ook naar voren dat het milieurecht en mensenrechten steeds vaker met elkaar verweven raken. Het Hof is niet gebonden door zijn eerdere beslissingen en hanteert bij het uitvoeren van zijn taak een evolutieve benadering. De interpretatie van rechten en vrijheden ligt niet vast, dus het Hof kan rekening houden met de sociale context en veranderingen in de maatschappij. 8 Als gevolg daarvan laat de rechtspraak van het Hof zien dat, ook al voorzien het Verdrag en de protocollen niet in een uitdrukkelijk recht op een gezond leefmilieu, het verband tussen mensenrechten en milieu in toenemende belangstelling staat. Doordrongen van deze ontwikkeling heeft het Comité van Ministers van de Raad van Europa 9, naar aanleiding van een aanbeveling van de Parlementaire Vergadering 10, besloten dat het nu tijd is om deze rechtspraak toegankelijk te maken voor het grote publiek, hetgeen geleid heeft tot het opstellen van deze brochure. 5 Het Verdrag betreffende toegang tot informatie, inspraak in besluitvorming en toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden (op 25 juni 1998 aangenomen in Aarhus, Denemarken) werd opgesteld binnen de Economische Commissie voor Europa van de VN (UN/ECE). Het is tot dusver bekrachtigd door 26 lidstaten van de Raad van Europa. Het is in 2001 in werking getreden. Voor meer informatie zie: zie met name de Conclusies XV-2, 2001 van het Europees Comité inzake Sociale Rechten. 7 Plan van Aanpak, 17 mei 2005, Warschau: sectie II, punt 7. 8 Het Hof noemt het Verdrag vaak een levend instrument. 9 De opdracht om deze publicatie op te stellen is gegeven door het Comité van Ministers in een besluit van 21 januari 2004 (869e vergadering). 10 Aanbeveling (2003) 1614 van de Parlementaire Vergadering, aangenomen op 27 juni 2003.

9 07 Het Hof benadrukt dat het daadwerkelijk genot van de in het Verdrag vervatte rechten in belangrijke mate afhankelijk is van een duurzame, rustige en gezonde leefomgeving die bijdraagt aan het algemene welzijn. Uit de door het Hof behandelde zaken blijkt dat een reeks van milieufactoren van invloed kan zijn op de individuele verdragsrechten, zoals geluidsniveaus van luchthavens, vervuiling door de industrie of ruimtelijke ordening. In het kader van milieuaangelegenheden is ook het subsidiariteitsbeginsel van bijzonder belang. Volgens dit beginsel dienen schendingen van het Verdrag op nationaal niveau te worden voorkomen of ongedaan gemaakt, met inschakeling van het Hof als ultieme remedie. Het Hof heeft onderkend dat de nationale overheid bij uitstek in de positie verkeert om beslissingen te nemen over milieukwesties, waar vaak ingewikkelde sociale en technische aspecten aan kleven. Bij zijn uitspraken kent het Hof de nationale overheid daarom in beginsel een ruime beoordelingsvrijheid toe - in de terminologie van het Hof aangeduid als de margin of appreciation - bij haar besluitvorming op dit gebied. Met deze publicatie wordt beoogd mensen - op lokaal, regionaal of nationaal niveau - te helpen bij het oplossen van de problemen waarmee zij geconfronteerd worden bij hun streven naar een duurzame, rustige en gezonde leefomgeving, zonder tijd en geld te moeten steken in een procesgang naar het Hof, en daardoor bij te dragen aan het versterken van de bescherming van het leefmilieu op nationaal niveau. De brochure bestaat uit twee delen. Het eerste deel is gewijd aan de beginselen die kunnen worden afgeleid uit de relevante rechtspraak van het Hof. In het tweede deel worden deze beginselen toegelicht. In de toelichting bij het tweede deel wordt verwezen naar concrete zaken, waarbij de context wordt geschetst waarin de beginselen een rol hebben gespeeld. Het gaat hier weliswaar slechts om een greep uit de zaken, maar de auteurs hebben getracht de meeste relevante zaken te selecteren. In beide delen worden de beginselen verdeeld over zes thematische hoofdstukken. Ter wille van de duidelijkheid worden in de eerste hoofdstukken van beide delen de materiële rechten behandeld (hoofdstukken I tot en met III) en in de daarna volgende hoofdstukken de procedurele rechten (de hoofdstukken IV tot en met VI). Er is geprobeerd het taalgebruik zo helder mogelijk te houden, maar wel juridisch correct en getrouw aan de wijze van redeneren

10 08 van het Hof. Ingeval technisch jargon onvermijdelijk bleek te zijn, zijn beknopte definities te vinden in de bijgevoegde verklarende woordenlijst (bijlage I). Ook is een lijst opgenomen van de meest relevante uitspraken en beslissingen van het Hof over milieuvraagstukken (bijlage II). In deze publicatie wordt niet getracht iets toe te voegen of af te doen aan de rechten uit het Verdrag zoals het Hof ze in zijn rechtspraak uitlegt. Er wordt slechts getracht inzicht te geven in deze rechtspraak. Meer informatie over het Verdrag en het Hof, alsmede de volledige tekst van het Verdrag en de praktische voorwaarden om een klacht in te dienen bij het Hof, zijn te vinden op de website van het Hof: echr. Ook is er een database (HUDOC) met de integrale teksten van alle uitspraken van het Hof en de meeste beslissingen ervan: Case-Law/HUDOC/HUDOC+database/.

11 Deel I. Beginselen uit de rechtspraak van het Hof 09

12 10 Hoofdstuk I. Recht op leven en milieu a. Artikel 2 van het Verdrag beschermt het recht op leven. Deze bepaling ziet niet alleen op situaties waarin overheidsfunctionarissen een persoon onrechtmatig van het leven beroven, maar legt Staten ook de positieve verplichting op om passende maatregelen te treffen om het leven van personen die zich onder hun rechtsmacht bevinden te beschermen. b. Het Hof heeft vastgesteld dat deze verplichting ook geldt in het kader van gevaarlijke activiteiten, zoals kernproeven, de exploitatie van chemische fabrieken met giftige emissies of vuilstortplaatsen, ongeacht of deze activiteiten verricht respectievelijk beheerd worden door de overheid zelf of door private ondernemingen. Over het algemeen hangt de omvang van de overheidsverplichting af van verschillende factoren, zoals de schadelijkheid van de gevaarlijke activiteiten en de mate waarin de gevaren voor het leven voorzienbaar zijn. c. In de eerste plaats kan de overheid ingevolge artikel 2 verplicht zijn preventieve maatregelen te treffen om inbreuken op het recht op leven als gevolg van gevaarlijke activiteiten te voorkomen. Daartoe dient de Staat een afdoende juridisch en administratief kader te scheppen waarbij onder meer wordt voorzien in: het opstellen van regelgeving met betrekking tot het verlenen van vergunningen voor het opzetten en beheren van gevaarlijke activiteiten, en met betrekking tot het toezicht op de veiligheid van die activiteiten, waarbij de specifieke kenmerken van de activiteiten en de omvang van de potentiële risico s in aanmerking moeten worden genomen; het informeren van het publiek over dergelijke activiteiten; het creëren van passende procedures voor het vaststellen van tekortkomingen in de betreffende technische processen en het ter verantwoording roepen van de verantwoordelijke personen. d. Ten tweede dient de betrokken overheid, indien iemand mogelijk als gevolg van het optreden, of juist het nalaten op te treden, door de overheid om het leven is gekomen, op een adequate manier te reageren, hetzij langs gerechtelijke weg, hetzij langs andere wegen. Zij dient te waarborgen dat

13 11 het wetgevende en administratieve kader op de juiste wijze is geïmplementeerd en dat schendingen van het recht op leven op passende wijze worden bestreden en bestraft. Dit omvat ook de plicht om bij een incident terstond een onafhankelijk en onpartijdig onderzoek in te stellen. Het onderzoek moet het mogelijk maken om de omstandigheden vast te stellen waaronder het incident heeft plaatsgevonden en om de tekortkomingen in de regelgeving of de toepassing daarvan op te sporen. Ook moet het mogelijk zijn na te gaan welke overheidsfunctionarissen of organen betrokken waren bij de gebeurtenissen in kwestie. Indien de schending van het recht op leven niet opzettelijk plaatsvond, kan mogelijk worden volstaan met een civiele, administratieve of tuchtrechtelijke maatregel. Het Hof heeft echter vastgesteld dat, indien de overheid op de hoogte was van bepaalde risico s die een gevaar voor het leven meebrengen maar desondanks geen maatregelen heeft getroffen, uit artikel 2 kan voortvloeien dat degenen die verantwoordelijk waren voor dat gevaar strafrechtelijk vervolgd dienen te worden.

14 12 Hoofdstuk II. Recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven en van de woning & het milieu a. Het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven en van de woning wordt beschermd door artikel 8 van het Verdrag. Dit recht behelst ook eerbiediging van de kwaliteit van het privé-leven alsmede van het woongenot. b. Aantasting van het milieu behoeft niet noodzakelijkerwijs tot een schending van artikel 8 te leiden, aangezien dit artikel niet voorziet in een uitdrukkelijk recht op milieubescherming of natuurbehoud. c. Om een zaak op grond van artikel 8 aan de orde te stellen, dienen de milieufactoren het privé-, familie- en gezinsleven of (het genot van) de woning rechtstreeks en in ernstige mate aan te tasten. Met andere woorden: de schadelijke gevolgen moeten een bepaalde drempel overschrijden. Wanneer dat punt is bereikt, hangt af van alle omstandigheden van het geval, zoals de intensiteit en de duur van de overlast, de fysieke of mentale gevolgen ervan en het algemene milieukader. d. Het doel van artikel 8 is weliswaar met name de bescherming van (natuurlijke) personen tegen willekeurige inmenging door de overheid, maar in bepaalde gevallen kan artikel 8 de overheid ook verplichten tot het treffen van positieve maatregelen om de in deze bepaling vervatte rechten te waarborgen. De verplichting bestaat niet alleen in gevallen waarin de milieuschade direct door activiteiten van de Staat wordt veroorzaakt, maar ook wanneer deze voortvloeit uit activiteiten van de private sector. De overheid moet er in dat geval op toezien dat zodanige maatregelen worden getroffen dat de door artikel 8 beschermde rechten worden gewaarborgd. Het Hof heeft voorts uitdrukkelijk erkend dat uit artikel 8 een plicht voortvloeit om burgers te informeren over milieurisico s. e. Indien de beslissingen van de overheid het leefmilieu zodanig aantasten dat sprake is van een inmenging in het recht op eerbiediging van het privé, familie- of gezinsleven of de woning, moeten die beslissingen voldoen aan de voorwaarden bedoeld in artikel 8, tweede lid. Ze moeten dus bij wet zijn voorzien en een legitiem doel dienen, zoals het economisch welzijn van het land of de bescherming van de rechten

15 13 en vrijheden van anderen. Daarnaast moeten zij proportioneel zijn ten opzichte van het beoogde legitieme doel: er moet dus een evenwicht worden gevonden tussen de belangen van het individu en die van de gemeenschap als geheel. Aangezien het vaak moeilijk is de sociale en technische aspecten van milieukwesties vast te stellen, zijn de betrokken overheden bij uitstek in staat om te bepalen welke aanpak de beste is. Zij hebben daarom in beginsel een ruime margin of appreciation, of beoordelingsvrijheid, bij het maken van die afweging. Niettemin kan het Hof toetsen of de overheid het probleem met de nodige zorgvuldigheid heeft aangepakt en alle concurrerende belangen in haar afweging heeft meegenomen. f. Daarnaast heeft het Hof erkend dat het behoud van natuur en milieu, met name in het kader van de ruimtelijke ordening, een legitiem doel is op grond waarvan enige beperking van het recht van individuen op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven en de woning door de overheid wordt gerechtvaardigd.

16 14 Hoofdstuk III Bescherming van eigendom & het milieu a. Artikel 1 van het Eerste Protocol bij het Verdrag bepaalt dat iedere natuurlijke persoon of rechtspersoon recht heeft op het ongestoord genot van zijn eigendom, met inbegrip van bescherming tegen onrechtmatige onteigening. Dat recht omvat echter in beginsel niet het recht op ongestoord genot van eigendom in een aangename leefomgeving. In het artikel wordt verder bepaald dat de overheid bevoegd is het gebruik van eigendom te reguleren in overeenstemming met het algemeen belang. Het Hof heeft overwogen dat het leefmilieu in dit verband een steeds belangrijkere rol speelt. betrokken belangen zorgvuldig afwegen. c. Anderzijds kan de bescherming van het recht van het individu op het ongestoord genot van zijn eigendom vergen dat de overheid bepaalde milieunormen waarborgt en handhaaft. Ook uit artikel 1 van het Eerste Protocol kan dus een positieve verplichting voor de overheid worden afgeleid. Het Hof heeft bepaald dat een dergelijke verplichting kan ontstaan bij gevaarlijke activiteiten. b. Het algemeen belang bij de bescherming van het leefmilieu kan een rechtvaardiging vormen voor het beperken door de overheid van het recht op het ongestoord genot van eigendom. Die beperking moet dan wel rechtmatig zijn en proportioneel ten opzichte van het legitieme doel dat wordt nagestreefd. De overheid heeft een ruime margin of appreciation, of beoordelingsvrijheid, bij het bepalen welke maatregelen in het algemeen belang dienen te worden genomen. Bij het nemen van deze maatregelen moet zij echter alle

17 15 Hoofdstuk IV Informatie en communicatie & milieu Het recht op het ontvangen en verstrekken van informatie en denkbeelden over milieuaangelegenheden a. Artikel 10 van het Verdrag waarborgt het recht informatie en denkbeelden te ontvangen en te verstrekken. Het Hof heeft overwogen dat het met name in het kader van milieuaangelegenheden van groot belang is dat individuen en groepen in staat worden gesteld om deel te nemen aan het publieke debat daaromtrent. Daarvoor is het noodzakelijk dat een ieder toegang heeft tot relevante informatie. b. Beperkingen die de overheid stelt aan dit recht moeten in de wet zijn vastgelegd en een legitiem doel dienen. Bovendien moeten de maatregelen die dit recht beperken proportioneel zijn ten opzichte van het beoogde legitieme doel en derhalve dient een zorgvuldige afweging plaats te vinden tussen het belang van het individu en dat van de gemeenschap als geheel. c. Het recht informatie te ontvangen als bedoeld in artikel 10 kan echter niet worden uitgelegd als een algemene verplichting voor de overheid om uit eigen beweging informatie over het leefmilieu te verzamelen en te verspreiden. Toegang tot informatie over milieuaangelegenheden d. Onder bepaalde omstandigheden kan op de overheid een specifieke verplichting rusten om informatie over milieuaangelegenheden toegankelijk te maken. Deze verplichting vloeit voort uit de door de artikelen 2 en 8 van het Verdrag beschermde rechten. Het Hof heeft geoordeeld dat bij gevaarlijke activiteiten die vallen onder de verantwoordelijkheid van de Staat bijzondere nadruk moet worden gelegd op het recht van het publiek op informatie. e. Als de overheid betrokken is bij gevaarlijke activiteiten waarvan zij weet dat er gezondheidsrisico s aan verbonden zijn, moet zij door middel van een effectieve en toegankelijke procedure mensen in de gelegenheid stellen toegang te verkrijgen tot alle relevante en aangewezen informatie.

18 f. Het Hof onderstreept daarbij het belang van personen bij toegang tot informatie die de angst kan wegnemen voor de gevolgen van gevaarlijke activiteiten en informatie op grond waarvan betrokkenen in staat worden gesteld de omvang te bepalen van het milieugevaar waaraan zij mogelijk worden blootgesteld. De overheid is verplicht dergelijke informatie te verstrekken aan personen wier recht op leven als bedoeld in artikel 2 of het recht op eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven en van de woning als bedoeld in artikel 8 wordt bedreigd. 16

19 17 Hoofdstuk V Besluitvormingsprocessen over milieuaangelegenheden en inspraak daarbij a. Bij besluitvormingsprocessen die betrekking hebben op het leefmilieu moet de overheid rekening houden met de belangen van degenen die daardoor mogelijk worden geraakt. Daarvoor is het noodzakelijk dat betrokkenen hun bedenkingen aan de overheid kenbaar kunnen maken. b. Als de overheid beslissingen neemt over complexe kwesties op het gebied van milieu- en economisch beleid, dient het besluitvormingsproces gepaard te gaan met adequaat onderzoek en dito studies, waarbij de gevolgen voor het leefmilieu in kaart worden gebracht om zodoende een zorgvuldige afweging te kunnen maken tussen de betrokken belangen. Het Hof heeft het belang benadrukt van publieke toegang tot de resultaten van dergelijk onderzoek en tot informatie op grond waarvan individuen kunnen bepalen hoe groot het gevaar is waaraan zij worden blootgesteld. Dit betekent evenwel niet dat alleen beslissingen kunnen worden genomen indien er allesomvattende en meetbare gegevens beschikbaar zijn die betrekking hebben op elk aspect van de betrokken aangelegenheid.

20 18 Hoofdstuk VI Toegang tot de rechter en andere rechtsmiddelen bij milieuaangelegenheden a. Diverse bepalingen van het Verdrag waarborgen dat individuen procedures kunnen instellen om hun rechten veilig te stellen. Artikel 6 waarborgt het recht op een eerlijk proces, dat ook, zo heeft het Hof geoordeeld, het recht op toegang tot de rechter omvat. Artikel 13 garandeert een effectief rechtsmiddel voor een nationale instantie voor een ieder die stelt dat zijn rechten en vrijheden onder het Verdrag zijn geschonden. Bovendien heeft het Hof procedurele vereisten afgeleid uit een aantal bepalingen van het Verdrag, zoals de artikelen 2 en 8. Deze bepalingen kunnen allemaal van toepassing zijn in zaken waarbij mensenrechten en milieuaangelegenheden een rol spelen. b. Het recht op toegang tot de rechter als bedoeld in artikel 6 komt in de regel in beeld wanneer burgerlijke rechten of verplichtingen in de zin van het Verdrag voorwerp zijn van een geschil. De bepaling omvat mede het recht op tenuitvoerlegging van definitieve en afdwingbare rechterlijke beslissingen en impliceert dat alle partijen, met inbegrip van de overheid, beslissingen van de rechter dienen te eerbiedigen. c. Het recht op toegang tot de rechter als bedoeld in artikel 6 is van toepassing indien er een voldoende rechtstreeks verband bestaat tussen bedoeld milieuprobleem en het burgerlijke recht dat iemand aanvoert; een zwak verband of ver verwijderde gevolgen zijn onvoldoende. Bij een ernstig, specifiek en dreigend milieurisico kan artikel 6 worden aangevoerd indien het gevaar zich met enige waarschijnlijkheid zal manifesteren, waardoor het resultaat van de procedure rechtstreeks doorslaggevend wordt voor de rechten van betrokkenen. d. Milieuorganisaties die volgens het nationale rechtsstelsel bevoegd zijn procedures in te stellen teneinde de belangen van hun leden te verdedigen, kunnen zich eveneens op het recht op toegang tot de rechter beroepen indien zij de economische belangen van hun leden (bijv. hun persoonlijke bezittingen en leefwijze) willen behartigen. Zij genieten echter niet noodzakelijkerwijs het recht op toegang tot de rechter indien zij alleen opkomen voor een algemeen belang. e. Wanneer de overheid beslissingen moet nemen over complexe aangelegenheden inzake milieubeleid en economisch beleid,

21 19 dient ze te waarborgen dat bij de besluitvorming rekening wordt gehouden met de rechten en belangen van degenen van wie de rechten bedoeld in artikel 8 mogelijk in het geding zijn. Indien betrokkenen menen dat bij de besluitvorming onvoldoende gewicht is toegekend aan hun belangen, moeten zij beroep kunnen instellen bij een rechter. en niet-economische schade mogelijk te zijn als vorm van rechtsherstel. Artikel 13 noch enige andere bepaling van het Verdrag garandeert echter dat kan worden bewerkstelligd dat de verantwoordelijken strafrechtelijk worden vervolgd en veroordeeld. f. Naast het recht op toegang tot de rechter zoals hiervoor beschreven waarborgt artikel 13 dat een ieder die op een onderbouwde wijze stelt dat zijn rechten en vrijheden bedoeld in het Verdrag zijn geschonden een daadwerkelijk rechtsmiddel heeft voor een nationale instantie. g. De bescherming bedoeld in artikel 13 gaat echter niet zo ver dat een specifiek rechtsmiddel is voorgeschreven. De Staat heeft een margin of appreciation, of beoordelingsvrijheid, bij het bepalen van de wijze waarop hij zijn verplichtingen op grond van deze bepaling nakomt. De aard van het betrokken recht is van invloed op de vorm van rechtsherstel waarin de Staat dient te voorzien. Indien bijvoorbeeld geklaagd wordt over schending van de rechten bedoeld in artikel 2, dient in beginsel ook vergoeding van economische

22 20

23 Deel II. Grondbeginselen uit de rechtspraak van het Hof, met toelichting

24 22 Hoofdstuk I Recht op leven en het milieu Artikel 2 - Recht op leven 1. Het recht van een ieder op leven wordt beschermd door de wet. Niemand mag opzettelijk van het leven worden beroofd, behoudens door de tenuitvoerlegging van een gerechtelijk vonnis wegens een misdrijf waarvoor de wet in de doodstraf voorziet. 2. De beroving van het leven wordt niet geacht in strijd met dit artikel te zijn geschied ingeval zij het gevolg is van het gebruik van geweld, dat absoluut noodzakelijk is: a. ter verdediging van wie dan ook tegen onrechtmatig geweld; b. teneinde een rechtmatige arrestatie te bewerkstelligen of het ontsnappen van iemand die op rechtmatige wijze is gedetineerd, te voorkomen; c. teneinde in overeenstemming met de wet een oproer of opstand te onderdrukken. a. Artikel 2 van het Verdrag beschermt het recht op leven. Deze bepaling ziet niet alleen op situaties waarin overheidsfunctionarissen een persoon onrechtmatig van het leven beroven, maar legt Staten ook de positieve verplichting op om passende maatregelen te treffen om het leven van personen die zich onder hun rechtsmacht bevinden te beschermen. 11 b. Het Hof heeft vastgesteld dat deze verplichting ook geldt in het kader van gevaarlijke activiteiten, zoals kernproeven, de exploitatie van chemische fabrieken met giftige emissies of vuilstortplaatsen, ongeacht of deze activiteiten verricht respectievelijk beheerd worden door de overheid zelf of door private ondernemingen 12. Over het algemeen hangt de omvang van de overheidsverplichting af van verschillende factoren, zoals de schadelijkheid van de gevaarlijke activiteiten en de mate waarin de gevaren voor het leven voorzienbaar zijn L.C.B. tegen het Verenigd Koninkrijk, uitspraak van 9 juni 1998, paragraaf 36; Paul en Audrey Edwards tegen het Verenigd Koninkrijk, uitspraak van 14 maart 2002, paragraaf 54; Öneryıldız tegen Turkije, uitspraak van 30 november 2004 (Grote Kamer), paragraaf Öneryıldız tegen Turkije, paragraaf Öneryıldız tegen Turkije, paragraaf 73; L.C.B. tegen het Verenigd Koninkrijk, paragrafen