Rzeczpospolita obojga Narodów

Transcriptie

1 Kleine geschiedenis van de Rzeczpospolita obojga Narodów (De Pools-Litouwse Republiek van Beide Naties ) Egon & Eduard z domu Wojciulewicz, Mortsel, Lint, 2003

2 - 2 -

3 Woord vooraf Na de Tweede Wereldoorlog ( ) werden Litouwen en de Kresy, dat zijn de oostelijke gebieden van de voor-oorlogse Poolse Republiek, door de toenmalige Sovjetunie geannexeerd. Het betreft, op de huidige Europese kaart, westelijk Oekraïne, westelijk Belarus en zuidelijk Litouwen. Dit kaderde in de hertekening van de Europese landkaart, waarbij de Sovjetunie in deze vorm een hoge prijs eiste voor haar bijdrage tot het vernietigen van de nazi-dictatuur in Duitsland. In ruil daarvoor kreeg Polen een stukje van het voor-oorlogse Duitsland, een uitbreiding aan haar westelijke grens met gebieden die voor een groot deel ooit Pools waren, maar in de loop van de geschiedenis door Duitse vorstendommen of door Pruisen waren ingelijfd. Het na-oorlogse Polen lag daardoor een heel stuk verder naar het Westen vergeleken met het voor-oorlogse Polen. Officiëel was het onafhankelijk, maar in feite was het een niet-officiële sovjetrepubliek geworden. Dat was uiteindelijk de beloning voor de Poolse inspanningen aan het gealliëerde front, die een stuk omvangrijker en belangrijker waren dan de Franse, maar om Stalin terwille te zijn zorgvuldig uit de aandacht werden gehouden. Bovenop de tragiek van de oorlog betekende dat alles een hoop extra ellende en onrecht voor een groot deel van de betrokken bevolking. Massa s Duitsers moesten de naar Polen doorgeschoven gebieden verlaten, terwijl ze daar werden vervangen door Polen die waren verjaagd uit de aan de Sovjetunie toegewezen gebieden en door Oekraïners die in het na-oorlogse Polen door het sovjetgezinde regime over het hele land werden verspreid. De Polen die met de geallieerden aan het westelijke front hadden gestreden, evenals zij die gevlucht waren voor de in Polen oprukkende Russische troepen, konden niet meer terug naar huis en bleven in West-Europa of trokken naar Noord- of Zuid-Amerika, naar Zuid-Afrika, of naar Australië. Onder hen vele van onze verwanten. Vanaf 1970, na de val van Gomułka, konden we in Polen stilaan een speurtocht beginnen naar verwanten en getuigen van toen. Een deel van hen was immers naar de vroegere Duitse gebieden in het huidige Polen gedeporteerd (Szczecin, Gdańsk). In onze oorspronkelijke streek van afkomst (Vilnius, voorheen Wilno, het huidige zuidelijke Litouwen en westelijk Belarus, beide voorheen in Polen) kon dat echter slechts na de val van het hele sovjetregime in Voor ons groeide dat alles in elk geval uit tot een fascinerende hobby: het bestuderen van de Pools-Litouwse geschiedenis en als het kon, het ter plaatse gaan bekijken van de restanten en de gevolgen ervan. Vele gebeurtenissen verbonden met de beide wereldoorlogen kunnen onmogelijk correct begrepen worden zonder een minimum inzicht in de vroegere geschiedenis van centraal en oostelijk Europa. Deze tekst, oorspronkelijk bedoeld als een historische context voor onze familiegeschiedenis, groeide daardoor nogal uit. De eigenlijke familieverhalen en -gegevens werden er daarom uit verwijderd en in enkele afzonderlijke hoofdstukken verzameld. Bij de bezoeken ter plaatse hoorden ook enkele werkbezoeken aan de geschiedkundige departementen van de universiteiten te Kraków en Vilnius, en aan de archieven in Warszawa, Gdańsk en Vilnius. Een bijzonder woordje van dank voor de vele interessante gesprekken gaat naar Zbigniew Klimek en Andrzej Zięba, professoren aan de Jagiellonische Universiteit te Kraków, en Genute Kirkiene, - 3 -

4 professor aan de universiteit van Vilnius. In de literatuurlijst achteraan werden de werken opgesomd waarin we de meeste inspiratie hebben gevonden en waaruit we uiteindelijk ook het meest hebben geput. Ze zijn warm aanbevolen voor grondigere lectuur. Wij claimen ten slotte helemaal geen geschiedkundige deskundigheid. Elke opmerking of suggestie is zeer welkom. Deze tekst is opgedragen aan moeder. Zij was afkomstig uit de Kresy, meer bepaald Wilno (nu Vilnius), en heeft het allemaal moeten doormaken: de executies van naaste familie en vrienden, en de deportatie van vele honderdduizenden streekgenoten naar Siberië, waarvan er zeer weinigen terugkwamen; een ware maar weinig besproken genocide, zowel tijdens als na de oorlog. Zij is die oorlogsellende nooit te boven gekomen. Kort na de oorlog, op 23-jarige leeftijd, verzonk zij in een geestelijke nacht, waaruit ze nooit meer zou ontwaken. Onze speurtocht was uiteindelijk een speurtocht naar haar jeugd en haar verwanten. Echt resultaat leverde die slechts op na de val van het sovjetregime en dat was voor haar veel te laat. Egon & Eduard z domu Wojciulewicz Mortsel, Lint 1998 (herzien in 2010) - 4 -

5 Inhoudsopgave Woord vooraf Inleiding HET EERSTE MILLENIUM IN VOGELVLUCHT Het Romeinse Rijk Germanen, Balten, Finnen, Khazaren, Slaven, De Hunnen, einde van het West-Romeinse rijk Het Heilige Roomse Rijk Magyaren. Hongarije HET GROOTVORSTENDOM KIEV RUS. RUSLAND Van Rurik tot Igor. Novgorod. Kiev Olga en Sviatoslav De gouden tijd. Vladimir I, Jaroslav de Wijze Verdeeldheid Tataarse overheersing Aleksander Nevski Opkomst van Litouwen De opkomst van Moskou Moskou Ivan de Grote Ivan de verschrikkelijke De burgeroorlog. Bemoeienis van Polen-Litouwen Peter de Grote. Rusland HET KONINKRIJK POLEN. DE PIAST-DYNASTIE De kerstening van Polen. Mieszko I. Boleslaw I Mieszko I Bolesław I Chrobry Kazimierz I Odnowiciel Opdeling van het rijk. Senioraat De Duitse ridderordes De Tataren Herstel van de eenheid. Kazimierz Wielki HET GROOTVORSTENDOM LITOUWEN Mindaugas Gediminas Algirdas Jogaila DE JAGIEŁŁO-DYNASTIE Pools-Litouwse alliantie: Krevo De slag bij Grunwald (1410) Pruisen onder Poolse soevereiniteit De gouden eeuw RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW De eerste republiek. De Unie van Lublin (1569) Liberum veto Multicultuur De szlachta Stefan Batory Zygmunt Wasa Unie van Brześd-Litowsk (1596) De Kozakken Oorlog met Zweden (de zondvloed ) En Pruisen? De Turken HET BEGIN VAN DE ONDERGANG Het liberum veto wordt een probleem Stanislaw August Poniatowski: de laatste koning Eerste deling (1772) Afschaffing van het Liberum Veto. De nieuwe grondwet (3 mei 1791) Tweede deling (1793)

6 Algemene opstand. Derde deling (1795) IN BALLINGSCHAP Napoleon Bonaparte Het Groothertogdom Warszawa Het congres van Wenen Congres-Polen Groothertogdom Posen De opstand tegen de tsaar (Nicolas I) in Emilja Plater Een nieuwe golf van emigratie De opstand in Kraków van De opstand tegen de tsaar (Aleksander II) in Romuald Traugutt In Pruisen: KulturKampf Bismarck Jonas Basanavicius In Oostenrijk Aanloop naar de Eerste Wereldoorlog Jozef Pilsudski Een grondwet en een parlement in Rusland Het Poolse Legioen DE TWEEDE REPUBLIEK. OEKRAÏNE. LITOUWEN Oorlog met Rusland De Socialistische Sovjetrepubliek Polen Onmin met Litouwen Stichting van de U.S.S.R De tweede republiek Polen Pilsudski grijpt de macht Stalin liquideert het Poolse communisme Pilsudski houding t.o.v. de etnische minderheden Waardering Litouwen DE TWEEDE WERELDOORLOG EN ZIJN NASLEEP Duitse eisen. Conferentie van Munchen Ook de sovjetunie wil wel wat. Het Ribbentrop-Molotov pakt Aangevallen op twee fronten. De vierde Poolse deling Poolse regering en leger in ballingschap Stalin wisselt van kamp Een bedrieger bedrogen Stalin als patriot Katyn. Sikorski verongelukt Einde van de oorlog. Herschikkingen in Centraal Europa Litouwen wordt sovjetrepubliek De opstand van Warszawa Na de oorlog. Polen verraden De Poolse Volksrepubliek POLEN NA STALIN Wladyslaw Gomulka Edward Gierek Lech Wałęsa Wojciech Jaruzelski De derde republiek LITOUWEN ONAFHANKELIJK LITERATUURLIJST

7 Inleiding Waarachtige staatsvorming begon in centraal en oostelijk Europa zonder twijfel slechts in de 8ste 9de eeuw, veel later dus dan in westelijk en zuidelijk Europa, waar verschillende staten en staatjes onstonden nadat in de 5de eeuw het West- Romeinse Rijk ten onder ging. Vermoedelijk was het grootvorstendom Kiev Rus (ongeveer het huidige Oekraïne, Belarus en Rusland), uitvoerig beschreven in de Nestorkroniek, de eerste staatkundige entiteit in Oost-Europa. Het ontstond in de 9de eeuw kort na het uiteen vallen van het Heilige Roomse Rijk van Karel de Grote. Ten Westen van Kiev groepeerden een aantal stammen zich geleidelijk tot de eerste Poolse staat, die ongeveer honderd jaar later duidelijk vorm kreeg en nog eens 150 jaar later werden de eerste tekenen zichtbaar van een toekomstige Litouwse staat. Zowel Polen als Litouwen ontstonden in een soort verdedigingsreflex tegen de toenmalige Germaanse bekerings- maar vooral expansiedrift. In de 13de eeuw kwamen de Tataren de zaken in oostelijk en centraal Europa grondig verstoren. Polen en Kiev Rus werden gewoon onder de voet gelopen. Als de Tataren zich uiteindelijk tot aan de Beneden-Wolga terugtrokken, kon Polen zich langzaam van de klappen en interne verdeeldheid herstellen, maar voor Kiev Rus betekende dat het definitieve einde. Het viel uiteen in kleinere staatjes die alle een hele tijd schatplichtig bleven aan de khan (de Tataarse grootvorst). Litouwen kon de meer westelijke en zuidoostelijke delen van het oude rijk op de Tataren heroveren en inlijven, en verenigde zich later met Polen, eerst tot een dynastieke unie en later tot het Pools-Litouwse Gemenebest met de officiële naam Rzeczpospolita Obojga Narodów (Republiek van beide Naties). Een van de redenen voor de oprichting van deze Pools-Litouwse Unie was de Tataarse dreiging in het Oosten, maar ook en vooral de voortdurende agressie van de Duitse ridderordes in het Noorden en het Westen. In de daaropvolgende eeuwen ontwikkelden de buren van de Rzeczpospolita zich tot grote keizerrijken geleid door verlichte despoten. Rond Moskou wist een nieuwe aristocratie zich geleidelijk van het Tataarse juk te bevrijden en legde daarmee de kiemen van het toekomstige tsarenrijk. Na de redding in 1683 uit de handen van de Turken, vooral te danken aan Pools-Litouwse troepen onder leiding van Jan III Sobieski, kon ook Oostenrijk zich aan de zuidelijke grens ontplooien tot een grootmacht. In het Westen zou Pruisen zich verenigen met Brandenburg, zijn soevereiniteit van Polen afkopen, en op zijn beurt uitgroeien tot een derde keizerlijke buur. De Pools-Litouwse Rzeczpospolita zelf, ondanks al haar mankementen, was in de context van die tijd een voorbeeld van multicultuur, tolerantie, gedeeld en antiautoritair bestuur, en nog veel meer. Haar grootste fout was: te vroeg met dit alles beginnen en op de verkeerde plaats in Europa. Tolerantie werd al gauw zwakte en anti-autoriteit werd anarchie. De drie despotisch bestuurde buurstaten zouden daar al snel voor zorgen en begonnen zich met de interne zaken van de Rzeczpospolita te bemoeien. Deze stond machteloos tegen hun destabiliseringspolitiek en zou ten slotte in drie fasen onder hen worden verdeeld

8 De Rzeczpospolita verdween zo van de kaart tot na de Eerste Wereldoorlog, die voor de zelfde grote drie op hun beurt het einde betekende. Tijdens die oorlog keerde de Rzeczpospolita na 120 jaar terug op het Europese toneel, zij het in stukken: Polen, Litouwen, Oekraïne. Polen werd nog zwaar aangevallen door de Russische Federatie (Rusland na de revolutie), maar kon deze tot ver naar het Oosten terugdrijven en haar voortbestaan verzekeren 1. Bij de stichting van de U.S.S.R. (de Sovjetunie) werd Belarus min of meer gesticht dat zich samen met Oekraïne aansloot bij de U.S.S.R. Twintig jaar waren Litouwen en Polen onafhankelijk, jammer genoeg niet meer in de goede verstandhouding van weleer. Zij vonden elkaar slechts terug kort voor de Tweede Wereldoorlog, toen zich voor beide landen een dramatische toekomst begon af te tekenen. Weer ontwikkelden Duitsland en Rusland zich immers tot machtige staten met totalitaire regimes, beide belust op de gebieden die ze na de Eerste Wereldoorlog aan Polen hadden moeten terug geven. Zij begonnen in 1939 samen de Tweede Wereldoorlog door op twee fronten Polen binnen te vallen en opnieuw onder elkaar te verdelen. Litouwen kwam daarbij volledig onder Russische bezetting. De gruwelen aan beide kanten van de demarkatielijn zijn wel bekend. Doordat Hitler in 1941 ook Rusland aanviel, werd Stalin verplicht van kamp te wisselen, waardoor Duitsland uiteindelijk de oorlog verloor. In de na de oorlog ontstane Oostbloklanden zou de echte bevrijding echter pas gevierd worden op het einde van de 20ste eeuw Slag bij W arszawa, het Wonder aan de Weichsel - 8 -

9 Het eerste millenium in vogelvlucht Het Romeinse Rijk De vroege geschiedenis van Europa is belagrijke mate de geschiedenis van het (West) Romeinse Rijk. Op het hoogtepunt van zijn macht strekte het zich uit in heel zuidelijk en westelijk Europa tot aan de Donau en de Rijn en omvatte volledig de Middellandse Zee, die er dus gewoon een binnenzee van was. De keizer verbleef vanzelfsprekend in de hoofdstad en dat was natuurlijk Rome 1. Maar omwille van ernstige problemen aan de oostgrens met het groeiende Perzië vestigde keizer Constantijn zich in het begin van de 4de eeuw in Byzantium, de belangrijkste stad van een oude Griekse kolonie. Die veranderde daardoor van naam: eerst Nova Roma (Nieuw Rome) nadien Constantinopel (nu Istanbul). Deze stad groeide daardoor uit tot een feitelijke tweede hoofdstad en op het einde van de 4 de eeuw waren er uiteindelijk niet alleen twee hoofdsteden, maar ook twee afzonderlijke staten: het West-Romeinse Rijk (Italië, Gallië, Brittannië, Spanje en Noord-Afrika) met als voertaal het Latijn, en het Oost-Romeinse Rijk (Egypte, Palestina, Klein-Azië, Griekenland en Macedonië) met als voertaal het Grieks. In beide staten was het christendom staatsgodsdienst geworden. Germanen, Balten, Finnen, Khazaren, Slaven,... Aan de andere kant van de Donau en de Rijn leefden de Germanen, niet in een echt staatsverband maar in stamverband. Er waren heel wat stammen, elk met zijn eigen naam: Visigoten, Ostrogoten, Alemannen, Saksen, Angelen, Franken, Langobarden, enz...., we noemen ze gemakshalve Germanen. Nog verder naar het Oosten leefden nog andere volkeren. De kusten van de Oostzee werden bevolkt door de Balten, in de wouden ten Oosten van de Dnjepr, vooral aan de monding van de Oka, vinden we de Finnen. De Khazaren waren een Turks steppevolk dat een eigen versie van het judaïsme aanhing en zich in de zevende eeuw aan de noordelijke kusten van de Zwarte en de Kaspische zee had gevestigd, vooral in het gebied tussen Wolga, Don en Kaukasus. De oorsprong van de Slaven wordt door sommigen gesitueerd rond de Donau. Van daaruit vestigden zich dan enkele stammen in de Balkan. Maar de meesten trokken noordwaards naar het gebied tussen de Oder (Odra) en de Dnjepr en stichtten het handelsbastion Kiev. Zij werden de oostelijke buren van de Germanen. De meeste van deze volkeren leefden ver buiten de gezichtskring van de klassieke wereld. Hun leven werd bepaald door een eenvoudig natuurgeloof. Zij aanbaden de goden van licht, donder en wind, en vereerden de geesten van meren, rivieren en bossen. Vrouwen als symbool van vruchtbaarheid, hadden een ereplaats in hun leven. Op nogal wat plaatsen kwam zelfs matriarchaat voor. Niemand stelde echter belang in deze uithoek van Europa. De uitzondering op de regel was de handel in barnsteen, was, honing, pels en zout, via de handelsroutes 1 In de 4 de eeuw was Milaan enige tijd hoofdstad - 9 -

10 langs de Dnjepr (Kiev) en de Wolga, waardoor het bestaan van een aantal Oost- Europese stammen toch bekend was bij Egyptenaren, Grieken en Romeinen. Maar hun bestaan kwam pas echt goed aan het licht als zij in de vijfde eeuw naar het Zuiden begonnen op te dringen, en ten slotte in de zesde eeuw het Byzantijnse rijk (het vroegere Oost-Romeinse Rijk) en de Balkan overstroomden. De meest oostelijke gebieden van Europa werden bevolkt door nomaden. Ook deze leefden in familie- of stamverband, maar naarmate men verder doordrong in oostelijk Europa, des te zwakker werd de sociale samenhang. De zwervende families en stammen die de steppen bewoonden, voelden weinig onderlinge verbondenheid en verenigden zelden hun krachten 1. Omdat de Oeral weinig meer is dan een flink heuvelachtig landschap, waren er bovendien geen echte natuurlijke grenzen. Oostelijke Europa was daardoor zowat een enorme openstaande poort waarlangs om het even wie zonder veel moeite vanuit Azië tot diep in Europa kon doordringen, wat dan ook herhaalde malen is gebeurd. De Hunnen, einde van het West-Romeinse rijk Halfweg de vijfde eeuw vielen de Hunnen Europa binnen. Zij dreven de vluchtende Germanen als het ware voor zich uit, het Romeinse rijk in. Daar werden deze initieël wel opgevangen, maar de plotse overbevolking en de daaruit volgende hongersnood leidde snel tot grote conflicten. De Germanen trokken uiteindelijk strijdend zowat het hele rijk door en vestigden zich tot in Spanje, Italië en zelfs noordelijk Afrika. Met de Hunnen zelf moest het ergste echter nog komen. Geleid door Attila, plunderden ze bijna heel Europa. Mannen die niet werden gedood, moesten mee optrekken met zijn enorme leger, dat op die wijze groeide naarmate het verder in Europa doordrong. In 451 stond Attila klaar voor de ultieme aanval op Rome. Het westelijke keizerrijk stelde niet veel meer voor en niemand geloofde nog in een gunstige afloop. Het was verrassend genoeg de paus, die Attila wist over te halen, tot een voorlopig bestand. Kort daarop stierf Attila 2. Door onenigheid tussen zijn zonen viel het Hunnenrijk uit elkaar en verdwenen de Hunnen uit Europa, maar het West- Romeinse rijk zelf kwam hun verwoestende bezoek niet meer te boven. Kort na het verdwijnen van de Hunnen namen de Germanen hun kans en veroverden Rome. De laatste West-Romeinse keizer moest in 476 aftreden. Het Heilige Roomse Rijk Nog éénmaal scheen het grote rijk herop te leven toen Karel de Grote in de tweede helft van de achtste eeuw erin slaagde praktisch heel Europa onder zijn gezag te verenigen. Maar na diens dood in 814 werd zijn rijk, dat hij het Heilige Roomse Rijk noemde, al meteen opgedeeld in drie stukken: ongeveer het huidige Frankrijk en Duitsland, gescheiden door een smalle strook gaande van de Nederlanden tot in Italië. Die versnippering zette zich nadien gewoon verder. Europa werd een 1 Dit hing natuurlijk samen met de lage bevolkingsdichtheid aldaar 2 In de armen van een Germaanse schone stierf hij aan een hersenbloeding. De betekenis van deze juffrouw voor het verdere verloop van de Europese geschiedenis kan moeilijk overschat worden. ;-)

11 lappendeken van verschillende hertogdommen, met sterk wisselende machtsverhoudingen. De enige overkoepelende autoriteit die daarbij enigszins stand hield was die van de paus. Er waren wel koningen en veel ambitie, maar hun reële macht bleef beperkt tot het eigen vorstendom. En er was steeds wel een keizer van het Heilig Roomse Rijk, maar dit bleef heel lang slechts een symbolische titel. Magyaren. Hongarije. Op het einde van de negende eeuw drongen de Magyaren, vanuit de Zuid-Russische steppe over de Karpaten, Centraal Europa binnen en veroverden het huidige Hongarije en Oostenrijk. Gedurende een eeuw waren ze door hun strooptochten de schrik van Europa. Onder druk van deze dreiging sloten de Duitse vorstendommen een verbond, kozen in 919 een leider en slaagden erin de Magyaren op afstand te houden. Later in 945, werden deze door Otto (de Grote) definitief verslagen en vestigden ze zich in het huidige Hongarije, daardoor een geografische scheiding aanbrengend tussen de Zuid-Slaven (Balkan) en de andere Slaven. Ze conformeerden zich aan hun christelijke buren, en in het jaar 1000 koos Hongarije zijn eerste koning: Stefan de Heilige. Deze oriënteerde zich op Rome en niet op Byzantium. Zij werden later, bij het schisma in de christelijke kerk, dus katholiek en niet orthodox. Door dit alles groeide de macht van Otto, die grote delen van westelijk Europa zomaar uitriep tot Duits leengebied. De paus volgde hem daarin en kroonde hem in 962 tot keizer van het Heilige Roomse Rijk. Deze titel zou wel nooit meer het aanzien kennen die hij had in de tijd van Karel de Grote. Hij werd tot 1438 meestal gedragen door koningen van Italië of Duitsland. Vanaf 1438 werd hij (op drie jaar na) steeds gedragen door de aartshertogen van Oostenrijk (Habsburg). Om te vermijden dat hij in handen zou komen van Napoleon werd hij in 1806 door aartshertog Franz afgeschaft. Figuur 1: Centraal-Europa op het einde van het eerste millenium

12 - 12 -

13 Het grootvorstendom Kiev Rus. Rusland Van Rurik tot Igor. Novgorod. Kiev In de negende eeuw veroorzaakte een verruwing van het klimaat in de Skandinavische landen een permanente hongersnood, waardoor een groot deel van de Skandinavische bevolking naar het zuiden was getrokken. In West-Europa hadden ze zich een nieuw bestaan veroverd in o.a. Engeland en Frankrijk (Normandië). In Centraal- en Oost-Europa, dat veel dunner bevolkt was, hadden ze verschillende stadstaatjes gesticht en zich onder leiding van Rurik (?-879) gevestigd rond Novgorod (nabij het huidige St-Petersburg). In Oost- en Centraal-Europa woonden vele verschillende volkeren, die door de Skandinavische handelaren met één naam werden aangeduid: 'Rus' of 'Roes'. Rurik en zijn volgelingen integreerden zich behoorlijk maar bleven toch op de leidende posities en brachten een zekere eenheid in het versnipperde land 1. Langs het uitgebreide netwerk van stromen en rivieren bevorderden ze aanzienlijk het handelsverkeer, en drongen ze steeds verder door naar het zuiden. In 882 breidde Oleg ( ), opvolger maar geen zoon 2 van Rurik van Novgorod, het land nog verder uit naar het zuiden. Hij veroverde Kiev, dat al bestond als belangrijk handelsbastion op de handelsroute naar Byzantium langs de Dnjepr, en hij slaagde erin uit een heel stel kleine stadstaatjes een echte erkende eenheidsstaat te vormen waarin hij Kiev als hoofdstad koos. Voor de eerste maal heerste in oostelijk Europa een zekere eenheid. Oleg moest daarbij wel heel wat tegenstand en invasies weerstaan (Finnen, Khazaren, Magyaren). Onderworpen stammen betaalden hun schatplicht met hout, hars, honing en huiden. Opstandige stammen betaalden met mensen, die als slaven werden verkocht in ruil voor goud, zijde en wijn. Kiev verdiende schatten aan die slavenhandel waarvoor een afzonderlijke handelsweg naar de Arabische wereld werd geopend. Oleg kon zich ook consolideren tegenover Byzantium, waarmee hij in 911 een handelsovereenkomst sloot. Igor ( ), Oleg s opvolger en zoon van Rurik, was echter wel genoodzaakt de naleving ervan militair af te dwingen. Olga en Swiatoslav Bij een binnenlandse tocht voor het innen van schatting, werd Igor vermoord. Zijn vrouw Olga nam het bewind van hem over (van 945 tot 962) en organiseerde enkele zware strafexpedities tegen de moordenaars. Maar zij werkte ook de aanleiding tot de moord weg door duidelijke belastingsregels op te stellen, vooral door het precies 1 De Skandinaven werden nagenoeg verwelkomd als beschermers tegen invasies vanuit het zuiden. In de achtste eeuw waren arabieren de zuidoostelijke Europese steppe binnengedrongen en maakten grote aantallen Khazaren en Slaven letterlijk tot slaaf. 2 Toen Rurik stierf was zijn zoon Igor slechts twee jaar

14 bepalen van het verschuldigde bedrag en door enkel te innen op wettelijk vastgestelde tijden en plaatsen. Ook tegenover het buitenland verkoos zij diplomatie boven geweld. In 957 ging zij op bezoek naar Constantinopel, waar zij door keizer Constantinos VII Porphyrogenetos zeer hartelijk en met groot vertoon werd onthaald. Zij was zodanig onder de indruk dat zij zich bekeerde tot het christendom. Haar doopsel bleef echter een zuivere privé beslissing en had geen politieke gevolgen. Zij legde haar nieuwe geloof niet op aan het ganse land. Zelfs haar eigen zoon en opvolger Sviatoslaw volgde haar hierin niet. Figuur 2: Olga in Constantinopel (Kroniek van Skylitzes).De tien jaar van Sviatoslav s regering ( ) gingen de geschiedenis in als het grote avontuur. Sviatoslav zelf wordt in de Nestorkroniek afgeschilderd als een onvermoeibaar krijger die de Finnen en de Khazaren onderwierp. Samen met Byzantium onderwierp hij ook nog de Bulgaren. Hij verenigde zowat alle Oost- Slaven rond Kiev en kreeg controle over de grote en bijzonder belangrijke handelsroutes: langs de Wolga tot aan de Kaspische zee, en over land naar West- Europa over Krakau (Kraków) en Praag naar Regensburg. Door huwelijk ontstonden diplomatieke relaties met Skandinavië, Centraal- en West-Europa. Een poging in 969 om Byzantium te onderwerpen was echter te hoog gegrepen. Sviatoslav werd verslagen en verplicht een vredesverdrag te ondertekenen, waarin hij zich o.a. verbond de Balkan definitief te verlaten. In 972, op de terugweg naar Kiev, werd hij vermoord. De gouden tijd. Vladimir I, Jaroslav de Wijze Na Sviatoslav s dood vochten zijn zonen jarenlang een bittere strijd uit voor de troonsopvolging. Slechts rond 980 slaagde Vladimir I (de Grote, achterkleinzoon van Rurik van Novgorod) erin zich als alleenheerser te vestigen. Ten westen van Kiev Rus had Mieszko I zich geprofileerd als leider van enkele Poolse stammen (Wislanen, Slezanen en Polanen) en zich in 966 bekeerd tot het christendom. Op het einde van het eerste millenium, na vele economische en militaire contacten met het Byzantijnse keizerrijk, aanvaardde ook Vladimir I het christendom. Anders dan in Polen werd het bekeringswerk in Kiev Rus verricht door Byzantijnse missionarissen die daarbij de Slavische geschriften van Cyrillus en Methodius introduceerden en niet de Latijnse of de Griekse van de meeste andere kerkleraars (zoals in Polen). Dit verschil zou bepalend worden bij de scheiding tussen de oosterse (Orthodoxe) en de westerse (Katholieke) Kerk in

15 Vladimir stierf in 1015 en werd enkele jaren opgevolgd door zijn zoon Swiatopolk (schoonzoon van Boleslaw Chrobry van Polen, dat op dat ogenblik in een eerste periode van grote macht verkeerde). Deze opvolging werd echter fel betwist door Vladimir's andere zonen. Na een langdurige en bloedige broedertwist, werd in 1034 Jaroslav I (de Wijze) grootvorst. Figuur 3: Vladimir de Grote. Rechts: Jaroslav de Wijze Jaroslav wist het rijk nog verder uit te bouwen, maar legde de nadruk vooral op onderwijs en opvoeding. Kiev Rus had een eigen identiteit en cultuur nodig. Dat dit onderwijs ernstig werd genomen, bewijzen enkele teksten uit de 13de en 14de eeuw, geschreven op berkenschors, sedert 1951 gevonden op verschillende plaatsen in Oost- en Centraal-Europa. Enkele zijn duidelijk schoolteksten geschreven door kinderen. De meeste zijn gewone onderling uitgewisselde dagdagelijkse berichtjes. Heel wat mensen waren dus in staat dergelijke berichten te schrijven (Figuur 4). Figuur 4: Een stuk berkenschors met schrift Figuur 5 : Een vergezicht op de St Sofia kathedraal te Kiev Jaroslav liet prachtige kerken bouwen zoals de St-Sofia kathedralen in Kiev, (Figuur 5), en in Novgorod, richtte scholen, liet de Ruskaja Pravda, het Russisch recht, op schrift zetten, en onderhield goede relaties met praktisch alle Europese vorstenhuizen van die tijd (zijn dochter huwde de Poolse koning Kazimierz I Odnowiciel). Met Jaroslav beleefde Kiev Rus het hoogtepunt van zijn macht

16 Verdeeldheid Met de broedertwisten bij zijn aantreden in gedachten, had Jaroslav, kort voor zijn dood in 1054, zijn rijk bij testament onder zijn zeven zonen verdeeld, en hen aangemaand het senioraat van hun oudste broer te aanvaarden, aan wie hij Kiev en Novgorod toewees. Omdat er geen eerstgeboorterecht bestond, werd dit de start van een steeds verdergaande opdeling van het land in steeds kleinere vorstendommen (Suzdal, Polock, Wolhynia, Czernigov, Pskov, Smolensk, Novgorod, Vladimir enz.) 1. Vladimir Monomach, kleinzoon van Jaroslav (en van de Byzantijnse keizer Constantijn), slaagde er nog in terug enige samenhorigheid te realizeren, maar na diens dood in 1125 viel het rijk onherroepelijk uit elkaar. Op een bepaald ogenblik waren er wel 64 vorstendommen, die voortdurend met elkaar in strijd waren. Er woonden naar schatting acht miljoen mensen in de totaliteit van die Russische vorstendommen. In de steden woonden handelaren en ambachtslieden, maar ook de rijken die met plundertochten tijdens de oorlogen hun rijkdom hadden vergaard. Op het platteland woonden de boeren. Oorspronkelijk waren het 'vrije' boeren die schatting betaalden aan hun vorst in ruil voor bescherming. Maar omdat de vorsten en de bojaren 2 zich het land meer en meer toeëigenden, vervielen de boeren steeds meer tot horigheid. De titel van grootvorst werd nog steeds gevoerd, maar had nauwelijks nog betekenis, en de residentie van die grootvorst verhuisde uiteindelijk naar Vladimir-Suzdal, waarvan Moskou op dat ogenblik nog slechts een klein gehucht was. In 1169 verloor Kiev zelfs haar status van hoofdstad nadat Andrej Boguljubski, vorst van Vladimir, de stad dermate had aangevallen en geplunderd dat ze zich nauwelijks nog kon herstellen. Tataarse overheersing Vanaf 1222 werden de meeste van deze Russische vorstendommen onder de voet gelopen door de Mongolen van Djengiz-Khan (ook Tataren genoemd). In 1241 drongen deze zelfs door tot in Polen en Hongarije (zie verder). Omwille van een hevige strijd om de macht in zijn moederland (na de dood van Djengis Khan), keerde hun leider Batou Khan terug naar Mongolië en trokken zijn troepen zich terug aan de beneden-wolga, vestigden zich daar comfortabel als de Gouden Horde, en leefden meer dan twee eeuwen lang op de rug van de Russische vorstendommen, die met geweld en onderdrukking schatplichtig werden gehouden. Twee eeuwen lang waren deze vorstendommen geïsoleerd van het Westen en werden ze min of meer ge-aziatiseerd. Er was niet de minste politieke vrijheid. Jonge mannen werden gedwongen dienst te nemen in het leger van de khan en de mooiste vrouwen kwamen in diens harem terecht. De belastinginners traden gruwelijk 1 Net als Jarosław in Kiev verdeelde iets later (1138) ook de Poolse koning Bolesław III Krzywousty zijn land bij testament onder zijn drie zonen, met het senioraat (Kraków) voor de oudste. En net als Kiev komt ook Polen daardoor in een periode van verdeeldheid terecht. 2 Bojaren waren hooggeplaatsten in de hofhouding of aanvoerders in het leger die een grote macht hadden als raadgevers in politiek, handel en oorlog

17 streng op. Vorstelijke titels waren niet zonder meer erfelijk. Elke nieuwe vorst, inbegrepen de grootvorst, moest de goedkeuring krijgen van de khan en alle vorsten moesten zich regelmatig aan diens hof melden om hun onderdanigheid te bevestigen. De meeste vorsten kozen botweg voor collaboratie en ontaardden zowat in 'schattinginners' van de khan. Onderdanigheid was trouwens de enige mogelijkheid om in eigen land de vorstentitel 'binnen de familie' te houden en daardoor de binnenlandse macht te kunnen behouden. Het trotseren van de Tataarse overmacht kon op dat ogenblik enkel maar fataal aflopen. Aleksander Nevski Novgorod, waar ooit alles was begonnen, ontsnapte enigszins aan die toestand van onderwerping en verval. Het moest wel schatting betalen, maar door een gunstige ligging, als het ware verschanst achter onbegaanbare bossen en diepe moerassen, ontsnapte het aan de plunderingen en de verwoestingen van de Tataren, en kon het enigszins zijn eigen weg gaan. In die moerassige streken was landbouw zo goed als uitgesloten, maar een bloeiende handel in was, pels, leder en linnen met de Balten, Byzantium, Azië, Gotland,... verzekerde een relatief welstellend bestaan. De macht was er feitelijk in handen van de rijke handelaars en de bojaren. Uiteindelijk bepaalden die zelfs wie hun vorst werd 1. Figuur 6: Aleksander Nevski Op een bepaald ogenblik vormden Duitsers en Zweden een grotere bedreiging voor Novgorod dan de Tataren. De Zweden poogden zich immers te vestigen aan de Neva op de route van Novgorod naar de Oostzee en de Duitsers namen Pskov in bezit. Novgorod riep de hulp in van de grootvorst, Aleksander van Vladimir. Deze versloeg de Zweden en heroverde in 1242 Pskov. Op het bevroren Peipusmeer (in het huidige Estland) bracht hij bovendien de Teutoonse Ridderorde een vernietigende nederlaag toe 2. Aleksander werd de held van de Neva en kreeg hierdoor de bijnaam Aleksander 'Nevski'. Maar, ook hij moest op de knieën voor de khan. Tegen het gevaar vanuit het Westen verkoos hij collaboratie met de Tataren, die dan op hun 1 Sommige historici beschrijven Novgorod als een stadsrepubliek. Het was de meest oostelijke handelstad aan de Oostzee. 2 De historiciteit van de slag op het Peipusmeer wordt door sommige historici betwist. De betekenis ervan zou in het Sovjet-geschiedenisonderwijs sterk zijn overdreven

18 beurt de bestaande vorstelijke orde enigszins ongemoeid lieten en een zekere religieuze tolerantie toonden 1. Opkomst van Litouwen Terwijl Aleksander Nevski de Zweden en de Duitsers op afstand hield, verenigde Mindaugas (Mindowe) een aantal Baltische vorstendommen en legde zo de basis van de toekomstige Litouwse staat (zie verder). Honderdtwintig jaar later, in 1362 kon de Litouwse grootvorst Algirdas (Olgierd), in samenwerking met de Poolse koning Kazimierz (Wielki, de Grote), de Mongolen uit enkele vorstendommen verdrijven, waaronder Smolensk, Kiev, Czernigow, Wolhynia, Podolia. Deze vorstendomeen kwamen daardoor onder Litouws of Pools gezag, en later in 1385 onder het gezag van Wladislaw II Jagiełło, koning van de Pools-Litouwse dubbelstaat (zie verder). De opkomst van Moskou Ondertussen probeerde Dmitri IV ('Donskoj', van de Don), geleidelijk de leiding over de Russische vorstendommen over te nemen. Tijdens zijn regering werd het Kremlin gebouwd, de eerste stenen citadel van Moskou ( kremlin is het Russische woord voor citadel ). Het werd voltooid in 1367 en belette tot tweemaal toe (in 1368 en 1370) de bezetting van Moskou door Algirdas van Litouwen. Figuur 7: 1380 Dmitri Donskoj in de slag bij Kulikowo. Dmitri s eigengereide optreden bezorgde hem een aantal Tataarse strafexpedities. Hij sloeg deze echter telkens af en in 1380 rukten de Tataren op met een groot leger om aan deze vermetelheid een einde te maken. In de slag van Kulikovo (aan de Don) moesten zij echter de zwaarste nederlaag incasseren uit hun Europese geschiedenis. Deze slag markeert zonder twijfel een keerpunt in de Russische geschiedenis: de Tataren bleken immers niet onoverwinnelijk te zijn. Ook al zou Dmitri IV toch nog tot enige loyauteit aan de khan worden gedwongen 2, de verhoudingen waren wel degelijk veranderd. Zijn zoon Vasili I volgde hem op zonder toestemming van de khan. Dat was al lang niet meer gebeurd. 1 Op een bepaald ogenblik was de orthodoxe kerk er zelfs vrij van schatplicht. 2 De Tataren namen wraak voor hun nederlaag, door tijdens één van Dmitri's afwezigheden de stad Moskou plat te branden, en Dmitri's zoon te gijzelen

19 Moskou Ivan de Grote In 1453 veroverden de Turken Constantinopel, wat meteen het einde betekende van het Byzantijnse keizerrijk. Ivan III ('Wielki', de Grote, reg ) van Moskou, wiens vorstenhuis door gepaste onderdanigheid aan de khan de titel van grootvorst had verworven, meende nu ook recht te hebben op de keizerstitel 1 van Byzantium en riep zichzelf uit tot 'Tsaar van alle Russen', ook al woonden heel wat van hen ondertussen in de Pools-Litouwse dubbelstaat, op dat ogenblik geregeerd door Kazimierz IV Jagiełło (zie verder in de tekst). Hij beriep zich daarbij op zijn huwelijk met de Byzantijnse prinses Sophie 2 die hem hierin vurig aanspoorde. Bovendien had de metropoliet van de Russische kerk zijn zetel reeds naar Moskou overgebracht (na de val van Kiev in 1169), zodat met de val van Byzantium Moskou meteen het enige overblijvende centrum van het orthodoxe christendom was geworden. Moskou werd in Ivan's ogen het 'derde Rome' en elk orthodox christen was volgens hem de facto zijn onderdaan. In 1478 onderwierp hij op brutale wijze Novgorod, en twee jaar later verwierp hij de soevereiniteit van de Gouden Horde (Tataren), die door verdeeldheid ondertussen in verschillende staatjes was uiteengevallen. Figuur 8: 1480 Ivan III de Grote verscheurt een geschreven bevel van de khan Ivan slaagde er bovendien in de absolute macht van de Tataren tegenover de andere vorsten over te nemen. Alle vorsten moesten hem niet alleen als grootvorst erkennen, zij moesten hem ook gehoorzamen. Samen vormden ze de aristocratie, vorsten en bojaren, die uitgestrekte gebieden mochten bezitten, in ruil voor dienstbaarheid aan de grootvorst tijdens diens oorlogen, zoals dat al eerder ook in het feodale Europa gebruikelijk was. Maar onderwijs bleef op een bedroevend laag peil en wetenschap werd enkel in kloosters beoefend. Iwan's zoon en opvolger, Basil III, voltooide zijn vader's werk door de laatste autonome vorstendommen in te lijven. Hij wou echter 1 In een slavische mond wordt het woord 'caesar' ongeveer 'tsesar', met de nadruk op de tweede lettergreep, wat tenslotte 'tsar' werd. 2 Dochter van de laatste Byzantijnse keizer Konstantijn XI

20 ook nog de vorstendommen die ooit door Litouwen op de Mongolen waren veroverd, en die op dat ogenblik bij de Pools-Litouwse dubbelstaat behoorden. Hij kon daarvan echter enkel Smolensk veroveren, en startte daarmee een reeks conflicten met Polen en Litouwen die zouden blijven doorgaan tot in de 20 ste eeuw. Ivan de verschrikkelijke Ivan IV (de Verschrikkelijke, reg ) veroverde zich als eerste een weg naar zee, stichtte de noordelijke zeehaven Archangelsk en veroverde de khanaten van Kazan, Astrakhan en Sibir. Enkel de Krimtataren lieten zich niet overrompelen, maar de verovering door Rusland van de wouden en de steppen van Siberië was begonnen. Ivan beperkte de bewegingsvrijheid van de boeren (lijfeigenschap) en richtte de Opriczniki op, een soort geheime politie, die hij gebruikte om zijn wil op te leggen. Deze politie moordde zowat heel Novgorod uit toen deze stad haar eeuwenoude autonomie wenste te behouden. Ivan oefende absolute macht uit op een gruwelijke wijze. Dat had hij blijkbaar nog van de Tataren 1. Bijna tweehonderd vijftig jaar hadden die het Russische gebied beheerst. Zij hadden het geïsoleerd van het Westen en van Byzantium, waardoor een culturele achterstand was ontstaan van minstens twee eeuwen. Zij hadden barbaarse wetten gehanteerd en onmenselijke straffen. De meestal ongeletterde vorsten hadden elkaar de macht betwist en hadden op hun beurt de volstrekte onderworpenheid van hun onderdanen geëist, waardoor het land was weggezakt in een wrede, nagenoeg 'geïnstitutionaliseerde' barbarij. Dit aspect wreedheid zou nog lang een kenmerk blijven van de Russische machtsuitoefening. Ivan IV poogde maar slaagde er niet in, zich een doorgang te veroveren naar de voor de handel veel belangrijkere Baltische Zee (Oostzee). Hij werd daar 'afgeblokt' door de tweede Pools-Litouwse gekozen koning Stephan Batory. Deze zocht na Iwan's dood nog toenadering tot Moskou met een voorstel tot een unie met de Pools- Litouwse dubbelstaat, vooral om front te vormen tegen de in het zuiden oprukkende Ottomaanse troepen, die na de val van het Byzanthijnse rijk steeds verder Europa binnendrongen. De burgeroorlog. Bemoeienis van Polen-Litouwen. Maar Batory stierf en Moskou kwam in een burgeroorlog terecht. Ivan IV had in een driftbui immers zijn eigen troonopvolger doodgeslagen. Zijn andere, mentaal ziekelijke zoon, werd daardoor tsaar maar was totaal onbekwaam, waardoor de feitelijke macht uitgeoefend werd door diens voogd Boris Godunow. Het opdagen van verschillende troonpretendenten (de valse Dmitri's'), leidde uiteindelijk tot burgeroorlog ('Tijd der Troebelen'). Zygmunt III Wasa, koning van Polen-Litouwen en opvolger van Stephan Batory, had zich in die burgeroorlog duchtig gemengd, en zijn zoon Wladisław bezette zelfs enkele jaren de tsarentroon. Zygmunt onttrok de Orthodoxe Kerk van Polen- Litouwen aan het Patriarchaat van Moskou, door te bekomen dat deze zich terug 1 Ivan III was verre familie van Dzengis Khan. Een van zijn voorvaderen was gehuwd met een rechtstreekse afstammelinge van Dzjengis Khan

21 onder het gezag stelde van de paus (Unie van Brześć-Litowsk, zie verder). Zij mocht daarbij haar (oosterse) ritus behouden, zodat voor de gewone christen nauwelijks iets veranderde. Dit alles verzuurde de relaties tussen Polen-Litouwen en Moskou, en Batory's idee voor een unie verdween definitief in de prullenmand. De burgeroorlog in Moskou eindigde pas in 1613 toen de eerste Romanov (Michael I) op de troon kwam. Peter de Grote. Rusland Het nieuwe Rusland kreeg definitief gestalte met Peter I (de Grote, reg ). Op het einde van de grote Noordse Oorlog met Zweden en Polen-Litouwen, zou deze eindelijk voor Rusland een toegang tot de Baltische kust veroveren. Hij bouwde er meteen een nieuwe haven en hoofdstad, St-Petersburg, zijn 'venster op West- Europa. Na een lang verblijf in West-Europa, was hij overtuigd van de noodzaak in zijn land grondige hervormingen door te voeren. Hij startte met de ondertussen typische grote hardvochtigheid een binnenlandse europeanisering. De anekdote gaat dat hij zelfs belasting hief op het dragen van baarden, en edelen dwong zich te scheren en westerse kledij te dragen. Dit lijkt banaal, maar was in het toenmalige Rusland een regelrechte aanslag op de Russische ziel. Het land kwam echter langzaam maar zeker uit zijn eeuwenoude isolement. Maar de eerste Russische universiteit komt er pas in Met en vooral door de aanhechting van grote Poolse en Litouwse gebieden (opdeling van Polen-Litouwen op het einde van de 18 de eeuw, onder Katharina II) haalde het in één klap een heel stuk West-Europese cultuur binnen. Figuur 9: Peter de Grote

22 - 22 -

23 Het koninkrijk Polen. De Piast-dynastie In de 10 de eeuw beschreef Ibrahim Ibn Jacob al een economisch en militair degelijk georganiseerde natie op het huidige Poolse grondgebied. Legenden en andere nietgeschreven bronnen vermelden Piast als chef van de Polanen, die erin geslaagd was met enkele stammen een staatkundige eenheid te vormen. Piast zou dan zijn opgevolgd achtereenvolgens door Siemovit, Leszek, Siemomyśł, en ten slotte Mieszko. De kerstening van Polen. Mieszko I. Boleslaw I Mieszko I Onder Mieszko I Dagome (Mieczysław, zoon van Siemomyśł, reg ) omvatte het land de Wislanen ( Kleinpolen rond Kraków), de Slezanen ( Silezië rond Wrocław) en de Polanen ( Grootpolen rond Poznań). In Kiev regeerden tijdens Mieszko s periode achtereenvolgens Olga, Sviatoslav en Vladimir de Grote. Figuur 10: Mieszko I Dagome. Figuur 11: 965 Mieszko I kerstent Polen Met zijn bekering tot het christendom in 966, consolideerde Mieszko de onafhankelijkheid van zijn land tegenover Otto II, de opdringerige keizer van het Heilige Roomse Rijk. Een conflict met deze om Pommeren werd door Mieszko in 979 gewonnen. Deze stichtte in het veroverde gebied een nieuwe stad niet ver van de monding van de Wisła (Vistula, Weichsel): Gdańsk

24 Bolesław I Chrobry In 1000 werd in Gnieżno onder Bolesław I (Chrobry, de Dappere, geb. 967, reg ), zoon van Mieszko I, een Poolse kerkprovincie opgericht, die rechtstreeks onder pauselijk gezag werd gesteld (en dus onafhankelijk was van de Duitse keizer). In opdracht van de paus stuurde Bolesław de Boheemse monnik Wojciech (Adalbertus) voor evangeliseringswerk naar Pruisen (ten noordoosten van het toenmalige Polen), maar deze werd er vermoord. Bolesław kocht zijn lichaam van de Pruisen af en liet het begraven in de kathedraal van Gnieżno. De Duitse keizer Otto III was met deze monnik persoonlijk bevriend en kwam op pelgrimage naar diens schrijn in Gnieżno. Hij werd er met groot vertoon door Bolesław ontvangen, waarna een periode van groot wederzijds respect en zelfs vriendschap ontstond tussen de beide naties. Figuur 12: Boleslaw I Chrobry Figuur 13: De kroning van Bolesław Chrobry. (Schilderij van Jan Matejko) Na de dood van de Duitse keizer 1 Otto III, ontstond nieuwe onenigheid, vooral omdat Bolesław de koningskroon opeiste. De nieuwe keizer Hendrik II weigerde dat en startte, gesteund door Bohemen, een strafexpeditie. Hij werd echter door Bolesław verslagen. In het verdrag van Bautzen (1018) moest Hendrik zijn aanspraken op enkele betwiste gebieden, inbegrepen heel Moravia, aan Polen afstaan. Bolesław bemoeide zich ook met de enkele jaren durende broederstrijd voor de opvolging van Vladimir de Grote in Kiev Rus. Hij steunde daarin zijn schoonzoon 1 Keizer van het Heilige Roomse Rijk

25 Sviatopolk, één van de gegadigden voor de troon, die uiteindelijk in 1054 die troon aan zijn broer Jaroslav (de Wijze) moest laten. Bolesław hield er wel een kleine gebiedsuitbreiding aan over: het gebied tussen de rivieren San en Bug (met Lublin). Figuur 14: Een kaart van het Polen van Bolesław Chrobry. Figuur 15: In Gnieżno staat naast de kathedraal een standbeeld voor Bolesław Chrobry. Beide herinneren aan belangrijke gebeurtenissen in de Poolse ontstaansgeschiedenis. Rechts de sarcofaag van de heilige Wojciech (Adalbertus) in de kathedraal. In 1025 werd Bolesław in de kathedraal te Gnieżno tot koning gekroond. In hetzelfde jaar nog werd hij opgevolgd door zijn zoon Mieszko II (Lambert, reg ). Deze kreeg al snel binnenlandse moeilijkheden en bij zijn dood vertoonde het land vele tekenen van verdeeldheid. Mazowia, een hertogdom gelegen rond het huidige Warszawa, ging zelfs lange tijd zijn eigen weg. Dit alles verleidde Bohemen (met Bratislav I) tot een invasie, waarbij het Silezië (Sląsk) annexeerde. Kazimierz I Odnowiciel Met de hulp van Jaroslav de Wijze van Kiev kon Mieszko's zoon, Kazimierz I (Odnowiciel, de Vernieuwer, reg ), het land terug onder controle krijgen. Dat bondgenootschap met Jaroslav werd bezegeld door het huwelijk van Kazimierz met een van Jaroslav's dochters. In 1040 verhuisde Kazimierz I de Poolse hoofdstad van Gnieżno naar Kraków, waar hij op de Wawel de Kathedraal liet bouwen. Verder voerde hij een systeem van

26 ridderschap in door rechten te verlenen (bijvoorbeeld erfelijk landbezit) in ruil voor militair engagement. Figuur 16: De Wawel-burcht in Kraków In 1079 kwam Bolesław II (Smiały, de Stoute, reg ) in conflict met de bisschop van Kraków, Stanislaw Szczepanowski die de koning beschuldigde van wanbeheer en losbandig leven. De bisschop werd van hoogverraad beschuldigd en in zijn kerk vermoord. Voor de koning werd deze historie een zware misrekening en hij moest uiteindelijk het land ontvluchten. Hij werd opgevolgd door Władisław I (Herman, reg ). Figuur 17: De grote markt in Kraków met de lakenhalle en stadhuistoren. Figuur 18: Onderaan het hoofdaltaar van de kathedraal op de Wawel met de sarcofaag van Bisschop Stanislaw Szczepanowski die de patroonheilige van Polen werd (Sint Stanislaw)

27 Opdeling van het rijk. Senioraat Bij de dood van koning Bolesław III (Krzywousty, Scheefmond, reg ) in 1138 omvatte Polen het huidige Wielkopolska (Grootpolen), Małopolska (Kleinpolen), Mazowsze, Pomorze (Pommeren) en Sląsk (Silezië), met steden als Kraków, Sandomierz, Kalisz, Wrocław, Poznan, Plock. Dat was nagenoeg het huidige Polen. Om onenigheid te vermijden verdeelde hij bij testament het land onder zijn zonen, waarbij echter slechts één van hen het senioraat kreeg, dat de koningskroon en Kraków inhield. Dat had hij blijkbaar geleerd van Jaroslav van Kiev, en net als voorheen in Kiev Rus begon, precies hierdoor, een periode van verdeeldheid, die in Polen 150 jaar zou duren. In die periode regeerden in Kraków de volgende (ongekroonde) vorsten: Władisław II (Wygnaniec, de Banneling, reg ), Bolesław IV (Kędrzierzawy, Krulhaar, reg ), Mieszko III (Stary, de Oude, reg ), Kazimierz II (Sprawiedliwy, de Rechtvaardige, reg ), Leszek I (Biały, de Witte) and Mieszko III (Stary, reg ), Władisław III (Łaskonogi, Spillebeen, reg.1202), Leszek I (Biały, de Witte, reg ), Mieszko (Platonogi, reg ), Leszek I (Biały, de Witte, reg ), Władisław III (Łaskonogi, Spillebeen, reg ), Konrad I (Mazowiecki, reg ), Henryk I (Brodaty, met de Baard, reg ), Henryk II (Pobozny, de Vrome, reg ), Konrad (Mazowiecki, reg ), Bolesław V (Wstydliwy, de Schuchtere, reg ), Leszek II (Czarny, de Zwarte, reg ), Henryk IV (Probus, reg ), Przemysł II (reg ), Wacław II (Czeski, reg ). De Duitse ridderordes In 1226 deed Konrad Mazowiecki een beroep op de Duitse ridderorde 1 om zich te verdedigen tegen de invallen van Pruisen en Balten. Hij schonk hen in ruil Chełmnoland, de streek rond de stad Chełmno aan de Wisła ten zuiden van Gdańsk. De kruisridders gebruikten deze gelegenheid echter om voor zichzelf nog meer land te veroveren en zich daar definitief te vestigen. Dat zal in belangrijke mate de verdere geschiedenis van Polen bepalen. De Tataren Halfweg de 13 de eeuw werd ook Polen herhaaldelijk door de Tataren (Mongolen) aangevallen, die tot in Silezië doordrongen. Bij een van deze aanvallen werd de stad Kraków helemaal verwoest. Een legende zegt dat de stad in feest was bij de eerste Tataarse aanval. De torenwachter op de grootste toren van de O.L.V. kerk (fig.11) blies het alarm (Hejnał) om de feestvierenden te verwittigen voor de naderende aanval. Nog vòòr het einde van zijn signaal, werd hij echter door een Tataarse pijl 1 Deze ridderordes, ook kruisridders genoemd, werden oorspronkelijk gesticht om het christendom te verdedigen tegen aanvallen van de islam, en om de pelgrims naar het Heilige Land te beschermen

28 getroffen. De plots onderbroken Hejnał wordt nog altijd dag en nacht, elk uur geblazen vanop dezelfde toren, ter herinnering. Figuur 19: De O.L.V.-kerk op de grote markt van Kraków. Figuur 20: 1241 De slag tegen de Tataren in Legnica, Herstel van de eenheid. Kazimierz Wielki Toen de Tataren zich uit centraal Europa terugtrokken, bleef Polen meer dan ooit verdeeld achter. Steeds meer Joodse en Duitse inwijkelingen kwamen er zich vestigen. De Duitsers kwamen vooral steden bouwen of heropbouwen waaronder Wroclaw (Breslau), Poznan (Posen), Kraków (Krakau), enz. De Joden trokken voornamelijk weg uit West-Europa wegens het voor hen vijandig klimaat daar en wegens de nieuwe mogelijkheden die in Centraal-Europa voor hen ontstonden. Door de aversie van de doorsnee Pool voor het stadsleven 1, beheersten deze inwijkelingen vrij snel het toenmalige stadsbeeld en kregen zij een groot deel van de economische macht in handen, wat nog lang zo zou blijven en meermaals aanleiding 1 Zeker een grondbezitter had geen belangstelling voor het stadsleven, zelfs een zekere weerzin er tegen. Niet alle edelen (szlachta) waren grondbezitters. Maar een edelman zonder grond, nam dienst in het leger van de koning of trad in dienst bij een van zijn rijkere standgenoten, bijvoorbeeld als huismeester of zaakvoerder. Hij bleef daarbij als edele gerespecteerd, behalve als hij zich in de stad ging vestigen!

29 zou geven tot ernstige geschillen. Tevens ging Sląsk (Silezië) verloren aan Bohemen, en namen de Duitse kruisridders bezit van Poolse gebieden in het Noorden, zoals Pomorze (Pommeren) en Gdańsk (Danzig, 1308). Een confederatie van deze ridderordes met semi-onafhankelijke steden (de Hanze-liga) zou tot in de 16 de eeuw de economische (en dikwijls ook de politieke) controle behouden over de Baltische streken. Polen kreeg terug een koning met Przemysł II (reg ), die werd opgevolgd door Wacław II (Czeski, reg , reeds koning van Bohemen, vanaf 1300 ook koning van Polen), en Wacław III (Czeski, reg , ook koning van Bohemen en Hongarije). Maar het was Władisław I (Łokietek, de Korte, reg ) die de eenheid van het koninkrijk wist te herstellen, eerst als militair onder Wacław II en Wacław III, daarna als koning (gekroond in 1320). Hij maakte een einde aan de fatale senioraatsregel die het land zo had verdeeld. Wladyslaw s zoon en opvolger Kazimierz III (Wielki, de Grote, reg ) gaf prioriteit aan orde en rust, en deed daarom afstand van Sląsk (Silezië), dat tot 1740 deel werd van Bohemië. In ruil liet de Przemysł-dynastie haar aanspraak op de Poolse troon definitief vallen. Figuur 21: Links Kazimierz III Wielki. Rechts zijn graftombe in de Kathedraal op de Wawel te Kraków Kazimierz sloot een 'eeuwige vrede' met de kruisridders in Oost-Pomorze, onderhield goede betrekkingen met Litouwen (huwde met een zus van Algirdas van Litouwen, zie verder), gaf verregaande autonomie aan de adel, stelde een einde aan de roofridderlijke praktijken, bewerkte een zekere verdraagzaamheid tegenover de Duitse inwijkelingen en gaf afzonderlijke stadsrechten aan de Joodse wijken in de grote steden (vb. Kazimierz nabij Kraków). Bij het terugdringen van de Tataren met Algirdas van Litouwen kon Kazimierz, een deel van het vroegere Kiev Rus, Halicz, bij Polen inlijven, waardoor ook Rutheense

30 en Armeense 1 gemeenschappen deel gingen uitmaken van het land. Ook zij kregen hun afzonderlijke rechten en konden vrij hun godsdienst belijden. In ruil voor de erkenning van hun culturele eigenheid onderwierpen deze inwijkelingen zich aan de Poolse rechtspraak. Kazimierz stichtte een universiteit in Kraków, stelde een mijnwerkersrecht op voor de zoutmijnen (Wieliczka), hervormde het muntstelsel en vernieuwde de steden 2. De economie groeide (vooral textiel) en Polen werd een voorname graanleverancier voor de rest van Europa. In 1370 stierf Kazimierz III Wielki zonder troonopvolger. Dit betekende dus het einde van de Piast-dynastie. Hij werd opgevolgd door zijn neef Ludwik (Węgerski, 'de Hongaar', Lodewijk van Anjou, reg , ook koning van Hongarije). Maar deze stierf al in 1382, en liet daarbij de Poolse troon aan zijn achtjarige dochter Jadwiga (reg ). 1 In de 11 de eeuw werd Armenië veroverd door de Turken. Hierdoor was een emigratie o.a. naar Centraal en Oost- Europa begonnen. 2 Van hem wordt gezegd dat hij Polen erfde in hout en het naliet in steen

31 Het grootvorstendom Litouwen Hoewel de Litouwers reeds schriftelijke werden vermeld (1009, Kvedlinburg kroniek), en er een uitvoerige vorm van onderling overleg bestond, was er geen echte Litouwse staatkundige eenheid. Enkele Baltische vorsten uit die periode waren Dangerutis (ca 1213), Stekse (ca 1214), Zivinbudas, Rimgaudas (Ryngolt), Dausprungas, Mindaugas (Mindowe), Danjotas, Vilikaila, Ruskaitis, Bulionis, Rowmund ( ). Terwijl het verdeelde Polen en Kiev Rus door de Tataren werden overrompeld, veroverden Germaanse ridderorden (Teutoonse orde, Livoonse orde en Broeders van het Zwaard, ook kruisridders genoemd) grote delen van de Baltische streken. Hun oorspronkelijk doel was de kerstening van deze gebieden, maar in werkelijkheid werd dat enkel een voorwendsel voor de uitbreiding van het Germaanse machtsgebied. Als uitvalsbases werden een reeks burchten gebouwd, waar omheen later steden ontstonden zoals Riga (oorspronkelijk een Finse nederzetting), Klaipeda (Memel), Toruń (Thorn), Chełmno (Kulm), Kwidzyn (Marienwerder), Elbląg (Elbing), Malbork (Marienburg), en Kaliningrad (Königsberg). In 1309 werd Malbork hun hoofdkwartier. De ordes bevolkten het gebied met Duitse, Nederlandse, Kasjoebische en Mazovische kolonisten. De invloed van de oorspronkelijke bevolking, de Pruisen, werd hierdoor nagenoeg onbestaand en na een bloedig neergeslagen laatste opstand in 1260 verdwenen de (oorspronkelijke) Pruisen zelfs voorgoed van het Europese toneel. Mindaugas Zonder twijfel in een reactie op deze Duitse expansiedrift verenigde Mindaugas (Mindowe, tijdgenoot van Aleksander Nevski) tussen 1219 en 1236 een aantal lokale vorstendommen en legde zo vanuit Novogrudek (niet verwarren met Novgorod) de basis van het toekomstige vorstendom Litouwen. Maar snel bracht onenigheid met enkele van zijn bondgenoten Mindaugas leidende rol in gevaar. In ruil voor de kerstening van Litouwen vraagt én krijgt hij de steun van Landmeister Andrew von Stirland van de Livoonse Orde en in 1251 werden Mindaugas, zijn vrouw Martha, en een groot aantal Litouwers in het fort van Voruta gedoopt. Twee jaar later werd Mindaugas tot koning gekroond en erkende paus Innocentius IV een onafhankelijke kerkprovincie Litouwen. Figuur 22: Mindaugas (Mindowe), de eerste koning van Litouwen

32 Niet iedereen was het echter eens met deze gang van zaken. Niet met de kerstening, maar vooral niet met het verdrag met de Duitse Orde. Bovendien, ondanks de kerstening, bleven die ridderordes steeds meer eisen stellen wat regelmatig aanleiding gaf tot ernstige incidenten. Uiteindelijk werd Mindaugas door zijn neef Treniota in 1262 gedwongen zijn verdrag met de Duitse Orde te verbreken en deze de oorlog te verklaren. In het jaar dat daarop volgde heroverde Mindaugas Wenden (Cesis), Dorpat, (Tartu), Dunamunde (Ust-Dvinsk), Mazowia en Wolhynia. Na al dat succes keek Mindaugas ook uit naar gebiedsuitbreiding in het Oosten. Zijn groeiende macht en aanzien vormden echter een doorn in het oog van zijn neef Treniota, die in 1263 de macht grijpt en Mindaugas en diens zonen laat vermoorden. Met die moord werd meteen het christendom afgewezen en ging het koningschap verloren. Maar noch Treniota (reg ) noch zijn opvolgers slaagden erin het land samen te houden. Het is pas Vytenis (reg ) die de eenheid van Litouwen kon herstellen. Samogitia (noordelijke deel) bleef zich echter distantiëren van deze unificatie en wou onafhankelijk blijven. Het kwam daardoor snel onder Duits kruisridderlijk gezag. Figuur 23: De burcht in Trakai (Troki) van waaruit de Litouwse vorsten hun land verdedigden tegen de Germaanse ridderordes. Zij werd bewoond door Gediminas' zoon Kęstutis en is de geboorteplaats van Vytautas de Grote. Gediminas Vytenis werd opgevolgd door zijn broer Gediminas (Gedymin, reg ), die door een geslaagde huwelijkspolitiek de zuidelijke vorstendommen (huidig Witrusland of Belarus) weet in te lijven. Gediminas zoon Algirdas (Olgierd) huwde de enige dochter van de vorst van Vitebsk en werd zo diens opvolger. De jongste zoon Liubartas huwde de dochter van de vorst van Vladimir (Wolhynia) en erfde zo de noordelijke streken van Wolhynia (huidig Oekraïne). Hij onderhield ook goede relaties met het zich herstellende Polen (onder Wladyslaw I): zijn dochter Aldona huwde met de kroonprins daar (de latere Kazimierz III Wielki). Gediminas wordt erkend als een wijze heerser. Hij bouwde een sterk en efficiënt leger op, en bouwde vele forten en kastelen. Hij startte de bouw van de burcht in Trakai (Troki) en in 1323 stichtte hij de stad Vilnius (Wilno), die meteen hoofdstad werd. De Europese handelaars en grondbezitters werden uitgenodigd om in zijn nieuwe stad handelsactiviteiten te ontplooien. Gediminas stelde zich ook zeer

33 verdraagzaam op tegenover zowel de katholieke als de orthodoxe kerk, die hij opriep bij te dragen tot de vorming van zijn katholieke en orthodoxe onderdanen. Maar zelf bekeerde hij zich niet 1 en liet geen bekeringsactiviteiten toe. Zijn crematie geschiedde helemaal volgens de heidense tradities, mensenoffers inbegrepen. Figuur 24: Gediminas de Grote. Links zijn monument in het huidige Vilnius.Rechts de restanten van zijn burcht. Algirdas Gediminas werd opgevolgd door zijn zoon Jaunutis (Jawnuta, reg ). Jaunutis bleek al snel onbekwaam en in 1345 nam zijn broer Algirdas (Olgierd, reg ), de macht over. Terwijl zijn broer Kęstutis (Kiejstut) vanuit Trakai de Germaanse ridders op afstand hield, verdreef Algirdas in 1362 de Tataren uit het land van Kiev, Czernigow, Wolhynia, Podolia en bezette het hele bassin van de Dnjepr en de Dnjestr. In 1366 werd met Polen overeengekomen dat de meeste vorstendommen verspreid over het huidige Belarus en Oekraïne in Litouwen werden opgenomen. Galicia (Halicz) en het Westen van Wolhynia gingen naar Polen (Kazimierz Wielki). Hierdoor kwamen al deze streken later in de Pools-Litouwse unie terecht en dus onder de culturele invloed van West-Europa. Dat was helemaal anders in de overige vorstendommen, die samen tot het huidige Rusland zullen uitgroeien, maar nog lang geïsoleerd zouden blijven van de intellectuele evolutie in West-Europa. 2 Algirdas stierf in de zomer van Ook hij had veel respect getoond voor het christelijke geloof van het grootste deel van zijn onderdanen (zowel katholiek als orthodox), maar ook hij bekeerde zich niet 3. Hij werd volgens de traditionele heidense ritus gecremeerd, samen met 18 paarden en de meeste van zijn persoonlijke bezittingen. 1 Er was wel briefwisseling daaromtrent met paus Johannes XXII. Maar nogal wat historici menen dat die eerder als tactisch gemaneuvreer moet gezien worden. 2 Dit is tot op vandaag nog te merken. Westelijk Oekraïene leunt nog steeds erg aan bij het westen, terwijl het oostelijke landsdeel vooral op Rusland is geöriënteerd. 3 Er zijn bronnen (Bychowiec kroniek 16de eeuw) waarin gemeld wordt dat Algirdas zich zou hebben laten dopen volgens de orthodoxe ritus. Hoewel onder zijn bewind verschillende orthodoxe kerken werden gebouwd, wordt dat doopsel door de meeste historici zeer betwijfeld

34 Jogaila Figuur 25: Algirdas (Olgierd) van Litouwen Algirdas werd opgevolgd door zijn zoon Jogaila, maar Algirdas broer Kęstutis, die heel zijn leven trouw Algirdas had gesteund en min of meer samen met hem had geregeerd, eiste de troon voor zichzelf en greep in 1380 de macht. Twee jaar later werd hij door Jogaila echter terug afgezet. Kęstutis stierf in de daarop volgende gevangenschap; zijn zoon Vytautas (Witold) kon ontsnappen. Om de voortdurende Germaanse dreiging te beantwoorden, overwoog Jogaila een bondgenootschap. Mogelijkheden waren: in het oosten met het orthodoxe Rusland of in het westen met het katholieke Polen. Godsdienstig hoorde hij zelf bij geen van beide. Een keuze voor het oosten werd gesteund door het feit dat een meerderheid van zijn onderdanen orthodox waren. Maar aan de andere kant had de Russische kerk haar lot verbonden met het concurrerende vorstendom Moskou, en dus aan het gezag van de Tataarse Gouden Horde die ook voor Litouwen een voortdurende dreiging inhield. De keuze viel dus op Polen. Door de enorme uitbreiding van hun land waren de Litouwers op het einde van de 14 de eeuw uiteindelijk een minderheid in eigen land. De ambtelijke taal was het (kerk)slavisch en niet het Litouws en na de unie met Polen werd het Pools de taal van adel en ambtenarij. Hierdoor duurde het tot het einde van de 19 de eeuw vooraleer het Litouws een geschreven taal werd

35 De Jagiełło-dynastie Geregeerd door tiener-koningin Jadwiga moest Polen uitkijken naar een geschikte koninklijke gemaal en in Litouwen was grootvorst Jogaila op zoek naar een bondgenootschap. De Poolse adel was verder niet uit op een verlenging van de unie met Hongarije 1. Pools-Litouwse alliantie: Krevo 1385 Een en ander leidde in 1385 in Krewo tot een alliantie tussen Polen en Litouwen, die in 1386 werd bezegeld met het huwelijk van koningin Jadwiga van Polen met grootvorst Jogaila van Litouwen 2. Jogaila bekeerde zich daarbij persoonlijk tot het christendom en werd koning Władisław II Jagiełło (reg ) van Polen- Litouwen. Twee jaar later werd ook het niet-christelijke deel van Litouwen gekerstend 3. De Jagiełło-dynastie zou 200 jaar lang regeren over het Pools-Litouwse rijk. Figuur 26: Jadwiga en Władisław II Jagiełło Figuur 27: Het graf van Koningin Jadwiga in de kathedraal op de Wawel 1 De overleden koning, Jadwiga s vader, was ook koning van Hongarije. 2 Een huwelijksbelofte aan Wilhelm von Habsburg, hertog van Oostenrijk, werd daarmee verbroken. 3 De meer zuidelijke, op de Tataren veroverde gebieden, waren en bleven orthodox

36 Jadwiga, zelf eerder een slachtoffer van de huwelijkspolitiek, hield zich ver van de staatszaken en legde zich uitvoerig toe op cultureel en sociaal werk. Bij haar dood in 1399, op 25-jarige leeftijd, was ze zo enorm geliefd en aanbeden, dat ze vrij snel door de kerk werd zalig verklaard; vandaar haar wit marmeren graf in de kathedraal op de Wawel, dat bij bepaalde gelegenheden nog steeds bedolven ligt onder bloemen (Figuur 27). De neven Władysław Jagiełło (Jogaila) en Witold (Vytautas) verzoenden zich. Witold werd Grootvorst van Litouwen (reg ), onder de Poolse kroon. Hij vulde het vacuum op dat door de terugtrekkende Tataren werd achtergelaten en veroverde voor het koninkrijk Polen-Litouwen alle gebieden van de Oekraïne tot aan de Zwarte zee. Polen-Litouwen werd zo het grootste land in Europa en ging zich daarbij meer en meer op het westen oriënteren. Kort na zijn kroning verleende Wladysław Jagiełło stadsrechten aan Vilnius en, in navolging van zijn voorganger Kazimierz III, bijzondere rechten aan de joodse gemeenschappen van Vilnius (Wilno) en Trakai (Troki). In Vilnius zou die joodse gemeenschap uitgroeien tot de grootste in Europa. Enkel door de Tweede Wereldoorlog in de 20 ste eeuw kwam er een einde aan. De slag bij Grunwald (1410) In het Noorden bleven de Germaanse ridderordes een voortdurende bedreiging vormen. Zij weigerden de kerstening van Litouwen te erkennen, volgens sommigen omdat daardoor hun oorspronkelijke reden van bestaan, de kerstening van de heidenen, was weggevallen. Van 1401 tot 1410 was er bijna permanent oorlog, die tenslotte uitliep in een historische veldslag nabij Grunwald (Tannenberg) in Figuur 28: Wladyslaw Jagiello and Witold in de slag bij Grunwald (Tannenberg). In de slag bij Grunwald werden de ridderordes grondig verslagen door het Pools- Litouwse leger onder leiding van de neven Władisław Jagiełło en Witold Wielki (Vytautas de Grote). Zij moesten Samogitië (het huidige Westen van Litouwen) aan Litouwen afstaan (Eerste vrede van Toruń, 1411) en een enorm geldbedrag opbrengen. De Germaanse Drang nach Osten (toen al een probleem!) werd voor een tijd gestopt. Een standbeeld voor Władisław Jagiełło tegenover de Barbakan in Kraków gedenkt deze overwinning

37 Figuur 29: Władisław Jagiełło. Een monument ter herdenking van de slag bij Grunwald (Tannenberg) in Witold werd in 1430 als Grootvorst van Litouwen opgevolgd door Svitrigaila (reg ) en daarna door Zygmunt (reg ), maar in 1440 was er voor Zygmunt geen opvolger meer uit de lijn van Witold. Daardoor kwam ook de titel van grootvorst van Litouwen toe aan de nakomelingen van Władisław Jagiełło en werd diens zoon Kazimierz Jagiełło grootvorst. Władisław Jagiełło zelf werd als koning in 1434 opgevolgd door zijn oudste zoon Władisław III Jagiełło (Warnenczyk, reg , ook koning van Hongarije). Maar aan de zuidoostelijke grenzen van het rijk begonnen de Turken zich meer en meer te manifesteren en Władisław III sneuvelde in een van de daaruit voortkomende oorlogen 1. Daardoor werd in 1446 zijn jongere broer, die al Grootvorst van Litouwen was, tevens koning van Polen-Litouwen: Kazimierz IV Jagiełło (reg ). Pruisen onder Poolse soevereiniteit In 1440 verenigden de adel in Pruisen en de Hanzesteden Gdańsk (Danzig), Toruń (Thorn) en Elbląg (Elbing) zich tot de Pruisische Bond, die tegen de Duitse ridderordes in opstand kwam en daarbij in 1454 ruggesteun vroeg en kreeg van Kazimierz IV van Polen. Hierop volgde de dertienjarige Pools-Pruisische Oorlog, die eindigde met een Poolse overwinning. In 1466 (Tweede vrede van Toruń) verwierf Polen-Litouwen Pomorze (Pommeren), Ziemia Chełmińska (Kulmerland), Warmia (Ermland) en met de rebellerende steden Gdańsk (Danzig), Toruń (Thorn), Elbląg (Elbing) en Malbork (Mariënburg) het gehele westelijke deel van Pruisen. Het oostelijke deel moest de Poolse koning als leenheer erkennen. Na deze annexaties verplaatste de Duitse Orde haar hoofdkwartier van Malbork naar Köningsberg (nu Kaliningrad), dat tot aan de Tweede Wereldoorlog (1945) de hoofdstad van Oost- Pruisen zou blijven. 1 De Turken (Osmaanse Rijk) drongen steeds verder door in Europa. Zij veroverden geleidelijk aan de hele Balkan en in 1453 Byzantium. Pas in 1683 zullen zij in Wenen definitief tot staan worden gebracht door Jan III Sobieski

38 Figuur 30: De onderwerping van Pruisen werd door Jan Matejko vereeuwigd in een schilderij, waarop de grootmeester van de ridderorde knielt voor de Poolse koning (Hołd Pruskie, Nationaal Muzeum te Kraków). Hitler zou later opdracht geven dit schilderij tot elke prijs te vernietigen. Hij heeft het echter nooit kunnen vinden. In 1492 werd Kazimierz IV als koning opgevolgd door Jan I Olbracht Jagiełło (reg ). Een jaar later kreeg Polen-Litouwen een parlement (jawel!), zij het enkel bestaand uit edelen, bisschoppen en koninklijke raadgevers. Onder koning Aleksander Jagiełło (reg ) kreeg het koninkrijk zelfs een soort grondwet, waarin gesteld werd dat geen beslissingen meer konden genomen worden zonder de instemming van dat parlement. Figuur 31: Polen - Litouwen na de Vrede van Toruń (1466). Gedurende enige tijd was de Poolse koning ook koning van Hongarije. Aleksander werd als koning en als grootvorst opgevolgd door Zygmunt I Jagiełło (Stary, de oude, reg ) die meteen werd geconfronteerd met Oost- Pruisische onwil. Grootmeester Albrecht van Brandenburg-Ansbach weigerde nog verder het Poolse gezag in Oost-Pruisen te erkennen, lokte daardoor nogmaals een

39 oorlog uit, maar kwam daarmee in een uitzichtloze situatie terecht. Om hieruit te ontsnappen sloot hij zich aan bij de reformatie van Maarten Luther. Maar op diens advies legde hij het ambt van grootmeester neer en besloot het Poolse gezag toch te erkennen. In ruil daarvoor bekwam hij van koning Zygmunt I in 1525 de omvorming van Pruisen tot een erfelijk hertogdom, weliswaar onder zwaar protest van het Vaticaan en van de Duitse Orde. De gouden eeuw Polen-Litouwen werd in deze periode de machtigste staat in centraal Europa. Het strekte zich uit van de Baltische Zee tot aan de Zwarte Zee, en van Silezië tot aan de poorten van Moskou. Het omvatte nagenoeg één derde van het Europese vasteland. Naast Polen en Litouwers woonden er Balten, Pruisen, Ruthenen 1, Armeniërs 2 en Tataren 3 ; er woonden katholieken, lutheranen, orthodoxen, joden, moslims en karaïten 4 : een lappendeken van volken, etnieën en religies. Verdrukten uit andere landen van Europa vonden er een toevlucht. De graad van vertegenwoordiging in de besluitvorming (wel gereserveerd voor de szlachta of adel) was er hoger dan waar ook elders in Europa, en dat bleef zo tot in 1832 (Reform Act, Engeland). De koninklijke macht kon niet naar willekeur uitgeoefend worden. Elke inwoner was schatplichtig aan de eigenaar van het land waarop hij woonde. Hij betaalde meestal met een deel van de opbrengst van de grond, en moest in het oogstseizoen twaalf dagen per jaar werken voor de landeigenaar. 5 Hij was echter niet 'gebonden aan de grond', zoals in vele andere landen. Hij kon steeds weg op voorwaarde dat hij het hem toevertrouwde land achterliet, helemaal klaar voor de volgende oogst (geploegd en bezaaid). Na de vrede van Toruń (1466) ging de economie (vooral de export) spectaculair de hoogte in. De rijkere adel investeerde zwaar in mijnbouw en verdiende fortuinen met de handel in zout, zwavel, tin, lood en zink, en aan landbouwzijde leverde Polen- Litouwen graan aan zowat heel Europa. 6 1 Ruthenen zijn de oorspronkelijke bewoners van de streken van het huidige Oekraïene, Witrusland en Rusland, zowat de oorspronkelijke bewoners van het oude Kiev Rus. Ook de Kozakken noemden zichzelf zo. De opdeling in Oekraïeners, Witrussen en Russen is van latere datum. 2 In de 11 de eeuw werd Armenië veroverd door de Turken. Hierdoor begon een emigratie o.a. naar Centraal en Oost-Europa. 3 Na de Tataarse invasies en in de nasleep van de vele oorlogen met en tegen Polen-Litouwen hadden nogal wat Tataren zich definitief in Polen gevestigd. Ook zij kregen een eigen statuut binnen de staat, konden vrij hun godsdienst belijden en konden voldoen aan hun pelgrimsplicht naar Mekka. Zelfs tijdens het conflict met het Ottomaanse Rijk in 1683 te Wenen bleven zij loyaal aan de Poolse koning Jan III Sobieski. In de toenmalige adelijke Poolse klederdracht, haardracht en wapenuitrusting heeft zich lang een sterke Tataarse invloed getoond. 4 Karaïten zijn van oorsprong aanhangers van het Judaïsme. Zij kwamen uit streken waar zij zich moesten conformeren aan de Islam. Hun rituelen lijken daardoor erg op die van de islam, maar hun opvattingen zijn eerder joods: zij vieren bijvoorbeeld ook Pesach (Pasen). 5 Toen in de eerste helft van de 16 de eeuw de economie spectaculair bleef groeien, werd dat een tijd verhoogd tot 52 dagen per jaar! 6 Zowat 800 schepen graan per jaar gingen er van Gdańsk naar Brugge. Dat zijn er meer dan 2 per dag

40 Om arbeiders te lokken of te houden werden voordelen geboden, die in charters werden vastgelegd. Dat lokte heel wat inwijkelingen 1 en er ontstonden zelfs 'vrije' nederzettingen, groepen arbeiders die in eigen naam en in eigen beheer werkten. Ook zij die schatplichtig waren aan de landeigenaars konden rijk genoeg worden om hun verplichtingen tegenover de landeigenaar tegen betaling te laten volbrengen door ingehuurde krachten. Italiaanse, Duitse, Nederlandse en Vlaamse bouwmeesters kwamen kastelen en steden bouwen of vernieuwen, en een intens cultureel en economisch contact met de rest van Europa verhoogde de gemiddelde welstand en het cultureel niveau. Polen- Litouwen nam deel aan de renaissance. In 1473 werd in Kraków de eerst drukpers geïnstalleerd. Welstellende edelen en burgers gingen studeren aan de universiteiten van Wittenberg (luthers), Basel (calvinistisch), Bologna en Padua (katholiek). De eigen universiteiten waren vooral voor de (katholieke) clerus en de minder kapitaalkrachtigen. En in Wilno (Vilnius) ontwikkelde zich het belangrijkste centrum van Joodse cultuur in Europa. De deelname aan het culturele leven was niet voorbehouden aan de adel 2. Geestelijke en intellectuele vrijheid waren er geen ijdel begrip, en het land werd door de monarchie oordeelkundig uit de moorddadige strijd tussen reformatie en contrareformatie gehouden. Ook de positie van de vrouw was 'atypisch' voor die tijd 3. Grote namen uit die tijd zijn Mikolaj Kopernik (heliocentrisch wereldbeeld) en Jan Kochanowski (literatuur). In elk geval leefde de Pools-Litouwse doorsnee burger stilaan in de overtuiging dat Utopia wel degelijk kon gebouwd worden. Stanislaw Orzechowski, schrijver en politiek commentator uit die tijd, beschreef het politiek stelsel van zijn land als het beste van alle, in elk geval veel beter dan dat van om het even welk ander Europees land, vermits "het alle voordelen combineerde van zowel monarchie, oligarchie als democratie". Dat het dan misschien ook alle nadelen omvatte, ontging hem toen volledig. 1 Het is de tijd van "Allen die willen naar Ostland gaan!" 2 Bijvoorbeeld waren er toen meer boeren die gedichten schreven dan nu! (Janicki) 3 Zo heel vooruitstrevend (naar moderne maatstaf) was het echt niet, maar voor de Duitse dichter Conrad Celtis voldoende om te spreken van een 'amazonenmaatschappij'

41 Rzeczpospolita Obojga Narodów De laatste Jagielloniër was Zygmunt II August Jagiełło (reg ), een toonbeeld van jagielloons humanisme en tolerantie. Reformatie en contrareformatie brachten ook in Polen-Litouwen nieuwe ideeën en overtuigingen, en een groter katholiek engagement (vooral van de jezuieten) in bekeringswerk en onderwijs. Maar Zygmunt slaagde erin zijn land buiten de etnische en religieuze twisten te houden die overal in Europa de kop op staken. Protestantisme was populair bij de hogere adel en in de gebieden die lang onder Pruissische invloed waren geweest (Gdańsk, Toruń, Elbląg,... ). Velen die in eigen land vervolgd werden omwille van hun geloof (Nederland, Frankrijk, Silezië,... ), trokken naar Polen-Litouwen. Het Lutherse Livonia vroeg in 1561 bescherming tegen de groeiende Russische dreiging 1 en werd een tijd een autonoom gebied binnen Polen-Litouwen. Maar Zygmunt had geen erfgenaam voor de troon. Zelf katholiek aarzelde hij niet te huwen met de calvinistische Barbara Radziwiłł die echter snel na haar kroning stierf. Zij werd vermoedelijk vergiftigd door haar Italiaanse schoonmoeder, Bona Sforza. Zygmunt's volgende huwelijk met een Oostenrijkse hertogin was zuiver politiek en had uiteindelijk niet het gewenste resultaat, volgens sommigen door onwil van de koning die de dood van Barbara Radziwiłł nooit heeft kunnen verwerken. Figuur 32: Zygmunt II August bij het sterfbed van Barbara Rasziwill (schilderij van Jozef Simmler). De eerste republiek. De Unie van Lublin (1569) Koning Zygmunt was begonnen aan een grondige hervorming van het land. In zijn opvatting moest het één land worden, geen federatie zoals tot dan toe. De titel Grootvorst van Litouwen werd al een hele tijd nog enkel aan de koning zelf 1 Tsaar Iwan de Verschrikkelijke was belust op een doorgang naar de Baltische kust

42 toegekend, en oorspronkelijk Litouwse gebieden werden geleidelijk administratief bij Polen gevoegd (Podlesie, Wolhynia, Kiev). De koning word gekozen door een parlement De macht van de adel was zo groot geworden, dat Polen-Litouwen een soort adelsdemocratie zou worden met een parlement (sejm) en een gekozen(!) koning. Deze nieuwigheid werd voorzien nadat duidelijk werd dat er geen troonsopvolger zou zijn voor Zygmunt August. Op deze wijze kon geen van de rijke adellijke families de kroon definitief voor zichzelf verwerven. Wie koning wilde worden, moest het vertrouwen winnen van de adel en het was geen toeval dat velen van de gekozen koningen buitenlanders waren, dus zonder een eigen machtsbasis in het land. Liberum veto Elk individueel lid van de adel (op sommige ogenblikken bijna 15% van de bevolking) had stemrecht voor het parlement, en een liberum veto werd ingevoerd: er werd in dat parlement slechts beslist op basis van algemeenheid van stemmen. Eén tegenstem volstond in principe om een voorstel te verwerpen. Enkel in noodgevallen mocht een zich bedreigd voelend deel van het parlement zichzelf tijdelijk omzetten in een confederatie, waarna een gewone meerderheidsregel gehanteerd werd. Dit kwam min of meer neer op een soort legale staatsgreep. Multicultuur De nieuwe staatsvorm werd 'rzeczpospolita' genoemd (het Poolse woord voor republiek). Er kwam een soort scheiding van de machten en het parlement garandeerde gelijke rechten voor katholieken, protestanten, orthodoxen, joden en moslims. Het Pools dat duidelijk de taal van de adel was geworden, werd de staatstaal 1. Figuur 33: Van Zygmunt II stamt de verzameling (in Vlaanderen gemaakte) wandtapijten die in de koninklijke vertrekken op de Wawel te bezichtigen zijn. 1 Het waren vooral de ongeletterden (lagere landadel en boeren) die het gesproken Litouws tot in de 19 de eeuw zouden doen overleven

43 Met de Unie van Lublin in 1569 werd de eenheidsstaat geboren: het Pools-Litouwse Gemenebest of Rzeczpospolita Obojga Narodów (Republiek van beide Naties). Terwijl de andere landen van Europa, met de Habsburgers in Oostenrijk, de Bourbons in Frankrijk, de Tudors in Engeland, streefden naar een centraal autocratisch bestuur, naar ideologische eenheid en naar een stevige controle op het individu door middel van een groeiende bureaucratie, ging Polen-Litouwen de andere kant op. Er was wel een niet verwaarloosbare oppositie tegen een totale unificatie van beide landen vanwege een deel van de hogere Litouwse adel. Bij de besprekingen drong Jan Chodkiewicz, leider van de Litouwse delegatie lang aan op de gelijkheid en de autonomie van de beide naties, en gaf uiteindelijk slechts schoorvoetend toe aan de wens van de koning. In werkelijkheid werd de Act of Union slechts geleidelijk doorgevoerd en Litouwen behield steeds een behoorlijke autonomie tot aan het einde van de eenheidsstaat in De szlachta Er was dus geen echt centraal gezag. De eenheid van het land werd gedragen door de szlachta, de adel. Dit was ook geen elitaire bovenlaag zoals elders in Europa. Zij was geleidelijk aan gegroeid uit de locale clans uit de oudheid. Titels als graaf of prins waren er eigenlijk niet. Dragers ervan hadden die titel elders in Europa verworven. De helft van de adel had zelfs geen land en diende als militair voor de koning of bij de rijkere collega s als huismeester. Maar zij waren van adel en werden als zodanig behandeld. De andere helft van de adel bezat de grond. Het grootste deel van hen vormde qua rijkdom een soort middenklasse. Slechts een twaalftal families, magnaten genoemd, waaronder Czartoryski, Radziwill, Lubomirski, Zamoyski, Potocki, Chodkiewicz, Branicki, Pac,..., konden wat luister en vermogen betreft, wedijveren met de grootsten in Europa. Hun paleizen waren eilanden van beschaving en cultuur. Er hingen werken van Italiaanse en Nederlandse meesters, en er werden concerten, theatervoorstellingen en intellectuele discussies georganizeerd. Ook al waren ze politiek zeer actief, geen van deze families heeft ooit ook maar getracht de centrale macht naar zich toe te trekken. Stefan Batory Met de dood van Zygmunt August in 1572, eindigde dus na bijna 200 jaar de Jagiełło-dynastie. De Fransman Henryk Walęzy (Valois, reg ) werd in 1573 de eerste gekozen koning. Deze kon zich echter niet verzoenen met de godsdienstige toleranie waartoe hij verplicht werd 1 en met de weinig concrete macht die hij als koning van Polen kreeg. Hij verdween al snel terug naar Frankrijk om daar koning te worden (Henri de Valois). In 1575 werd de Hongaar Stefan Batory (reg ) tot koning verkozen. Deze stimuleerde overzeese handel en stichtte in 1579 de universiteit van Wilno (Vilnius). 1 Reeds bij zijn troonsbestijging was daaromtrent een incident met een lid van de Poolse adel. Henryk aarzelde te veel bij de desbetreffende clausule tijdens het afleggen van de eed van trouw aan de Rzeczpospolita

44 Van 1579 tot 1582 moest hij stand houden tegen Rusland, dat onder Ivan IV (de verschrikkelijke), Livonia aanviel (het huidige Letland en Estland). Ivan wilde absoluut een doorgang naar de Baltische kust. De Baltische regio werd na deze oorlog min of meer opgedeeld tussen Polen-Litouwen en Zweden, maar Rusland kreeg zijn doorgang (nog) niet. Batory zocht na de dood van Ivan de Verschrikkelijke nog toenadering tot Moskou met een voorstel tot een unie die eventueel kon uitgroeien tot een uitbreiding van de Rzeczpospolita tot drie naties. In het zuiden groeide het Ottomaanse rijk immers onrustwekkend en een vereniging van de beschikbare krachten leek een verstandige optie. Maar door Batory s vroegtijdige dood in 1586 en een vele jaren durende machtscrisis in Moskou (Tijd der Troebelen) raakten deze plannen in de vergetelheid. Zygmunt Wasa Stefan Batory werd opgevolgd door Zygmunt III Wasa, een Zweedse kroonprins met zeer veel ambitie, die zijn macht zeker niet tot Polen-Litouwen wou beperken. In 1594 werd hij ook koning van Zweden en voor een korte tijd ontstond er een personele unie tussen Zweden en de Rzeczpospolita. Zygmunt stelde zijn oom Karl aan als regent voor Zweden maar verbleef zelf in Warszawa, die hij tot hoofdstad van de Rzeczpospolita maakte omwille van de meer centrale ligging in het rijk. Figuur 34: De oude stadskern van Warszawa. Rechtsonder het koninklijk paleis. Unie van Brześć-Litowsk (1596) In 1596 bekwam Zygmunt dat de Orthodoxe Kerk van Polen - Litouwen, vooral gesitueerd in het grensland ( Ukrajna, het huidige Witrusland en Oekraïne) zich terug onder het gezag stelde van de paus (1596, Unie van Brześć-Litowsk) 1. Zij 1 Ze bestaan nog altijd, in Polen en vooral in Oekraïene, en worden soms Uniaten genoemd, verwijzend naar deze unie. Het zijn dus katholieken, maar hun ritus verschilt in niets van de orthodoxe. Hun bestaan is een van de

45 mocht daarbij haar (oosterse) ritus behouden. Dit was de geboorte van de Griekskatholieke kerk. Met deze stap vermeed de Poolse orthodoxie dat zij onder voogdij van het Patriarchaat van Moskou kwam, dat na de val van Constantinopel het belangrijkste centrum van de orthodoxe kerk was geworden. Zygmunts groeiende sympathie voor het katholicisme veroorzaakte ernstige conflicten met het protestantse Zweden en in 1599 werd hem de Zweedse kroon ontnomen, ten voordele van zijn oom (Karl IX). Maar hij zou blijven weigeren zijn aanspraken op de Zweedse troon te verzaken en de relatie met Zweden werd hierdoor behoorlijk gespannen. Zijn persoonlijke ambities lokten ook binnenlands geregeld conflicten uit. Een poging om het Liberum Veto af te schaffen veroorzaakte bijna een burgeroorlog. Tijd der troebelen in Moskou Zygmunt bemoeide zich ook met de burgeroorlog in Moskou ( Tijd der troebelen of de Dmitriaden ). Die waren een gevolg van de dood van Ivan de Verschrikkelijke in Omdat er geen opvolger was, waren er plots heel wat die meenden de troon te kunnen opeisen. In het daaruit voortkomende conflict riep een deel van de bojaren (Russische adel) de hulp in van Zweden. Een ander deel deed een beroep op Polen- Litouwen en bood zelfs de tsarentroon aan Zygmunt's zoon Wladisław. Het Pools- Litouwse leger versloeg de Zweden, trok in 1610 triomfantelijk Moskou binnen en Wladisław beklom enkele jaren de tsarentroon (Wladisław I 1, reg ). Maar Zygmunt wilde de troon voor zichzelf. De Russische adel eiste dan echter dat hij zijn residentie zou verplaatsen naar Moskou en zich zou bekeren tot de orthodoxie. Zygmunt wilde hierop niet toegeven, en moest de de tsarentroon laten aan Michael Romanov, de eerste Romanov op de Russsische troon. Slechts in 1634 deed Zygmunt afstand van zijn aanspraak op de Russische troon. Uiteindelijk resulteerde zijn hele Russische avontuur enkel in een kleine gebiedsuitbreiding voor de Rzeczpospolita, terwijl de ideeën van Zygmunts voorganger over een Pools- Litouws-Russisch gemenebest voorgoed in de prullenmand verdwenen. Zygmunt III werd opgevolgd door zijn zoon Wladisław IV Wasa (reg ), en deze op zijn beurt door Jan II Kazimierz Wasa (reg ). De Kozakken In 1648, bij het aantreden van Jan II Kazimierz, werden bovendien de eerste interne barsten in de Rzeczpospolita zichtbaar. In de Oekraïne (Ukrajna) woonden vooral Ruthenen 2 en Kozakken (hoofdzakelijk Dnjepr-Kozakken). Het woord Ukrajna betekent letterlijk 'grensland' of 'overgangsland'. Het verwees oorspronkelijk ook naar de zuidoostelijke grensgebieden van de Rzeczpospolita, die eigenlijk hedendaagse twistpunten tussen de Katholieke en de Orthodoxe kerkgemeenschappen. In 1620, met de Unie van Leopolis, stelt ook de Armeense kerk in Polen zich onder het pauselijke gezag met behoud van de eigen ritus en wordt de Armeens Katholieke Kerk. 1 De nummering is hier nogal verwarrend. Het is Władisław I Wasa in Rusland. Later wordt dezelfde persoon Wladisław IV in Polen-Litouwen. 2 De oorspronkelijke bewoners van Kiev Rus

46 overgangsgebieden waren tussen nomadengebieden en boerenvolk, en tussen slavische christenen en turks-tataarse moslims, moeilijk te controleren gebieden dus. Ook in Rusland waren er een dergelijk overgangsgebieden. Kozakken vormden geen afzonderlijk volk, ze waren van Slavische oorsprong en vestigden zich aan de oevers van de verschillende rivieren, zowel in Rusland als in Polen-Litouwen. Vandaar namen als Dnjepr-Kozakken, Don-Kozakken en Wolga-Kozakken. Maar ze vormden wel eigen gemeenschappen (stanitsas), en onderscheidden zich vooral door een zeer specifieke levenswijze rond paarden en ruiterij. Ze leefden in principe van veeteelt, maar in nogal wat gevallen eigenlijk van roof, en werden later ook een toevluchtsoord voor weggelopen horigen, verarmde edelen, en regelrechte vrijbuiters. Alhoewel niet officieel, werd een gezocht iemand die zich bij hen aansloot, verder met rust gelaten. De tsaar zou later die Kozakken heel dikwijls gebruikten als 'interventieteam' bij het onderdrukken van sociale onrust en het neerslaan van oproer. De Dnjepr-Kozakken hadden trouw gezworen aan de Pools-Litouwse koning, en kregen daarvoor een zekere vorm van autonomie. Zij vormden voor het land een buffer tegen de Krim-Tataren in de zuidelijke gebieden van de Rzeczpospolita. Samen met de andere bewoners van het grensland waren ze van oorsprong orthodox, en met de stichting in 1596 van de Grieks-katholieke kerk werd hen een vorm van een eigen identiteit aangeboden. Maar de meeste Kozakken wilden van die Grieks- Katholieke kerk niets weten en profileerden zich als de verdedigers van de ware orthodoxie. Hoewel de Oekraïners (letterlijk de 'grenslanders' dus, zoals er ook hooglanders en laaglanders waren) binnen de Rzeczpospolita dezelfde rechten hadden als de Polen en de Litouwers, werden culturele verschillen nogal eens oorzaken van conflict. Rusland, ondertussen onder Aleksej I (de tweede Romanov, reg ), meende bovendien nog altijd recht te hebben op de Pools-Litouwse gebieden van het oude Kiev Rus, en voerde er een politiek van destabilisering door bevolkingsgroepen tegen elkaar op te zetten. Welstellenden werden, ongeacht hun etnische achtergrond (Oekraïne had zijn eigen adel), steevast als 'Polen' beschouwd omdat zij deelnamen aan de op het westen gerichte 'Poolse' cultuur en in de meeste gevallen gewoon de 'Poolse' levenswijze hadden overgenomen. Dat adjectief 'Pools' werd nogal gemakkelijk als scheldwoord gebruikt. Zoals overal elders was de doorsnee bewoner bovendien schatplichtig aan de landeigenaar, wat inhield dat hij door deze tijdelijk kon worden opgeëist als arbeidskracht. Maar omdat de landeigenaars hun zakelijke belangen meestal door Joden lieten behartigen, werd dat door de opruiers vertaald als "uitgeleverd worden aan de Joden". Met dit alles was er tegen al dat 'Pools' en Joods een behoorlijke aversie ontstaan, die tot een hoogtepunt groeide, toen met de invoering van de eenheidsstaat de autonomie enigszins op de helling was komen te staan (voor alle deelgebieden trouwens). In deze geladen sfeer ontaardde een conflict tussen twee magnatenfamilies van de Oekraïne in een regelrechte opstand, onder leiding van Bogdan Chmielnicki, gesteund door een Kozakkenleger, en vurig werd aangemoedigd door Rusland. De opstand werd in 1651 wel bedwongen, maar in 1654 tekende Chmielnicki een

47 verbond met de Russische tsaar die daarop in 1655 de Rzeczpospolita binnen viel en zowat de oostelijke helft ervan bezette. In 1657 stierf Chmielnicki en werd opgevolgd door de veel gematigder Jan Wychowski. De Rzeczpospolita transformeerde zich tot de Rzeczpospolita Trojga Narodów (Republiek van de drie Naties, Unie van Hadziącz), waarbij het Oekraïense landsdeel erkend werd als derde deelstaat van de Rzeczpospolita, naast Polen en Litouwen. Met de slag van Konotop (1659) konden Oekraïners, Polen en Litouwers samen Rusland een eerste nederlaag toebrengen, waardoor dat gedwongen werd zich uit de Rzeczpospolita terug te trekken. Maar Wychowski werd gewipt door de zoon van Chmielnicki, die dan maar tegelijk trouw zwoer aan de Rzeczpospolita én aan de tsaar. Dat leidde tot nieuwe oorlogen, waarbij de Kozakken om de haverklap van kamp wisselden en meer en meer in onderlinge strijd verwikkeld raakten. Daardoor begonnen de zaken behoorlijk te lijken op een burgeroorlog. In 1662 werden de Russen uiteindelijk definitief verslagen. In het Verdrag van Andruszowo (1667) besloten de Rzeczpospolita en Rusland het Oekraïense gebied onder elkaar te verdelen volgens de Dnjepr 1. Oorlog met Zweden (de zondvloed ) Een deel van de protestantse adel was niet opgezet met de nieuwe té katholiek bevonden koning en was zelfs onderhandelingen begonnen met de Zweedse koning Karl X Gustav om delen van de Rzeczpospolita onder Zweeds gezag te brengen. De Pools-Litouwse koning, weigerde bovendien afstand te doen van zijn rechten op de Zweedse troon. Ook dat ontaardde in oorlog, waarbij de Zweden zelfs doordrongen tot in Częstochowa in centraal Polen. De Zweden werden geleidelijk teruggedreven, maar de gebieden rond Riga (het huidige Letland en zuidelijk Estland) gingen voor Polen-Litouwen definitief verloren. Al deze oorlogen kostten de Rzeczpospolita ongeveer één derde van haar bevolking 2, en beukten een flinke deuk in haar tolerantieblazoen. Het ging in al deze troebelen immers ook om protestanten of orthodoxen tegen katholieken, en Oekraïners en Russen tegen Polen en Joden enz. Nagenoeg de hele 17 de eeuw stond Polen-Litouwen onder vuur tijdens oorlogen met Zweden, Turken en Russen. Zweden wilde zijn macht over de baltische kusten uitbreiden, Rusland wilde nog steeds een stuk van die baltische kust en na de val van Constantinopel was het Ottomaanse Rijk alleen maar gegroeid en bedreigde het de zuidelijke grens van de Rzeczpospolita. Deze kon in al die conflicten slechts stand 1 Het huidige sociaal-culturele verschil tussen westelijk en oostelijk Oekraïene vindt zijn oorsprong in deze scheiding. 2 Dat is verhoudingsgewijs meer dan tijdens de Tweede Wereldoorlog, die aan de toenmalige Poolse staat 20% van haar bevolking kostte

48 houden dank zij grote militaire ervaring en bekwame generaals: Jan Karol Chodkiewicz, Jan Zamoyski, Stanislaw Koniecpolski and Stanislaw Zołkiewski met overwinningen in Salaspils of Kircholm (1605), Kluszyn (1610), Chocim (1621). Figuur 35: De hoofdkerk in Częstochowa. Volgens de legende keerden daar in 1655 tijdens de Zweedse invasie de krijgskansen door een miraculeuze tussenkomst van de Zwarte Madonna, een ikoon dat nog steeds bewaard wordt in het plaatselijke klooster. Sedertdien is Częstochowa een beroemd bedevaartoord. En Pruisen? Figuur 36: Jan Karol Chodkiewicz Was de relatie met Zweden en Rusland behoorlijk problematisch, deze met Pruisen was al een hele poos vrij goed. Tijdens een van de oorlogen met Zweden in 1660 kreeg de Rzeczpospolita zelfs de steun van de Pruisische keurvorst Frederik Willem van Brandenburg. Sinds 1618 bestuurde deze Pruisen (Königsberg) en Brandenburg (Berlijn). Beide landsdelen werden toen door huwelijk verenigd. Door zijn steun en bemiddelende rol tijdens de oorlog met Zweden verwierf keurvorst Willem van Jan II Kazimierz het vrij bezit van het hertogdom Pruisen. In 1701 werd dit nieuwe Pruisen een koninkrijk en evolueerde onder Frederik II (de Grote) tot een machtige militaire staat, die in 1871 onder Wilhelm I een keizerrijk zou worden. De Turken Tijdens de korte regeerperiode van Michael Korybut Wiśniowiecki (reg ), slaagden ook de Turken er in Polen binnen te dringen en bezetten Podholia en de gebieden ten Zuiden van Kiev. Hun bedoeling was zover mogelijk in Europa door te dringen, maar in 1673 bracht hetman (generaal) Jan Sobieski hen in Chocim tot

49 staan. Sobieski werd een jaar later verkozen tot koning: Jan III Sobieski (reg ). Als negen jaar later in 1683 de Turken dan maar langs Hongarije en Oostenrijk naar Centraal- Europa trachtten door te dringen, kwam Jan III Sobieski de verslagen Oostenrijkers te hulp en bracht de Turken nogmaals tot staan, dit keer in Wenen. Door dit ingrijpen van het Poolse leger ging Oostenrijk net niet ten onder. Het kon zich herstellen, grote gebieden (zoals Hongarije) op de terugtrekkende Turken veroveren en zich uiteindelijk ontwikkelen tot de derde grote keizerlijke gebuur van Polen. Figuur 37: Jan III Sobieski. Door de Turken de leeuw van Lechistan genoemd Figuur 38: Het koninklijke zomerverblijf van Jan Sobieski in Wilanów nabij Warszawa

50 - 50 -

51 Het begin van de ondergang Tot net in de 18 de eeuw werkte het systeem van het kieskoninkrijk en bracht het grote individuele vrijheid mee; vooral voor de kiesgerechtigden. Een kandidaat koning moest immers de gunsten van de kiezers winnen. Bovendien nam de Sejm slechts beslissingen met algemeenheid van stemmen (Liberum Veto), zodat elk lid van de Sejm eigenlijk een vetorecht had. Het liberum veto wordt een probleem Maar precies dat vetorecht maakte een degelijk bestuur geleidelijk onmogelijk. Het werd steeds maar moeilijker eenparigheid van stemmen te bereiken, omdat steeds meer staatshoofden van elders hun invloed lieten gelden om de kandidaat of de maatregel van hun voorkeur te ondersteunen. De vergaderingen van de Sejm werden behoorlijk lang en tumultueus, en de keuze van een nieuwe koning liep steeds vaker uit op een crisis. Het mechanisme voor de ondergang zat in de Rzeczpospolita ingebakken. De buurstaten Pruisen, Oostenrijk en Rusland hadden zich tot machtige staten ontwikkeld en werden geregeerd met absolute macht in handen van de respectievelijke koningen en/of keizers. Deze verlichte despoten, konden heel gemakkelijk hun invloed doen gelden in de besluitvorming van de Rzeczpospolita. Vooral Rusland manipuleerde er duchtig op los, waardoor in de Rzeczpospolita corruptie en onbekwaamheid onrustwekkende vormen aannamen, en de zo gekoesterde vrijheid afgleed naar anarchie. Door Russische manipulatie kwam August II Mocny (von Sachsen, reg ) op de troon in de Rzeczpospolita. Deze had daar echter weinig belangstelling voor en kwam zelden in het land 1. Wel trok hij samen met Rusland op tegen Zweden. Rusland was immers nog steeds op zoek naar een toegang tot de baltische kust. Maar Zweden was sterker dan verwacht en August moest onder druk van het parlement plaats ruimen voor Stanislaw I Leszczynski (reg ). Toen Rusland in 1709 met Peter de Grote uiteindelijk toch de Zweden versloeg, en haar deel van de baltische kust veroverde, manipuleerde het August terug op de Poolse troon (reg ). In 1716 reduceerde deze met de steun van een deel van de aristocratie en een corrupt parlement het leger tot man. Toen hij een jaar later in conflict kwam met dat parlement, riep hij gewoonweg de steun van Rusland in. Tegen de prompt geleverde hulp was het gekortwiekte leger niet meer opgewassen en de Rzeczpospolita verloor definitief een behoorlijk stuk autonomie. Van toen af waren er voortdurend Russische troepen in Polen, Litouwen en Oekraïne gestationneerd, zelfs zonder goedkeuring van het parlement. 1 Hij was duidelijk een druk bezet man: hij had meer dan 300 (driehonderd) kinderen

52 In 1733 stierf August II en werd nogmaals opgevolgd door Stanislaw I Leszczynski (reg ). Maar dat was weer tegen de zin van Rusland dat militair ingreep en de verkiezingen liet herdoen 1. Rusland wou en verkreeg Frederik August III (von Sachsen, zoon van August II, reg ) op de troon. Deze kwam zelfs niet eens naar Warszawa, hij bleef in Dresden en bemoeide zich noch minder met de Rzeczpospolita dan zijn vader. Stanislaw August Poniatowski: de laatste koning De Sachsische 'heerschappij' (van 1697 tot 1763) werd een nationale ramp en bracht het land op de rand van de anarchie. Toen in 1763 ook August III stierf, was het heel eenvoudig Katharina II, de Russische tsarina, die bepaalde wie zijn opvolger werd: haar ex-minnaar Stanislaw August Poniatowski. Tot grote Russische ergernis doorzag deze echter de gevaarlijke situatie waarin het land zich bevond en begon samen met een hervormingsgezind deel van de adel te ijveren voor een herziening van de grondwet. Hij zette zich vastberaden in voor de instelling van een erfelijke monarchie, de afschaffing van het vetorecht en een inperking van de uit de hand gelopen voorrechten van de adel. Enkel een sterk centraal gezag kon volgens hem nog weerwerk bieden aan de buitenlandse dreiging. Eerste deling (1772) Figuur 39: Stanislaw August Poniatkowski. In het koninklijk paleis te Warszawa hangt een schilderij waarop hij, met een zandloper in de hand bezorgd naar de toekomst kijkt: de tijd dringt! De zich aankondigende hervormingen waren vanzelfsprekend niet naar de zin van de drie zwarte adelaars, Pruisen, Rusland en Oostenrijk. Deze hadden te veel voordeel bij een zwakke en machteloze Rzeczpospolita. Maar in eerste instantie verkoos Katharina dat het ongedeeld bleef en door Rusland gedomineerd. In 1768 dwong zij 1 Stanisław Leszczynski moest uiteindelijk het land ontvluchten en week uit naar Frankrijk, waar zijn dochter koningin was (gehuwd met Lodewijk XV). Hij werd er hertog van Lorreinen (Lotharingen). Hij interesseerde zich vooral voor architectuur en ontwierp mee de 'Place Stanislas' te Nancy, die naar hem genoemd werd

53 het parlement, dat door Russische troepen was omsingeld, van alle hervormingen af te zien. Een deel van dat parlement reageerde daarop met de oprichting van de Confederatie van Bar (een soort legale staatsgreep) die van 1768 tot 1772 probeerde het Russische diktaat te weerstaan. Maar dat mislukte en vele duizenden kwamen erdoor in Siberië terecht. Friedrich II (de Grote) van Pruisen van zijn kant was erg geïnteresseerd in gebiedsuitbreiding. Zijn land bestond nog altijd uit twee afzonderljke stukken, Brandenburg en het oude hertogdom Pruisen, en hij wilde die graag met elkaar verbinden. Het tussenliggende land was Pools, en dus stelde hij Rusland een verdelingsverdrag voor. Na lang aarzelen werd uiteindelijk in 1772 een eerste overeenkomst gesloten, en werd Oostenrijk uitgenodigd aan een eventuele verdeling deel te nemen. Ondanks grote morele bezwaren, stemde Maria-Theresa van Oostenrijk toe, waarschijnlijk onder druk van haar zoon, de latere Jozef II, en nog hetzelfde jaar werd in St-Petersburg het verdelingsverdrag getekend. Rusland nam de oostelijke grensprovincies ten Westen van Smolensk en ten Noorden van Kiev. Oostenrijk bezette Galicië (Halicz), en Pruisen het gebied tussen Gnieżno en de noordkust. De twee delen van het Pruisische rijk werden daardoor met elkaar verbonden, terwijl de Rzeczpospolita zijn doorgang tot de zee verloor (zie Figuur 42). Enige zinnige reactie daarop bleek onmogelijk. Door het kwistig uitdelen van steekpenningen konden de grote drie de Sejm (het parlement van de Rzeczpospolita) ervan overtuigen deze grenswijzigingen goed te keuren. De Eerste Deling was een feit. Figuur 40: Tadeusz Rejtan, lid van de confederatie van Bar en lid van de Sejm (het parlement), verzette zich tot het uiterste tegen de legalisering van de eerste deling door de uitgekochte Sejm. Hij legde zich voor de deur naar de vergaderzaal, ontblootte de borst en riep het Poolse equivalent van over mijn lijk. (schilderij van Jan Matejko) Afschaffing van het Liberum Veto. De nieuwe grondwet (3 mei 1791). Maar in het nu wakker geschudde land, werd nog in 1773 een Kommissie voor Nationale Opvoeding opgericht, vele scholen gebouwd en het onderwijs in alle opzichten bevorderd. Cijnsrechten en herendiensten werden afgeschaft en de boeren kregen het recht hun grond te kopen. In 1789, zes maanden vóór de Franse revolutie,

54 hervormde de Sejm zich tot een constitutionele vergadering, en ging voor onbepaalde tijd in zitting. In het begin leek alles vlot te verlopen. Rusland en Oostenrijk hadden even de handen vol met een oorlog tegen de Turken, en Pruisen had met de verbinding van zijn beide landsdelen zijn zin gekregen. Friedrich Wilhelm II, de opvolger van Friedrich II bood de Rzeczpospolita zelfs een bijstandsverdrag aan. Op 3 mei 1791 werd door de Sejm een grondwet afgeleverd 1, vier maanden vóór de Franse. Er werd een constitutionele monarchie ingevoerd met scheiding van de staatsmacht in een wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. Het liberum veto werd afgeschaft ten voordele van een meerderheidsregel, en ook de burgerij kreeg vertegenwoordiging in het parlement. Tweede deling (1793) Dat was voor Rusland vanzelfsprekend onduldbaar. Het zocht en vond medewerking bij enkele magnaten (Branicki, Potocki en Rzewuski), die met alle macht Franse (revolutionaire) toestanden wilden vermijden. In 1792 vormden deze de 'Confederatie van Targowica' en riepen de hulp van Rusland in. Dit verraad leverde Rusland (Katharina II) de gebieden rond Minsk en ten westen van Kiev op. Ook Pruisen (Frederik Wilhelm II) viel het land binnen, ondanks de bijstandsbelofte van enkele jaren voordien, en annexeerde de gebieden rond Poznan, Gnieżno en Gdańsk. Het verzet onder leiding van Jozef Poniatowski (neef van de koning) en Tadeusz Kościuszko (veteraan en held van de Amerikaanse onafhankelijksoorlog 2 ) had geen kans. In 1793 werd deze Tweede Deling in een verdrag tussen Pruisen en Rusland bezegeld. In Grodno moest de laatste parlementaire vergadering van het koninkrijk, nogmaals noodgedwongen, de nieuwe stand van zaken legaliseren. Maar het ging niet meer zo gemakkelijk. Door middel van intimidatie, arrestaties, onteigeningen en andere strafmaatregelen moest Rusland de gang van zaken in gunstige zin bevorderen. Algemene opstand. Derde deling (1795) De Rzeczpospolita was nog steeds machteloos, maar overal ontstond intellectueel en militair verzet. Tadeusz Kościuszko, proclameerde op 24 maart 1794 op de grote markt in Kraków de algemene opstand. Die kwam echter veel te laat. Zijn heldhaftige, maar tweedehandse leger van edelen, stedelingen en boeren hield het slechts een half jaar vol, in een oorlog op twee fronten. De opstand werd gruwelijk neergeslagen en ook het restant van het land werd nu volledig verdeeld. De Pruisische grens verschoof naar het Oosten tot voorbij 1 3 mei is de nationale feestdag van het huidige Polen. 2 Kościuszko was militair ingenieur. Na zijn studies in Parijs bood hij in 1776 zijn diensten aan in de Amerikaanse onafhankelijksstrijd. Hij bracht het er tot Brigade-Generaal en leverde een zeer essentiële bijdrage tot de overwinning. Hij bouwde o.a. de vesting West Point die voor de Engelsen oninneembaar bleek te zijn. Hij werd een persoonlijke vriend van Thomas Jefferson en wordt in de huidige USA erkend als één van de helden van de onafhankelijkheidsoorlog

55 Warszawa (Frederik Willem II). Wilno en alles ten Noorden en ten Zuiden ervan ging naar Rusland (Katharina II). Oostenrijk (Franz II) nam de gebieden rond Kraków en Lublin. De koning werd tot aftreden gedwongen en naar St-Petersburg gebracht, waar hij drie jaar later stierf. Overal werd onmiddellijk de lijfeigenschap ingevoerd. Met de Derde Deling was de Rzeczpospolita helemaal verdwenen van de Europese kaart. Figuur 41: Tadeusz Kościuszko Figuur 42: De opeenvolgende delingen van Polen Litouwen. Geel: 1 ste deling, lichtgroen: 2 de deling, groen: 3 de deling... Polen 1 had geen oorlog gevoerd tegen de buurlanden, het had niets gedaan om ze te provoceren. Het was gewoon een gemakkelijke buit, in de eerste plaats omdat het zo verdeeld was, en in de tweede plaats omdat het zich verzette. Men had het land de doodsteek gegeven toen het zich opmaakte zijn zwakheid af te schudden. Het was een gebeurtenis zonder weerga, een ongehoord onrecht, zelfs voor de begrippen van die tijd, waarin het er toch al niet zo gevoelig aan toeging. (Heinrich Jaenecke) 1 In de literatuur wordt heel dikwijls de naam Polen gebruikt voor de hele Rzeczpospolita. Dit doet o.i. onrecht aan de andere partner in deze staat, Litouwen